بؤیوك تاتار شاعیری : عابدوللاه توكای 

 حیاتی و شئعیرلریندن

  

  عابدوللاه توكای (Abdullah Tukay )، اؤن دورد . نیسان 1886 تاریخینده، كازان شهرینه باغلی مئنگئر(Meñger) ایلچه سی نین كوشلاویچ (Kuşlavıç )  كندینده آناندان اولموشدور . آتاسی نین آدی محمد عاریف، آناسی نین آدی ممدوده خانیمدیر.  

  عابدوللاه توكای، دوغولدوقدان بئش آی سونرا آتاسی، اوچ ایل سونرا دا آناسینی الدن وئرمیشدیر. یئتیم و اؤكسوز قالان عابدوللاه توكایی قوهولاریندان كیمسه ایستمه میش و بو اوزدن الدن اله دولاشماق زوروندا قالمیشدیر. بوندنله عابدوللاه توكایین اوشاقلیق اایللرینی سئوگیدن یوخسون اولاراق، یوخسوللوق و سیخینتی  ایچریسینده گئچیمیشدیر.  

  عابدوللاه توكای، نهایت دوققوز یاشیندایكن اؤولادلیق اولاراق وئریلدیگی عاییله دن آلیناراق عزیزه آدلی خالاسی نین یانینا، اورالسك (جاییك) /Uralsk (Cayık) / شهرینه گؤتورولور. عابدوللاه توكای خالاسی نین یانیندا توپلام اون ایكی ایل قالمیشدیر. خالاسی اری علیعسگر افندی اونو جاییكده كی مطیع الله (Mutiullah) مدرسه سینه گؤندریر. عابدوللاه توكای آیریجا بو مدرسه یه قونشو اولان روس صینیفینا دا دوام ائدر. عابدوللاه توكای، داها سونرالاری، شئعیرلرینده بو مدرسه ده گئچن ایللرینی  " اسارت حایاتی "  شكلینده تصویر اتمكته دیر.فقط، مطیع الله مدرسه سی، عابدوللاه توكایین ادبی شخصیتی نین گلیشمه سینده اؤنملی رول اوینامیشدیر. چونكو بو مدرسه، اسكی اوصولده ائیتیم وئرن دیگر مدرسه لره گؤره یئنیلیكلره آچیقدیر. اؤیرنجیلر، ایستانبولدان گلن گونلوك قزئته لری و درگیلری ایزله مگه  و مدرسه نین یانینداكی روس صینیفیدا دا اوخوما ایمكانینا دا صاحیبدیرلر.  

  عابدوللاه توكای، مطیع الله مدرسه سینده طلبه ایكن، ائیتیمده یئنیلیك ایستكلرایله باشلایان، آنجاق سوسیال حایاتین بوتون آلانلاریندا یئنیلیك و ایلرله مگی آماچلایان  " جدیدچیلیك "  ویا  " معاریفتچیلیك " كیمی فیكیر آخیملاریندان دا خبردار اولور. 1902 ایلینده ایستانبولدان گله رك عینی مدرسه ده اوخوماغا باشلایان عبدولولی آدلی بیر گنجله تانیشیر. دؤنمین مودا فیكیر آخیمی گرگینجه  " حوررییت، ائشیدلیك، قارداشلیق "  یانداشی ایستانبوللو گنج، پادیشاهها و اولان  رژیمه قارشیدیر. عابدوللاه توكای اونون یاردیمایلا تورك و فرانسیز ادبییاتینی تانیما فورصتینی تاپیر؛ اونون دئوریمجی فیكیرلریندن ائتكیله نیر. عابدوللاه توكای داها سونرالاری آبدولولی اوچون،  " دونیانی تانیماق اوچون گؤزومو آچان آدام "  دئمیشدیر. سؤز قونوسو دئوریمجی گؤروشلری، 1905 ایلینده دوزلتمن(مصحح ) اولاراق گیردیگی، اورالسكدا روسجا اولاراق چیخماقدا اولان  " اورالتس "( Uralets) قزئتینده چالیشیركن داها دا گلیشن عابدوللاه توكای، كوچه ده بیلدیری داغیتماق، دئوریمله ایلگیلی بروشورلری ترجومه ائتمك كیمی ایشلره گیریشیر.  " خالق قانایلا آلتین قاییرماغا سون! "  شكلینده شوعارلار وئره رك كوچه یورویوشلرینه و گؤستریلرینه قاتیلیر.[2] عابدوللاه توكای، 1904 ایلینده، طلبه لیكله بیرلیكده، مطیع الله افندی نین اوغلو كامیل مطیعین مطبعه سینده چالیشماغا باشلار. 17 ائكیم 1905 تاریخینده چار 2. نیكولانین بیرتاخیم حاققلار تانیدیغینی بیلدیرن مانیفستی اعلان ائدیلیر.  

  كامیل مطیعده بونو فورصت بیله رك  " فیكیر "  آدلی قزئتینی یایینلامایا باشلار. عابدوللاه توكای دا بو قزئت ده و داها سونرا یئینه كامیل مطیع طرفیندن چیخاریلان  " العصرالجدیده "  آدلی ادبییات و  " اوكلار " /Uklar/ آدلی میزاح درگیسینده آكتیف اولاراق چالیشماغا باشلار و ایلك شئعیرلرینی بورادا یاییملار. عابدوللاه توكای بو ایلك شئعیرلرینده، اؤیرنجی حركتلری و میللی معاریفتچیلیك ایده الی بؤیوك یئر توتماقدادیر. آیریجا حوررییتی و حوررییت اورتامینی گتیرن دئوریم اؤومكده دیر. بونون دیشیندا، یوخسول خالقی ائیتمك، ایچریسینده بولوندوغو دورومدان قورتارما دوشونجه سیله اویارماق، چالیشماغا چاغیرماق اوچون یازدیغی شئعیرلری ده ایلك قلم تجروبه لری آراسیندادیر.  

  1907 ایلی، عابدوللاه توكای اوچون، حایاتیندا اولدوغو قدر صنعتینده ده دگیشیكلیكلرین اولدوغو بیر ایلدیر. بو ایلین باشلاریندا مطیع الله مدرسه سیندن آیریلان عابدوللاه توكای اسكی اوصولده ائیتیم وئرن مدرسه لری تنقید ائدن شئعیرلر یازار. عینی ایل، كامیل مطیع نین توتوخلانماسی و  " العصرالجدیده "  ایله  " فیكیر "  قزئت لری نین قاپاتیلماسی اوزرینه عابدوللاه توكای دا ایشسیز قالیر. بو اوزدن عابدوللاه توكای، 1907 ایلی نین سون باهاریندا، قیسا سورن عؤمرونون سونونا قدر یاشایاجاغی كازان شهرینه یئرلشیر. 3 هازیران 1907 تاریخینده روس چاری نین ایكینجی دولت دوماسینی (مجلیس) داغیتماسی كیمی اولومسوز گلیشمه لر شاعیری قارامسارلیغا سالار و بونونلا ایلگیلی قارامسار شئعیرلر یازار.فقط دؤنمین بوتون باسقی و سیخینتیلارا راغمن شئعیر یازاراق خالقی آیدینلاتماكدان گئری دورمایاجاغینی ایفاده ائدن شئعیرلر یازماغا دوام ائدر. شاعیر،  " بیر تاتار شاعیری نین سؤزلری "  آدلی شئعیرینده بو دویغولارینی دیله گتیرمكده دیر.  

  عابدوللاه توكای اؤنجه  " ال-ایصلاح"  و داها سونرا دا گ. كمال ایله بیرلیكده هازیران 1908ده چیخارماغا باشلادیغی  " یئشین "  آدلی میزاح درگیسینده شئعیر و نثیرلرینی یاییملار. 1909 ایلی نین هازیران آییندا اونونجو ساییسیندان سونرا یئشین درگیسی نین قاپاتیلماسی اوزرینه، 1910 ایلی نین مارت آییندا  " یالت-یولت " درگیسینی چیخارماغا باشلایان عابدوللاه توكای، چاغی نین باسقیسدان ائتكیله نه رك هجو و میزاح  شئعیرلرینه یؤنه لیر. بؤیلجه بو تور شئعیرلرین باشاریلی اؤرنكلرینی ده وئریر.  

  توپلومداكی سیخینتیلارین یانی سیرا، شاعیرین اؤزل حایاتینداكی دوزنسیزلیك، سیجاق عاییله اورتامیندان یوخسون، پانسییون كؤشه لرینده خسته لیكله  موجادیله ائده رك گچیردیگی حایاتین دا ائتكیسی ایله، 1909 ایلیندن سونراكی شئعیرلرینده اومیدسیزلیك حاكیمدیر. ایچ دونیاسی نین قاپیلارینی آرالادیغی  " اوزیلگن اومیت "  و  " پار  آت "  كیمی شئعیرلرینده صاف شئعیره اولاشمیشدیر.  " اوزیلگن اومیت "  آدلی شئعیری، توپلوم ایچریسینده یاشایان اینسانین قالابالیقلار آراسینداكی یالنیزلیغی نین، قدر قارشیسینداكی عجزنین، صمیمی و لیریك شكیلده كی ایفاده سیدیر.[6] ان بویوك آرزوسو، وطنی نین قورتولوشو، میلتین حوررییت ایچریسینده ایلرله ییپ گلیشمه سی و رفاها اولاشماسی اولان عابدوللاه توكای، هنوز 27 یاشیندا حایاتی نین باهاریندا ایكن، 27 نیسان 1913 تاریخینده، یاخالاندیغی ورم خسته لیگیندن  قورتولامایاراق حایاتا وداع ائتمیشدیر.  

20.  یوزایل باشلاریندا تاتار توركلری نین سیاسی و سوسیال حایاتینی، معنوی كولتورونو، گلجگه دایر آرزو و اومیدینی، عابدوللاه توكایین اثرلریندن اؤیره نه بیلیریك . داها آچیق بیر تعبیرله عابدوللاه توكایین اثرلرینه باخاراق تاتار توركلری نین  " میلللی دوشونجه "  آنلاییشینی قاورایابیلیریك.  

  عابدوللاه توكای یالنیز تاتار توركلری آراسیندا دئییل، بوتون دوغو توركلری آراسیندا شؤهرت تاپمیش بیر شاعیر ایدی. اونون شئعیرلری 1908 ایلیندن اعتیبارن دگیشیك تورك شیوه لرینه ترجومه ائدیله رك یاییملانماغا باشلامیشدی. توركیستانلی حاجی موینی، میرموهسین و موحاممد سرالین آدلی یازارلار 1913 و 1914 اایللریندا عابدوللاه توكای حاققیندا مقاله لر یاییملامیشدیلار.  

  توركیستانلی شاعیرلر، عابدوللاه توكایین شئعیرلرینی اؤز شیوه لرینه ترجومه ائتمكله قالمامیشلار، عابدوللاه ائولانی(Abdullah Evlani )، تولگن حاجیمییار( Tülegen Hacımiyar) ، سولطان ماحموت تورایگیر(Sultan Mahmut Toraygır) ، آ. عالیم كیمی شاعیرلر عابدوللاه توكایین تاثیرینده قالاراق اؤزلریده یئنی اثرلر وئرمیشدیرلر. عابدوللاه توكایین تاثیری داغیستاندا دا گؤرولمكده دیر. داغیستانلی ثابیت گابییو(Sabit Gabiyev )، پترسبورگدا 1912-1914 اایللری آراسیندا چیخاردیغی  " داغیستان تانی "  و  " موسلومان قزئته سی " نده عابدوللاه توكایین شئعیرلرینی یاییملامیشدیر. عینی شكیلده نوقای توركلری نین ادبییاتی نین تملینی لینی موسا كورمانالییو(Musa Kurmanaliyev ) ده عابدوللاه توكایین تاثیرینده قالاراق شئعیرلر یازمیش و حتا شئعیرلرینده عابدوللاه توكایین شئعیرلری نین باشلیقلارینی قوللانمیشدیر.  

  تاتار توركلری، عابدوللاه توكایین اؤلوموندن سونرا اونون شئعیرلرینی كیتابلار حالینده یایینلاماقلا و هئیكللرینی تیكمكله قالمامیش، اونون آدیندان و اثرلریندن اسینله نه رك یئنی صنعت اثرلری مئیدانا گتیرمیشدیرلر.  " توكای "  آدلی صحنه اویونو یازیلمیش، عابدوللاه توكایین  " شوره لی "  آدلی شئعیریندن اسینله نه له رك بیر باله كوروگرافیسی حاضیرلانمیش و مشهور تاتار كومپوزیتؤرو فریت یاروللین ده (Ferit Yarullin) بونون موزیگینی یازمیشدیر. بیرچوخ شئعیرینه بسته یاپیلمیشدیر. عابدوللاه توكایا ایتحافن ساییسیز شئعیر قلمه آلینمیش، بییوگرافیلر، درلمه لر، آراشدیرمالار یایینلانمیشدیر. 1974 ایلینده احمد فیضی آدلی بیر یازار  " توكای "  آدیندا بیر رومان یازمیشدیر. ایبراهیم نوروللی نین روسجا قلمه آلدیغی  " توكای "  آدلی آراشدیرماسی  " مشهور اینسانلارین حایاتی "  سئریسینده 1977 ایلینده یاییملانمیشدیر.  

  عابدوللاه توكای، سگگیز ایللیك قیسا ادبی حایاتی بویونجا میلتی نین حور، ائیتیملی، ایلری و مورففه اولماسی یولونداكی موجادله سینی شئعیرلشدیرمیشدیر. چوخو زامان اومید ایله اومیدسیزلیك آراسیندا گئدیب گلن دویغو قارماشاسی ایچریسینده اولماقلا برابر، میلتی نین حور و آیدینلیك گلجگی قونوسونداكی اینانجینی ایتیرمه میشدیر. عابدوللاه توكای، تاتار شاعیر و آیدینلارینا، خالقی آیدینلادیب اوجالتما گؤروینی یوكله میشدیر. آیدینین خالقا قارشی اولان بورجونو بو شكیلده اؤدمه سی گركدیگینه اینانمیشدیر. عؤمرونون باهاریندا دونیادان گؤچن عابدوللاه توكای گئریده بوراخدیغی گوزل اثرلره، خالقینا لاییق ایله  خذمت ائتمیش اولدوغو و اونا اولان بورجونو فاضلاسی ایله اؤده دیگینی گؤسترمیشدیر.  

   

   

 عبدالله توكایین شئعرلریندن :

تاتار توركجه سیجه :

Sin Bulmasañ

İy matur! Min yanmas idim, yandıruçı bulmasañ
Tammas idi cirge yeşler, tamdıruçı bulmasañ!
Bir minutta taşlar idim bu tumanlı muñlarıy
Sin mini miskin kılıp muñlandıruçı bulmasañ!
Mevci-mevci ulmazdıy, bulganmazdıy gıyşkıñ diñgizi
Rih-i sarsar tüsli, sin bulgandıruçı bulmasañ!
Eklenirdim birkader min şemse, ya bedre bakıp
Anlarıy hüsniñle leşey sandıruçı bulmasañ!
Terkiderdim vehşeti, tik kendiñe tartıp beni
Kainete karşı yam-yamlandıruçı bulmasañ!
Haliysan kullık iterdim Teñri’ye, derviş kibi
Küñlimi teşviyşle şaytanlandıruçı bulmasañ!
Canıma kasd eylemezdim hesretimnen gahi, gah
Kendimi kendimge duşmanlandıruçı bulmasañ!
Kayvakıt mecnün kibi külmes ve şatlanmas idim
Sin agaç at üstine atlandıruçı bulmasañ!
Şigre biñzerdi biraz biyhüde eşgarim benim
Her kalem tutkanda, isten taydıruçı bulmasañ!

آذربایجان توركجه سیجه :

  سن اولماسایدین     

  ائی گؤزل! یانمازدیم، سن یاخیجی اولماسایدین  

  داملامازدی یئره  یاشلار، سن داملادیجی اولماسایدین!  

  بیر آندا بوراخاردیم ، بو دومانلی كدرلری  

  سن منی میسكین لشدیریب كدرلندیریجی اولماسایدین!  

  دالغا دالغا اولمازدی، بولانمازدی عئشقین دنیزی  

  شیددتلی فیرتینا كیمی سن بولاندیریجی اولماسایدین!  

  اگله نردیم  بیر زامان، باخاراق گونشه  ، آیا  

  اونلاری گوزللیگینله  كؤلگه له ییجی اولماسایدین!  

  ترك ائدردیم یالنیزلیغی، اؤزونه  چكمه سیدین منی  

  منی كاییناتا قارشی یامیاملیق ائتدیریجی اولماسایدین!  

  صمیمیت ایله قوللوق ائدردیم تانرییا، درویش كیمی  

كؤنلومو  آلت اوست ائدرك، شئیطانلاشدیریجی اولماسایدین!  

  جانیما قصد ائتمزدیم، حسرتینله زامان زامان  

  سن منی، منه دوشمان ائدیجی اولماسایدین!  

  آرادا بیر دلی كیمی گولمز و سئوینمزدیم  

  منی تخته آتا میندیریجی اولماسایدین!  

  شئعیره  بنزردی بلكی بومبوش شئعیرلریم  

  هر قلم توتوشومدا، عاغلیمی اوینادیجی اولماسایدین!  

 

 تاتار توركجه سیجه :

 Kızık Gıyşık
Tirlep, issi künde kuynırga tilep
Bir kişi salkın su aldı bir çilek
Üs-başın salgan, velekin şiklene
Su salırga tenge, çünki çirkene
Bir kuya cirge çilekni, bir tuta
Nişlesin, miskin, suvık su kurkıta
Küp azaptan suñra gayretke kilip
Suni cilke arkılı çitke sibip
Kuydı da, sin niçkelep bir bak sana:
“El de tenge tiymedi” dip şatlana!
Min munı yazdım, bu gıyşkım mislidir
Çünki gıyşkım nek minim şul tüslidir
Min süyem, hetta ki gaklımnan şaşam
Süygenimnen şüreli tüsli kaçam
Yulda kürsem, küz yumam, kürmiym, imiş
Ut yutıp yansam da, sir birmiym, imiş
Bir şigır yazsam da, yalgan kul kuyam
Min süygenni bilmesin dip kurkudan
Tugrı kilsem, süz süyliym salkın gına
Bulsa da kükrek tulı yalkın gına
Bir heber bar: Ul hezir kitken, bugay
Şeherine küpten barıp citken, bugay
Kayda ol minnen cibermek hat-selam?!
“Bilmiy kitti, küp şükür” dip şatlanam
Bilmiy diym de, belki, bilgendir eli!
Elle indi bilgenin bildirmedi?
Añlamıym, tüşmiym de añlav kasdına
Şigrimi ceydim ayagı astına
Üyine citkençi basıp kaytsa añar
Şagıyri zur iltifatınnan sanar.

  آذربایجان توركجه سیجه :

  غریبه عئشق

  سیجاق بیر گونده  ترله ییبده سرینلمك ایسته ین بیر اینسان،

 سویوق سو آلیر بیر قووا  

  اوزرینی چیخاریر، آنجاق ترددود ائدر  

  سویو ووجودونا تؤكمز، اورپه ریر  

گاه  آلیر قووانی الینه، گاه  بوراخیر

  نئیله سین زاواللی جیق، سویوق سو قورخولودور

  چوخ عذاب  چكدیكدن سونرا، غیرته گلیب  

  سویو انسه سیندن آشیراراق كنارا تؤكر  

  سونرا درین درین دوشونور:  

   " تنیمه هیچ دگمدی "  دئیه سئوینه ر!  

  یازدیم بونلاری، چونكو عئشقیم ده بئله دیر  

عئشقیم عینی منیم كیمی دیر 

  سئویرم، حتا عاغلیمی قاچیریرام  

  سئوگیلیمدن اؤجودن قاچار كیمی قاچیرام  

  یولدا گؤرسم، گؤزومو قاپارام، باخمارام

  شئعیر یازارسام، دگیشدیره رم  

  اونو سودیگیمی بیله جك دئیه  قورخارام  

قارشیلاشسام، قونوشورام غایت  سویوقجا  

  كؤگسوم آلاولارلا  دولو اولسا دا  

  بیر خبر وار: ایندی  او گئتمیشدیر بلكه  

  بیر شهرینه  چوخدان واریب اولاشمیشدیر بلكه  

  اونا مكتوب، سلام گؤندرمك، مومكون مو؟  

   " آنلامادان گئتدی چوخ شوكور "  دئیه سئوینه رم  

  بیلمیر دئدیم آما، بلكه بیلیردی!  

  بلكی، بیلدیگینی بللی ائتمیردی  

  آنلامادیم، غیرت ائتمه دیم ده  آنلاماغا  

  شئعیریمی سردیم آیاغی نین آلتینا  

  ائوینه اولاشینجا، دؤنوب گلسه  

  شاعیره  ایلتیفات ائتمیش اولور.  

كؤچورن : عباس ائلچین

قایناق: www.sonkale.org