كؤلنئر ائكسپرس قزئتی : ” هامیمیز بیر آز تورك ساییلا بیله ریك‌ “

 داش دؤورو واختیندا آلمانییا و دیگر بعضی آوروپا اؤلكه لرینده گلن جوتجولرین، آنادولو تورپاقلاریندان گلدیگی علمی اولاراق ثوبوت ائدیلدی. 

  كؤلن-ائكپرئسس قزئتی  ‘هامیمیز بیرآز تورك ساییلا بیله ریك ‘ باشلیغی ایله خبر یازمیشدیر. ماینز اونوئرسیتئدیندن آنتروپولوگ پروف. بورگئر داش دؤوروندن قالان اسكئلئتلر اوزرینده آپاردیغی آراشدیرمالار نتیجه سینده غربی آنادولودان آوروپایا كؤچدویونو ثوبوت ائتمیشدیر. 

بو آراشدیرما اصلینده حئیوانلار اوزه رینده آپاریلمیشدیر آنجاق سونرادان  اینسانلار اوزرینده آپاریلمیش بو نتیجه یه گلینمیشدیر.

قوتادغو بیلیك كیتابی (Qutadğu bilig kitabı)

قوتادغو بیلیگ، ایسلامی دئویر تورك ادبییاتی نین بیلینن ایلك اثرلریندن بیریدیر.  " موتلولوق بیلگیسی "  آنلامینا گلن اثر، یوسوف خاص حاجیب(1077-1017)طرفیندن خاقانینه لهجه سییله یازیلمیشدیر. هر ایكی دونیادا دا موتلو یاشاماسی اوچون اینسانا گركلی یولو گؤسترمگی آماجلایان قوتادغو بیلیگ، عروض اؤلچوسویله یازیلمیش، دیداكتیك بیر اثردیر. ایچریك آچیسیندان چوخ زنگین بیلگی، گؤرگو،اخلاق، كولتور اؤگه لری داشییان اثر، هم دولت ایشلگیشی هم ده فردلرین توپلوم ایچینده كی  گؤرولرینی قونو آلمیشدیر. اثرده ایده ال بیر توپلومون نئجه میدانا گلجگی و دولت ایداره چیلرینده بولونماسی گركن نیته لیكلر اؤیوت وئریجی بیر طرزده دیله گتیریلمیشدیر. 

  آلگوریك (تمثیلی) بیرمناظیره كاراكترینده اولان اثرده یازار؛ عدالت، عاغیل، سعادت و دولتی تمثیل ائدن دؤرد قهرمانی قونوشدورور. بو قهرمانلارین (گون دوغدی: حكمدار، قانون؛ آی دولدی: سعادت؛ اؤگدولمیش: عاغیل؛ اودگورمیش: عاقیبت، گله جك) چئوره سینده گلیشن اولایلارلا، دولت ایداره سی نین و سوسیال دوزه نین نئجه  اولماسی گركدیگینی آنلادیر. 

  مثنوی طرزینده یازیلان و 6645 بیتدن میدانا گلن اثرده، دؤرتلوكلره ده  یئر وئریلمیشدیر. ادبییاتیمیزدا عروض اؤلچوسونون قوللانیلدیغی ایلك اثر و ایلك مثنوی اولاراق قبول ائدیلن قوتادغو بیلیگ، بیر نصیحت نامه  و سیاست نامه دیر. 

تورك اولوسونون سوی آغاجی

Türk ulusunun soyağacı

 حسن بیگ زردابی و اكینچی قزئتی

حسن بی ملیكوو (زردابی) 1837-جی ایل اییونون 28-ده كئچمیش گؤی چای قزاسی نین زرداب كندینده آنادان اولموشدور. حسن بی ایلك تحصیلینی موللاخانادا آلمیش، سونرا شاماخی قزا مكتبینده اوخوموش، اورتا تحصیلینی ایسه تیفلیسده تاماملامیشدیر. 1861-جی ایلده موسكوا اونیوئرسیتئتینه داخیل اولان حسن بی زردابی دؤرد ایل سونرا همین اونیوئرسیتئتین طبیعت-ریاضیییات فاكولته سینی بیتیرمیشدیر. 

  عالی تحصیل اوجاغیندا اوخودوغو مودتده حسن بی طلبه لر آراسیندا خوصوصی اولاراق سئچیلدیگینه گؤره     فاكولته نی علا قییمتلرله باشا ووردوقدان سونرا علمی ایش اوچون اونیوئرسیتئتده ساخلانیلمیشدیر. لاكین وطنینه، دوغما آذربایجانینا اولان سونسوز محبتی، خالقینا، میلتینه خیدمت ائتمك آرزوسو بو گنج، پئرسپئكتیولی موعلیمی آذربایجانا چكیب گتیردی. بیر موددت تیفلیسده قوللوق ائدندن سونرا قوبادا محكمه ده ایشله ین زردابی داها سونرا باكییا گله رك بورادا روسجا اورتا مكتبده طبیعتدن درس دئمه یه باشلادی.  

مانقورت

( «گون وار عصره برابر» رومانیندان پارچا )

چینگیز آیتماتوو

آنا-بئییت قبیریستانلیغی‌نین اؤز تاریخی واردی. اوول-باشدان روایت اونونلا باشلانیردی كی, بو یئرلری ظبط ائله‌ین یوآن یوآنلار اسیر توتدوقلاری دوشمن عسگرلری ایله چوخ آمانسیز رفتار ائله‌ییرمیشلر. ایمكانلاری اولاندا اسیری قونشو اؤلكلره قول ساتارمیشلار, بو دا اسیر اوچون خوشبختلیك حساب اولونورموش, چونكی اومید یئری قالیردی, كیم بیلیر, بلكه ائله بیر ایمكانی اولدو كی, قاچیب وطنه قاییتدی... یوآن یوآنلارین اؤزلری اوچون قول ساخلادیقلاری اسیرلری ایسه دهشتلی طالع گؤزله‌ییردی. اونلار اؤز قوربانلارینین باشینا زیف كئچیریب دؤزولمز ایشگنجه وئره‌رك اونون یادداشینی تامام یوخ ائله‌ییرمیشلر. بو ایشی عادتن, داوادا اسیر آلینمیش جاوان دؤیوشچولرین باشینا گتیریرمیشلر. اوولجه اونلارین باشینی قیرخیرمیشلار, توكلری بیر-بیر دیبینه‌جن تمیزله‌ییرمیشلر. باشی قیرخیب قورتاراناجان یوآن یوآنلارین تجروبه‌لی قصابلاری لاپ یاخیندا قارت بیر دوه كسرمیش. دوه‌نین دریسینی سویاندا, اوولجه اونون ان آغیر و مؤحكم اولان بویون دریسیندن باشلایارمیشلار. او دقیقه ده حیصه‌لره بؤلوب, بوغلانا-بوغلانا باشی قیرخیلمیش اسیرلرین باشینا كئچیررمیشلر, درینین چكیلمگی ایله ساققیز زیفی كیمی یاپیشماغی بیر اولورموش–بیر نؤوع ایندیكی اوزگوچولوك پاپاقلاری كیمی. باشینا بئله ایش گتیریلن آدام یا آغیر ایشگنجه‌لره دؤزمه‌ییب اؤلور, یا دا عؤمور-بیللاه یادداشینی ایتیریب مانقورت اولورموش–یعنی كئچمیشینی خاطیرلایا بیلمه‌ین قولا چئوریلیرمیش. بیر دوه‌نین بویون دریسی بئش-آلتی زیفه بس ائله‌ییرمیش. زیف سالیناندان سونرا محكومون بوینونا تاختا كونده كئچیریرمیشلر كی, باشینی یئره چاتدیرا بیلمه‌سین. اونلارین توك اؤرپدیجی ناله‌لری بوش یئره ناراحاتچیلیق وئرمه‌سین دئیه یازیقلاری بو وضعییتده اوزاق یئره آپاریب, ال-آیاقلاری باغلی, آج-سوسوز آتارمیشلار قیزمار گونون آلتینا. ایشگنجه بیر نئچه گون سورورموش. موعین یئرلرده ده گوجلو گؤزتچی دسته‌لری قویارمیشلار كی, هله ساغكن قوهوملاریندان, اقربالاریندان گلیب اونلاری خیلاص ائتمك فیكرینه دوشسه‌لر, قویماسینلار. آنجاق بئله حاللار چوخ نادیر اولورموش, چونكی آچیق دوزنلیكده هر جور حركت اوزاقدان گؤرونور. سونرالار بیر نفرین مانقورت اولونماغی خبری گلیب قبیله‌یه چاتاندا, اونون ان یاخین قوهوملاری بئله اونو خیلاص ائله‌مك, یا ساتین آلیب قورتارماق ایسته‌میرمیشلر, چونكی بو, آدامین اؤزونو یوخ, موقوواسینی قایتارماق دئمك ایدی. روایتده نایمان-آنا كیمی تانینان بیرجه نایمان قادینی اؤز اوغلونون بو بدبختلیگی ایله باریشا بیلمه‌ییب. «ساری-اؤزه‌ك» افسانه‌سینده ده ائله بو بارده دانیشیرلار. قبیریستانلیغین آدی دا بونونلا علاقه‌داردیر: «آنا-بئییت», یعنی آنا مسكنی .

 قدیم تورك قبیله لری نین توتئملری  

  عاریف حوسئین اوو   

  توركلر بیر نئچه عصر بوندان اول آورآسییانین موختلیف رئگیونلاریندا اؤزلری نین دؤولتلرینی یاراتمیشدیلار. بو دؤولتلردن ان گوجلوسو ائرامیزدان اول 3. عصرده یارادیلان و كورئیادان باشلامیش قاشقارییایا قدر اوزانان هون دؤولتی ساییلیردی. اهالیسی اساسن تورك دیللی كؤچری قبیله لردن عیبارت ایدی. سونرالار بو دؤولتین بیر قولوندان اویقور خاقانلیغی یارانمیشدی.

 بابور – تورك-هیند ایمپئراتورلوغونو قوران داهی شخصیت و توركلرین هومئری  

      بو بؤیوك اینسان كیچیك بیر اوردو ایله اؤزوندن اون دفعه  بؤیوك اوردولاری مغلوب ائدن كوماندان، ان بؤیوك گوجون عاغیل اولدوغونو سؤیله رك، تاریخه دوشن مهارتلی سییاستچی، عوثمانلی نین روحونو، معنویاتینی، مدنیتینی اؤزونه مخصوص شكیلده اؤز ایمپئراتورلوغوندا یاشادان دؤولت خادیمی، شاعیر، تاریخچی، علم آدامی و بیر سؤزله، تورك-ایسلام تاریخی نین ان بؤیوك سیمالاریندان اولان قاضی ظهیرالدین محمد بابور ایدی.