تورك دونیاسی نین ان بؤیوك دستانی : ماناس

  بو مؤحتشم تورك دستانی نین تامامی 400.000 میصراع دیر. بیر قیرقیز دستانیدیر. موسلمان قیرقیزلارلا پوتپرست كالموكلار آراسیندا موجادله لری آنلادیر. بونونلا برابر ماناس دستانی نین دوققوزونجو یوزایلده، قیرقیزلارین یئنی سئی قیییلاریندا دولت قورماغا باشلادیقلاری سیرادا اولوشموش اولدوغونو ایلری سورن علم آداملاری دا واردیر. 

  ماناسین، تاریخته گئرچكدن وار اولدوغونو گؤستریر ایزلر گؤرولمه میش ایسه ده، قیرقیز-كالموك موجادله لرینده گؤز دولدورموش بیر قیرقیز ایگیدی نین، بلكی ده بیر قیرقیز بگی نین آدی و اایگیدلیگی ایله بو دستانا قونو اولدوغونو دوشونه بیله ریك. 

  ماناس دستانی، قیرقیزلارین بیر باخیما آنسیكلوپئدیسی كیمی دیر. ماناس دستانیندا قیرقیزلارین بوتون گلنَك و گؤرنكلرینی، تؤره لرینی، اینانیشلارینی، گؤروشلرینی، باشقا میلتلرله اولان ایلیشكیلرینی، مثللرینی  و اخلاق آنلاییشلارینی بولماق مومكوندور. 

  ماناس دستانی نین بوتونونو سؤیله ینلره ماناسچی، بیر كیسمینی سؤیله ینلره ایرچی دئییلیر. ماناسچیلار، دستانی آنلادیركن اؤز زامانلاری نین ائتكیسی آلتیندا قالدیقلاری اولایلار ایله اؤز دویغو و دوشونجه لرینی ده اوستاجا قاتمیشدیلار. 

  ماناس دستانینا ایلك كز، قازاق-قیرقیز یؤنتیجیسی اولان روس اصلیندن فرانئل تصادوف ائتمیشدیر. داها سونرا چوكان ولیخانوف 1856 ایلینده دستانی دینله میش فقط دستانین ان اوزون پارچاسینی رادلوف یازییا گئچیره رك 1885ده یایینلامیشدیر. 

  دستانین ان اؤنملی بؤلوملرینی ماناس، ماناسین اوغلو سئمئتای (Semetay)، ماناسین تورونو سئیتئك (Seytek)، جولای (Colay) و تؤشتوكون (Töştük) حیكایه لری تشكیل ائتمكده دیر. جولای و ار توستوك (Er Tostuk)حیكایه لری ایله ایلگیلی بؤلوملرین جولای آدیندا بیر ماناسچیدان درلندیگی سانیلماقدادیر. 

  دستانین بؤلوملرینه گؤره اؤزتی: 

  ماناس دستانی 

1) یئدی تؤر آدینی داشییان یئرده بویون خان اوتورماقدادیر. بویون خانین اوغلو قارا خان و اونون اوغلو چاكیب خان (یاكوب خان) آدییلا آنیلیر. چاكیب خان، آلما آتا ایرماغی نین گؤزه سینده، سونقور یوواسی دئییلن یئرده یئرلشمیشدیر؛ چاكیب خانین هئچ اوشاغی یوخدور. بیر گون تانریدان بیر اوغلان اوشاغی ایستر، اونون ایگیدلر ایگیدی اولماسینی دیلر. تانری نین ایذنی ایله بیر اوغلو اولور. اوغلو اولدوغو اوچون ده تانرییا گؤزل بیر قیسراق قوربان ائدر. دؤرد پئیغمبر گلیب اوشاغا آد قویار، آدینا ماناس، دئیر. 

  ماناس دیله گلیر، باباسینا:  " من ایسلام یولونو آچاجاغیم، اینانمایانلارین مالینی یاغمالایاجاغام "  دئینجه چاكیب خان، چوخ اسكی آرخاداشی اولان باكایا خبر گؤندریر چاغیریر. باكا گلینجه ماناسین سؤیله دیكلرینی اونا دانیشیر، بو سؤز اوزرینه باكا:  " چوخ گؤزل سؤز "  دئیر:  " همن آتلانالیم، چینه آخین ائده لیم، پئكین یولونو بوزالیم! "  

  دئدیگی كیمی ائتدیلر. 

  چاكیب خانین اوغلو گنچ ماناس ایسه اون یاشینا گلینجه اوخ آتدی، اون دؤرت یاشینا باسینجا خان ائوینی باسیب ییخدی، خان اولدو. قاشقاردان بوتون چینلیلری سوروب تورفانا تیخدی، تورفانداكی چینلیلری سوردو، آكسویا آتدی. 

  2) كالموك خانین اوغلو آلمامبتین(Almambet) موسلمان اولوشو، ار كؤكچیه (Er Kökçe)سیغینیشی، ار كؤكچدن ده آیریلیب ماناسا گلیشینی آنلادیر: 

  یئرین یئر سویون سو اولدوغو چاغدا... آلتی آتانین اوغلو گاوور، اوچ آتانین اوغلو موسلمان ایدی. او زامان قارا خانین اوغلو آلمامبت دوغدو، همن بویودو و موسلمان اولدو. باباسینی موسلمان اولمادیغی اوچون اؤلدوردو، قاچیب گلدی موسلمان بگلریندن ار كؤكچیه سیغیندی. ار كؤكچه نین قیرخ ایگیدی واردی. بو قیرخ ایگید، بگلری نین بو كالموكلویا، آلمامبته چوخ ایلتیفاتلارائدیب اونو یانیندان آییرمادیغینی گؤرونجه قیسقاندیلار، قیسقانینجا دا آلمامبت حاققیندا دئدی قودولار چیخاریب یایدیلار. بو یوزدن آلمامبت ایله ار كؤكچه بگین آراسی پوزولدو.  

  آلمامبت قالخیب ماناسین بگین ائوینه گلدی. 

  ماناس دا آلمامبتی بؤیوك ایلتیفاتلارلا قارشیلادی. ماناس، آلمامبتی چوخ سئودی. 

3)ماناس ایله ار كؤكچه نین ساواشماسینی آنلادیر: 

  ماناسین چئریلری ار كؤكچه نین ائلینی یاغما ائدرلر. ساواشدا ار كؤكچه یئنیلیر. آردیندان چاكیب خان، اوغلو ماناسی ائولندیرمك ایستر. قیز آراماغا باشلار. تمیر خانین قیزی اولان كانیكئین(Kanıkey)، ماناسا اویغون بیر ائودش اولدوغونو ساغلیك وئریرلر. تمیر خان دا قیزینی ماناسا وئرمك ایسته مه مكده دیر. فقط تمیر خانین باش دانیشمانی بو ائولنمه یه انگل اولماغا چالیشیر. بو یوزدن دویون اثناسیندا قاوقالار اولور، اوجو ساواشا و یاغمایا واریر. سونوندا باش دانیشمان مندیبای(Mendibay) ماناسی زهیرلر، ماناس اؤلور. ماناسین اؤلومو عاییله سینی یوخسوللوغا، سیخینتییا و فلاكته دوشورور. آتی، دوغانی و كؤپگی مزاری نین باشیندا آغلارلار؛ ماناسین جانینی باغیشلاماسی اوچون تانرییا یالواریب یاخاریرلار. ماناسین قیرخ ایگیدی واردیر آما هامیسی ده بگلرینی اونودورلار. تانری، ماناسین حئیوانلاری نین بو باغلیلیغی قارشیسیندا اونلارین دوعاسینی قبول ائدر؛ ماناس دیریلیر. اسكیسی كیمی، اسكیسیندن داها گوجلو بیر شكیلده ائلینه و تؤره سینه خیدمت ائدر. 

4) كؤكوتئی(Kökütey) خانین یاس تؤره نینی آنلادیر: 

  كؤكوتئی خان خسته له نیر. سون نفسینی وئرمه دن اؤنجه وصییتینی ائدیر. آردیندان دا اؤلور. كؤكوتئی خانین اؤلومو اوزرینه قونشو میللتلردن یاس تؤره نی اوچون چاغیریلانلار اولور؛ هركس گلیر. بؤیوك بیر یوغ تؤره نی یاپیلیر. تؤره نین بیتجگینه یاخین قوناقلار آراسیندا بیر قاوقا باشلار، سونو ساواشا واریر. ماناس ایله موسلمان اولمایان جولای خان آراسیندا سورن ساواش اوزاییب گئدر. 

  5)  گؤز كامانی(Göz Kaman) آنلادیر: 

  چاكیب خانین، كیچیك كن كالموكلارا اسیر دوشن و موغولیستانا گؤتورولوب اورادا بؤیوتولن گؤز كامان آدلی بیر قارداشی واردیر. گؤز كامان موغولیستاندا، كالموكلار آراسیندا بؤیوتولوب اورادا بیر كالموك قیزییلا ائولندیریلیر؛ بئش اوغلو اولور؛ بیر گون اوغوللان ایله بیرلیكده اصل یوردونا دؤنر. كالموكجا قونوشماقدادیر. 

  ماناس، هم عمیسینی هئچ گؤرمه دیگی و او گونه قدر تانیمادیغی، هم ده عمیسی كالموكجا قونوشدوغو ایچین اونو جاسوس ظن ائدر: یاخالاییب زینجیره وورور. بونلاری ائتدیكدن سونرا بؤیله بیر عمیسی اولوب اولمادیغینی آنلاماق ایچین باباسینا خبر گؤندریر. جولای خان خبری آلینجا سئوینیر و قارداشینی خوش توتماسی اوچون اوغلونا امر وئریر. فقط ماناسین آناسی سی ایله آروادی دا گؤز كاماندان خوشلانمامیشلار هله كالموكچا قونوشماسینی بوسبوتون یادیرقامیشدیلار. بو اوزدن بیرلیك اولوب هامیسی برابر چاكیب خانین بویروغونو هئچه سایارلار. یالنیز ماناس باباسی نین بویروغونو دینله ییب عمیسینه یاخشی داورانیر، حتی عمیسی و اوغوللان اوچون بؤیوك بیر شؤلن وئریر. فقط گؤز كامانین اوغوللان بو شؤلنده بیر قاوقا چیخاریب ماناسی دؤیرلر. 

  ماناس، كالموكلارا قارشی سفره چیخدیغیندا عمیسی نین اوغوللان كالموكچا بیلدیگیاوچون اونلاردان یارارلانماق ایستر. گؤكچه گؤزو كالموكلارا جاسوس اولاراق گؤندریر. گؤكچه گؤز كالموكلار طرفینه گئچر گئچمز ماناسا خیانت ائدر. ماناس بونون اوزرینه آلمامبتی گؤندریر. آلمامبتین یاردیمییلا ماناس ساواشی قازانیر. بیر چوخ غنیمتلر آلیر، دؤنركن یاری یولدا گؤكچه گؤز ایله قارشیلاشیرلار گؤكچه گؤز ماناسی، قیرخ ایگیدی ایله بیرلیكده زهیرلر. قیرخ ایگید اؤلور. ماناسی، آروادی كانیكئی قورتاریر. مككه دن ارنلر گلیر، كانیكئیه یاردیم ائدرلر. 

  ماناس یاخشی اولور اولماز مككه یه  گئدر؛ دوعا ائدیب تانرییا یالواراراق قیرخ ایگیدی نین دیریلمه سینی ساغلار.     

6) سئمئتئیین(Semetey) دوغومونو آنلادیر. 

  ماناس آرتیق قوجالمیشدیر.   آغ آتی حالسیز دوشموش ضعیفله میشدیر.  ماناس قیرخ ایگیدینی یانینا چاغیریر. اؤلوموندن سونرا دوغاجاق اولان اوشاغینا یاخشی باخمالاری ایچین وصییت ائدر.  و ماناس اؤلور.   ماناس ایچین بؤیوك بیر یوغ تؤره نی یاپیلیر، یاس توتولور. 

  چاكیب خان كانیكئیه خبر گؤندره رك ماناسین قیرخ ایگیدیندن بیری اولان آبئكه یه(Abeke) اونو بینمزسه كؤبئشه   (Köbeş) واریب ائولنمه سینی بویورور. كانیكئیین دوغومو یاخیندیر: 

  - قیزیم اولورسا دئدیگینی توتار ائوله نیرم، گل گله لیم اوغلوم اولورسا ائولنمك شؤیله دورسون نه آبكئنین صورتینه نه ده كؤبئشین اوزونه باخارام، دئیه جوابینی گؤندریر. 

كانیكئیین بیر اوغلو اولور. دئدیگینی ائدیب كیمسه ایله ائولنمز. اؤته كی لر كانیكئیین اوغلونو اؤلدورمك ایسترلر. بونو اؤیرنن كانیكئی اوغلونو گؤتوروب باباسی تمیر خانین اؤلكه سینه قاچار. یولدا تورلو سیخینتیلار چكر، باشینا گلمه دیك قالماز " . سونوندا تمیر خانین اؤلكه سینه وارار، بگ ائوینه اولاشیر. 

  تمیر خان قیزینا و تورونونا قاووشونجا بیر چوخ شؤلنلر وئریر. تورونونا آد قویولماسی ایچین بوتون ایل خالقینی توپلار فقط اوشاغا كیمسه بیر آد تاپیب دا قویاماز. آنسیزین، هاردان گلدیگی بیلینمه ین آغساققاللی بیر قوجا گؤرونور، اوزون اوزون دوعالار ائدر؛ تمیر خانین تورونونا سئمئتئی(Semetey) آدینی وئریر. 

  سئمئتئی بویور. بابا یوردونا دؤنمك ایستر. یولا چیخاجاغی سیرادا آناسی كانیكئی: 

  -باكایا سلام سؤیله، نه سؤیلرسه سؤزونو توت، دیشینا چیخما، دئیه اویاریر. 

  سئمئتئی، بابا اوجاغینا دؤنر. چاكیب خان ساغدیر؛ تورونو سئمئتئیین، آناسینا ائدیلن اذییتلرین آجیسینی چیخاراجاغینی، اؤج آلاجاغینی ساناراق قورخار. بو اوزدن سئمئتئیی زهیرله مگه قرار وئریر. قرارینی اویقولایاجاغی سیرادا دورومو اؤیرنن سئمئتئی هم جاكیپ خانی، هم ده آبئكه و كؤبئشی اؤلدورور. 

  7) سئمئتئیین بابا اوجاغینا یئرلشدیكدن سونراسینی آنلادیر: 

  سئمئتئی، بابا اوجاغینا دؤنوب اؤز یوردونا یئرلشدیكدن سونرا، كالموكلار اوستونه آخینلار ائتمك اوچون حاضیرلیقلارا باشلار. باباسی نین، حیاتدا قالان قیرخ ایگیدینی چاغیریب توپلار. دئیر كی: 

  - آخین ائتمه میز گرك؛ آت سورولری و غنیمت آلمامیز گرك! 

  بو سؤزدن سونرا سفره چیخار.  فقط قیرخ ایگید، اؤز آرالاریندا توپلانیب قونوشورلار: 

  - بیزدن اؤنجه كی لر یئتمیش یاشینا واردی؛ بیزدن سونراكیلر آلتمیشینا اولاشدی. بیز، بو سئمئتئیین باباسینا خیدمت ائتدیك، ایندی ده اوغلونا خیدمت ائده جه ییك ، قوجالدیق آرتیق. سئمئتئی، بیزی بو قوجا چاغیمیزدا اوجا داغ باشلاریندان آشیرماق دیلر، چاغلایانلی سولاردان گئچیرمك دیلر؛ بیزی اؤلدورمگه قصد ائتمیشدیر، دؤنه لیم! دئدیلر. 

  سئمئتئیین بویروغونو دینله مه دیلر، گئری دؤندولر، قاچدیلار. 

  سئمئتئی، باباسیندان قالما قیرخ ایگیدین آردیندان یئتیشیب اونلارا شیرین سؤز سؤیله دی، آلتدان آلیب یالواردی. 

  سئمئتئی، اونجا سؤزدن سونرا باباسیندان قالما قیرخ ایگیده سؤز گئچیرمگینجه اونلاری اؤلدورور. 

  بو آرادا، آجوبگ ایله آلمامبتین بیرر اوغوللاری اولموشدور. سئمئتئی، بو اوشاقلاری اؤزونه  قارداش ائدیر.  

  بیرینین آدینی كانچورا(Kançura) اؤته كی نین آدینی كولچورا(Külçura) قویوب اؤیله چاغیریر. 

  كانچورا ایله كولچورا دا بؤیورلر. بؤیویونجه سئمئتئیه خیدمت ائتمگه باشلارلار. بیر گون گلیر، سئمئتئی، كانچورا ایله كولچورایا، آكین خانین قیزی آی چورئكی(Ay Çürek) ائولنمك اوزره قاچیرماق ایسته دیگینی سؤیلر و اونلاردان بو ایش اوچون خیدمت ایستر. بونون اوچون ده آكین خانین اولكه سینه سفره چیخیلماسی گركدیگینی آنلادیر. دئدیكلرینی ائدرلر، آی چورئكی قاچیریرلار. گل گله لیم آی چورئكین بیر ده نیشانلیسی واردیر كی كؤكچه اوغلو اومئتئی دئیه بیلینمیشدیر. بو كؤكچه اوغلو اومئتئی(Ümetey)، آی چورئكین قاچیریلیشینی چكه بیلمز. او دا قارشیلیق اولاراق سئمئتئیین سورولرینی یاغمالار. بونون اوزرینه آرالاریندا بیر ساواش باشلار. بیربیرلرینی قارشیلیقلی اولاراق یاغمالاییب دورورلار. سونوندا سئمئتئی، كؤكچه اوغلو اومئتئیه باریش تكلیف ائدر. ساواشدان یورولان اومئتئی ده بونو قبول ائدر. 

  اومئتئیله ائتدیگی باریشدان بیراز راحاتلایان سئمئتئی، باشقا بیر سفره چیخماق اوچون حاضیرلاندیغی سیرادا بیر دوش گؤرور. دوشونو آروادی آی چورئكه آنلادیر. آی چورئك دوشو یوروملاییب: 

  - سن بو سفره چیخما، دئیر. چیخارسان باشینا بیر فلاكت گله جك. 

  فقط سئمئتئی ایناتچیدیر. بوش سؤزلره قولاق آساجاق توردن دئییلدیر. آروادی نین دوشونو یوروملاماسینا قارشیلیق: 

  - دوش دئدیگین شئی آخماقلیق دیر!.، دئیه قارشیلیق وئردی. 

  بئله دئمه سینه راغمن، دوشونون خئیره یورولماسی اوچون ده باباسی نین روحونا ان یاخشی قیسراقلاریندان بیرینی قوربان ائدر. آرخاسیندان ار كییاسین(Er Kıyas) اؤلكه سینه آخین باشلار. 

  آخینین ان قیزیشمیش زامانیندا آلمامبتین اوغلو كانچورا، سئمئتئیه خیانت ائدر و اونو یاخالاییب ار كییاسا گؤتورور. سئمئتئیه خیانت ائتمه ین كولچورانی دا كؤله اولاراق قوللانیرلار. 

  بو سیرادا آی چوئرك بیر اوغلان  دوغموشدور. آی چورئگین بیر اوغلان اوشاغی دوغوردوغونو دویان ار كییاس، اوشاغی یاشاتماق ایسته مز. اؤلدورتمگه چالیشیر. اوغلونو قورتارماق ایسته ین آی چورئك ار كییاسی قورخودور: 

  - اگر سن منیم اوغلومو اؤلدوردورسن من ده سنی بابام آكین خانا شیكایت ائده رم، اؤلكه نی آلت اوست ائتدیریر اؤجومو آلارام، دئیر. 

  ار كییاس قورخدوغو اوچون اوشاغی اؤلدورتمه ییب اؤزونه اؤولاد ائده رك یانیندا ساخلار. ائلینی توپلاییب اوشاغا آد قویماق ایستر. فقط كیمسه بیر آد تاپا بیلمز. آخساققاللی آی قوجا دئیرلر بیر قوجا واردیر، سونوندا او گلیر، آی چورئكین اوغلونا سئیتئك(Seytek) آدینی وئریر. 

  سئیتئك ده بؤیور، دلیقانلی اولور، ایگید اولور. كولچورانی قورویوب كؤله لیكدن قورتاریر. ار كییاس اؤلدورولور. بونلاردان سونرا سئیتئك بابا یوردونا، اؤز اوجاغینا دؤنر. باباسینا خیانت  ائدن آلمامبتین اوغلو كانچورا، سئیتئكین بابا یوردونا بگ اولموشدور. اوسته لیك سئیتئكین بابا آناسی كانیكئیه قویون اوتاردیب چوبانلیق ائتدیرمیش، ایشكنجه ائتمیشدیر. 

  دورومو گؤروب اؤیرنن كولچورا، كانچورانی یاخالار و كانیكئی ده اونو اؤلدورور. بابا یوردونا یئرلشن سئمئتئی ایسه تاشكنددن تالاسا قدر یاییلان گئنیش اؤلكه لری یؤنتیمی آلتینا آلیب اورالارین خانی اولور.  

 كؤچورن : عباس ائلچین