آذربایجان شعری‌‌نین غریب صحیفه‌لری - حوروفی شاعیر رفیعی

سعادت شیخی‌یئوا

فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو

اورتا چاغین ایجتیماعی، علمی و دینی دوشونجه ساحه‌لری ایله یاخیندان باغلی اولان، دؤورونون تاریخی-سیاسی پروسه‌لری، ادبی تخیّولو، فلسفی تفکّورو، دینی باخیش و موسیقی زؤوقونو نوماییش ائتدیرن و آذربایجان خالقی‌‌نین میلّی-معنوی دَیرلری‌‌نین ایفاده‌چیسی اولان کلاسیک ادبیاتین اؤیرنیلمه‌سینده باخیش بوجاق‌لارینی یئنیلمه و قلیب‌لنمیش یانلیش‌لارین فیکری آسیلی‌لیغیندان آزاد اولماغا احتیاج یارانمیشدیر و بو، آرتیق زاما‌‌نین طلبی‌دیر. چونکی یالنیز دؤورون طلبینه اویغون پریزمادان باخیلارسا، کلاسیک ادبی ایرثین ایندیه‌دک قارانلیق‌لارا بورونموش بیر سیرا مقام‌لارینا ایشیق سالینا بیلر. بیر چوخ باخیمدان مادی مدنیتیمیزین گؤستریجیسی اولان آبیده‌لرله عینی ایستاتوسدا اولان معنوی-فیکری میراثیمیزین – کلاسیک ایرثین قورونماسی اولدوقجا واجیب‌دیر. چونکی بو اثرلرده خالقیمیزین میلّی، معنوی، اخلاقی، ادبی، فلسفی و دینی دوشونجه‌سی، بوتون بو سادالادیق‌لاریمیزین جمعیندن یارانان وارلیغی اؤز ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. بو اثرلر ساده‌جه فردی بدیعی تخیولون دئییل، کولکتیو ذهنیتین ده محصولو کیمی درک و قبول اولونور. اصلینده میلّی-معنوی ثروتیمیزین چکیسی، سرحدلری و یارادیجی‌‌لاری سیخلیقلا گوند‌مه گلن و آکتوال‌لیغینی ایتیرمه‌ین مسئله‌لردن‌دیر. اما بو ساحه‌‌‌نین تدقیقی آرتیق فرقلی موستوی‌یه کئچمه‌لی، یئرسیز شیشیرتمه و ضررلی تحریف‌لردن آریناراق جدی تدقیقات‌لارین اوبیئکتی اولمالی، بئین‌الخالق علمی عالمده آذربایجان تورک‌لری‌‌نین زنگین معنوی-اخلاقی دَیرلری‌‌نین گؤستریجیسی اولاراق تقدیم اولونمالی، دیگر اؤلکه‌لرین بیر چوخ تفکّور صاحب‌لری‌‌نین بو دوشونجه مرکزیندن فایدالاندیغی سیستملی شکیلده اساس‌لاندیریلمالی، تکجه آذربایجا‌‌نین دئییل، دونیا ادبیاتی ایچریسینده حقیقی مؤوقعئیی موعین‌لشدیریلمه‌لی‌دیر. بو ایشین گؤرولمه‌سینده کورتبیی‌لیک یول‌وئریلمز، مرکزلشدیریلمیش آراشدیرمالار ایسه آرتیق تاریخی ضرورت‌دیر.

آذربایجاندا بو ساحه آراشدیریلارکن بعضی مقام‌لاردا تردّوده یول آچان، بعضاً ایسه فیکیر چاشقینلیغی یارادان سبب‌لره اورتا عصرلرده موتمادی اولاراق دَییشن سرحدلر، فردی و ایختیاری یئردییشمه‌لر، کوتلوی موهاجیرت، دؤورون ادبی دبینه اویغون دیل سئچیمی و یاخود دیگر تورک دیللری‌‌نین لهجه خوصوصیت‌لری‌‌نین ایستیفاده‌سی، میّلتین و دیلین آدی‌‌نین تکرار-تکرار دَییشمه‌لره معروض قالماسی و س.-دیر. بیر مقاله ده بو کیمی تاریخی، اجتماعی، سیاسی، جوغرافی، اینضیباطی، فیلولوژی و س. سبب‌لردن قایناق‌لانان چوخ‌سایلی پروبلم‌لرین گئنیش تحلیلینی وئرمک ایمکان خاریجینده‌دیر. بیز بورادا اساس مؤوضوموزا کئچمه‌میشدن اؤنجه بو چوخ‌شاخه‌لی پروبلمله باغلی ساده‌جه اورتا عصرلر آذربایجان شعری‌‌نین تدقیقی و تبلیغینده موشاهیده ائتدیگمیز ایکی فرقلی یاناشما طرزینی وورغولاماق ایستردیک:

بو پروبلم‌لردن بیرینجیسی بیر سیرا دونیا شؤهرت‌لی شاعیریمیز (نظامی، نسیمی، فضولی...) و یا تا‌‌نینمیش حؤکمدار شاعیرلریمیزین (حقیقی، ختایی...) میلّی منسوبیتی، هانسی خالقین و یا دؤولتین اونلارا صاحب چیخما حقوقونا مالیک اولماسی‌‌نین چوخ‌سایلی موباحیثه‌لرین اوبیئکتی اولماسیدیر. بو شاعیرلر آذربایجاندا بیرمعنالی اولاراق، آذربایجان ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلدیگی حالدا، اؤلکه خاریجیندن دیگر قونشو و یا قوهوم دیللرین تدقیقاتچی‌لاری طرفیندن اونلارین ادبیاتی‌‌نین تمثیلچی‌لری اولاراق تقدیم اولونور. ۲. دیگر پروبلم ایسه آذربایجان تورپاق‌لاریندا دونیایا گلن و یا آذربایجان تورکجه‌سی ساحه‌سینه عایید اولوب چئشیدلی سبب‌لردن دیگر اؤلکه‌لرده ادبی یارادیجیلیقلا مشغول اولان شاعیرلریمیزین اورتا عصرلر قایناق‌لاری و بعضی خاریجی چاغداش آراشدیرمالاردا آذربایجاندان اولماسی‌‌نین آچیق و یاخود دولاییسی ایله بیلدیریلمه‌سینه باخمایاراق، آذربایجان ادبیاتشوناس‌لیغیندا بو مسئله‌لره دیقّت یئتیریلمه‌مه‌سی‌دیر. نتیجه‌ده بو لاقئیدلیک و دیقّت‌سیزلیک همین شاعیرلرین ساغلیغیندا باغلایان غوربت حیاتی‌‌نین بو گون ده داوام ائتمه‌سینه گتیریب چیخارمیشدیر. بو غریب‌لیک اونلارین ساغلیغیندا جوغرافی و فیزیکی آنلامدا وطندن اوزاقلیق ایدی‌سه، بو گون همین غریب‌لیک اونلارین یاراتدیغی ادبی نومونه‌لرین حاضردا منسوب اولدوقلاری خالقین ادبیاتیندا یئرینی آلماماسی، آیری بیر بؤلگه‌‌‌نین ادبی نومونه‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌سینده اوزه چیخیر. بو شاعیرلرین فعالیت گؤستردیگی جوغرافیا قارداش و یا قونشو اؤلکه‌لرین اراضی‌سینه داخیل اولدوغوندان اونلار همین ادبیاتین ایچینده اریییب غئیب اولموش و بیزیم ادبیاتیمیز اوچون ایسه، تأسف کی، ایتیریلمیشلر. همین سؤز اوستالاری‌‌نین بیر قیسمی‌‌نین (بدرالدین قیوامی (XII)، قنبراوغلو (XIII)) بیزه آز سایدا اثری گلیب چاتمیشدیر، دیگر بیر قیسمی‌‌نین ایسه میراثی نیسبتاً داها حجملی‌دیر (خوجا دهانی (XIV)، رفیعی (XIV عصرین ایکینجی یاریسی-۱۵-جی عصرین ۱-جی یاری‌سی)). ظنیمیزجه، بو شاعیرلرین موقاییسه‌ده داها کیچیک حجمده اولان میراثی‌‌نین بئله موعیین‌لشدیریله‌رک دَیرلندیریلمه‌سی آذربایجا‌‌نین آنادیللی ادبیاتی‌‌نین اؤزولونو تشکیل ائد‌ن اثرلرین سایینی آرتیرا و نتیجه‌ده ادبیاتیمیزی زنگینلشدیره بیلر. بوندان باشقا، بو اثرلرین آذربایجان ادبیاتی کونتکستینده اؤیرنیلمه‌سی ایلک ادبی نومونه‌لرین تکجه کمیتینی آرتیرماز، هم ده پوئتیک کئیفیت گؤستریجی‌لرینی اوزه چیخارار و همین شعرلرین یاییلما آرئالی باره‌ده معین تصوّور یارادا بیلر.

دوغرودور، اورتا چاغدا خوصوصیله ۱۵-جی-۱۶-جی عصرلرده یاشاییب فعالیت گؤسترمیش چوخ‌سایلی موهاجیر شاعیرلریمیزین آدلارینا تذکیره‌لرده سیخ-سیخ راست گلینیر. همین فاکت‌لارین اوزه چیخاریلاراق علمی باخیمدان قیمت‌لندیریلمه‌سینده تا‌‌نینمیش تدقیقاتچی عالیم‌لردن آ.موسی‌یئوا و گنج آراشدیریجی و.موسی‌لی‌‌نین خیدمت‌لرینی خوصوصی قئید ائتمک لازیم‌دیر. اما بیز بورادا سونراکی دؤورلرده موعیّن سبب‌لردن کوتلوی کاراکتر آلان موهاجیرتدن دئییل، آنادیللی آذربایجان پوئزیاسی‌‌نین دیوان و فلسفی شعری‌‌نین بونؤوره‌سی‌‌نین قویولماسیندا خیدمت‌لری اولان، لاکین بو ادبیاتین نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌ین شاعیرلردن بحث ائده‌جه‌ییک. سیلسیله کیمی نظرده توتدوغوموز بو یازی‌دا ایلک اولاراق، سون دؤورلر تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا آذربایجان حوروفی ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی کیمی تقدیم اولونان رفیعی‌دن، داها سونرا بیر سیرا فاکتیکی ماتریال‌لار اساسیندا آذربایجان ادبیاتی‌‌نین نماینده‌سی اولماسی قناعتینه گلدیگیمیز قنبراوغلو و خوجا دهّانی‌دن بحث ائتمگی نظرده توتموشوق. چاغداشی حسن‌اوغلو کیمی آز سایدا شعری بیزه گلیب چاتمیش قنبراوغلونون میلّی منسوبیتی و نیسبه‌سی باره‌ده ایلکین قایناق‌لاردا معلومات وئریلمیر، لاکین اثری‌‌نین یاییلدیغی و عکس-صدا دوغوردوغو آرئالدا آذربایجا‌‌نین دا خوصوصی یئری واردیر. حسن‌اوغلو ایله عینی بؤلگه‌دن – اصلاً خوراسان‌دان اولان خوجا دهّانی‌ ایسه اوزون ایللر بویو تورکیه‌ده آنادولو دیوان شعری‌‌نین ایلک نماینده‌لریندن ساییلمیشدیر. مسله‌نین بو شکیلده قویولوشوندا حیرت دوغوران سبب‌لردن بیری عینی بؤلگه‌دن اولدوقلاری حالدا، حسن‌اوغلونون آذربایجاندا آنادیللی شعری‌‌نین ایلک نماینده‌سی، خوجا دهّانی‌نین ایسه تورکیه‌ده آنادیللی دیوان ادبیاتی‌‌نین ایلک تمثیلچیسی حساب اولونماسیدیر. حالبوکی خوجا دهّانی‌نین سونراکی دؤور ادبی فعالیتی آنادولو ایله باغلی اولسا دا، او، آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین آکتیو ایشلندیگی بیر بؤلگه‌‌‌نین اؤولادی‌دیر و آذربایجان ادبیاتی‌‌نین دا نوماینده‌سی اولاراق اؤیرنیلمه‌سینه معنوی حاقیمیز چاتیر. بحثینی ائتدیگیمیز شاعیرلرین ایرثی‌‌نین بو کونتکستده اؤیرنیلمه‌سی، ادبی-فیکری دوشونجه‌سی‌‌نین زمینی‌نین و هانسی ادبی چئوره‌‌‌نین یئتیرمه‌سی اولماسی‌‌نین دقیق موعین‌لشدیریلمه‌سی اونلارین شخصیتی و میراثینی ابدی غریب‌لیک ایستاتوسونا محکوم‌لوقدان دا خلاص ائتمیش اولار.

حوروفی شاعیر رفیعی‌

ایندی‌یه‌دک آذربایجان‌دا ادبی و فلسفی فیکیر تاریخیمیزین بیر نماینده‌سی کیمی اؤیرنیلمه‌ین رفیعی‌ نسیمی‌‌نین مشهور خلیفه‌لریندن‌دیر. اونون شخصیتی، حیاتی، دوغوم یئری و میلّی منسوبیتی آذربایجان دا تفروعاتلی آراشدیریلمامیش، حاقیندا داها چوخ نسیمی‌‌نین داوامچیسی کیمی عومومی شکیلده سؤز آچیلمیشدیر. ماراقلی‌دیر کی، «بشارت‌نامه» و «گنج‌نامه» کیمی ایکی مثنویسی ایله داها چوخ حوروفی مؤلیف کیمی تا‌‌نینان رفیعی‌ آذربایجانداکی تدقیقات‌لاردا تورکیه‌لی (З.Кули-заде. Хуруфизм и его представители в Азербайджане. Баку: Элм, 1970, с. 222; M.Quluzadə. Böyük ideallar şairi. Bakı: Gənclik, 1973, s. 18 və s.)، آذربایجان‌دان کناردا یازیلمیش بیر چوخ اثرلرده ایسه تورکیه‌یه موهاجیرت ائتمیش حوروفی شاعیر کیمی اؤیرنیلمیشدیر. تورکیه و اوروپادا یازیلمیش بعضی تدقیقات اثرلرینده اونون نسیمی ایله برابر تورکیه‌یه موهاجیرت ائتمه‌سی بیلدیریلیر. بیر سیرا حال‌لاردا رفیعی‌‌‌نین نیسبه‌سی قئید ائدیلمه‌دن عومومیتله موهاجیر حوروفی شاعیر کیمی تقدیم ائدیلیر، بعضاً او، عجمدن روما گلمیش بیر حوروفی کیمی گؤستریلیر، بعضاً ایسه شاعیرین دوغوم یئری‌‌نین شیروان اولا بیله‌جگی احتیمالی ایره‌‌لی سورولور. تورکیه‌لی مشهور دیلچی عالیم گونای کوت یازیر: «دیلینده‌کی آذربایجان لهجه‌سی اؤزل‌لیک‌لرینه گؤره شیروانلی بیر آذربایجان تورکو اولماسی احتیمال اولونا بیلر» (کوت، گونای. رفیعی // تورکیه دیانت وقفی ایسلام آنسیکلوپدیسی. ج. ۳۴. ایستانبول: تورکیه دیانت. وقفی، ۲۰۰۷، ص. ۵۲۶).

رفیعی‌‌نین اؤلوم تاریخی‌‌نین ۱۴۰۹-جو ایلده‌ن سونرایا عایید اولماسی باره‌ده تدقیقاتچی‌لار یئکدیل‌دیرلر. [بعضی آراشدیرمالاردا قایناق گؤسترمه‌دن اونون وفات تاریخی ۱۴۱۸-جی اولاراق گؤستریلیر. ظنیمیزجه، بو، نسیمی‌یه عایید وفات تاریخی‌‌نین یانلیشلیقلا اونون خلیفه‌سینه عایید اولونماسی‌‌نین نتیجه‌سی‌دیر].

ع.گؤلپینارلی اونون مزاری‌‌نین ایندیکی یونان اراضی‌سینده (پرِوِزه/ Preveze) اولدوغو قناعتینده‌دیر. بیر سیرا آراشدیرمالاریندا عینی قناعتی ایفاده ائد‌ن ف.اوسلوأر سون مقاله‌لریندن بیرینده شاعیرین دفن اولوندوغو یئری کرمانا عایید پریوز اولاراق قئید ائدیر (https://www.academia.edu/4854623). اما شاعیرین آنادولویا موهاجیرتی اونون سون مکا‌‌نینین یونان اولا بیله‌جگینی داها عاغلاباتان ائدیر. چونکی فضل‌الله‌‌دان سونرا حوروفی‌لرین ایران و آذربایجانی ترک ائد‌رک اوز توتدوغو اؤلکه‌لر ایلک اولاراق شام (سوریه)، داها سونرا روم (تورکیه) ایدی. بو معنادا رفیعی‌‌‌نین آنادولودان کرمانا گئده‌رک، حوروفی‌لیک تعلیمی‌‌نین تبلیغی ایله مشغول اولماسی و اورادا وفات ائتمه‌سی ایناندیریجی گؤرونمور. هم ده حوروفی‌لیگی روم ائلینده یایماق تاپشیریغینی نسیمی‌دن آلان رفیعی‌‌‌نین ان یوکسک إپیتت‌لرله حئیران‌‌لیغینی ایفاده ائتدیگی مورشیدی‌‌نین سؤزونه سونادک عمل ائتمه‌دن حوروفی‌لیگی یایماق اوچون ایرانا گئده‌جگی احتیمالی شوبهه دوغورور. بوندان باشقا، بو تعلیمین یاییلما آرئالیندا بالکان اؤلکه‌لری‌‌نین (یونان، مجاریسان...) آدینا راست گلیندیگی حالدا، کرما‌‌نین بو تأثیر چئوره‌سینده خوصوصی بیر یئری یوخدور.

شاعیرین علم عالمینه هله‌لیک ایکی مثنویسی معلوم‌دور: «بشارت‌نامه» و «گنج‌نامه». هر ایکی مثنوی‌‌نین الیازما نوسخه‌لری دونیا‌‌نین بیر سیرا کیتابخانالاریندا یئر آلیر. رفیعی‌‌‌نین «گنج‌نامه»سی‌‌نین الیازما نوسخه‌لری ایران، تورکیه، فرانسه و بریتانیا‌‌نین کیتابخانالاریندا، «بشارت‌نامه»‌‌نین الیازما نوسخه‌لری ایسه ایران، تورکیه، میصیر و بریتانیا‌‌نین کیتابخانالاریندا ساخلانیلیر. مثنوی‌لرین بو چئشیدلی نوسخه‌لرده‌کی حجمی فرقلی شکیلده‌دیر. همین نوسخه‌لرین حجم باخیمیندان موختلیف‌لیگی هر ایکی اثرین علمی-تنقیدی متنی‌نین حاضرلانماسی اوچون بوتون بو واریانت‌لارین الده اولوناراق نظردن کئچیریلمه‌سی ضرورتینی یارادیر. «بشارت‌نامه»‌‌نین الیازماسی‌‌نین نوسخه‌لری تکجه تورکیه‌ده ایستانبول بیلیم‌یوردو، توپقاپی سارایی موزه‌سی، سلیمانیه و میلّت کیتابخانالاریندا قورونور. (باخ: حوروفی‌لیک متین‌لری کاتالوغو. حاضرلایان: عبدالباقی گؤلپینارلی. آنکارا: ت‌‌د‌ک یایین‌لاری، ۱۹۸۹)

حوروفی شاعیرین «بشارت‌نامه»سی حاقیندا دوکتورلوق تزی یازاراق، دیل باخیمیندان تحلیل ائد‌ن محمت ییگیت اثرین علمی-تنقیدی متنینی ده حاضیرلامیشدیر. اؤنجه ده قئید ائتدیگیمیز کیمی، تورکیه‌لی دیلچی عالیم‌لرین بیر قیسمی «بشارت‌نامه»‌‌نین دیل باخیمیندان آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین خوصوصیت‌لرینی داشیدیغینی بیلدیریرلر. بونا گؤره ده «فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن» قلیبی ایله یازیلمیش اولان اثر تکجه آذربایجان ادبی-تصووفی دوشونجه‌سی دئییل، دیل تاریخی باخیمیندان دا اهمیت کسب ائدیر. قناعتیمیز بئله‌دیر کی، تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا نسیمی ایله تورکیه‌یه موهاجیرت ائتدیگی، اصلی‌‌نین عجمدن اولدوغو بیلدیریلن، دیلی ایسه تورکجه اولان شاعیرین آذربایجان تورکو اولا بیله‌جگی تردّوده یول وئرمه‌ملی‌دیر.

شاعیرین ایکینجی مثنوی‌سی اولان «گنج‌نامه» ه. ۱۲۶۰ / م. ۱۸۴۴-جو ایلده تورکیه‌ده عرب الیفباسی ایله نسیمی‌‌نین تورکجه دیوا‌‌نی‌نین اوّلینه علاوه اولونماقلا نشر ائدیلمیشدیر. اثر ۱۹۴۶-جی ایلده اسماییل حکمت طرفیندن تکرار چاپ اولونموشدور (ای. ه. أرتایلان. حورفی ادبیاتی اؤرنک‌لری I. گنج‌نامه‌یی رفیعی. ایستانبول: ایستانبول اونیورسیته‌سی یایین‌لاری، ۱۹۴۶).

حوروفی شاعیرین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین آدی اینجیل (هر ایکی کلمه «موژده» آنلامیندادیر)، «گنج‌نامه»سی‌‌نین (حرفاً: «خزینه حاقیندا کیتاب») آدی ایسه نظامی‌‌نین «مخزن‌الاسرار» («سیرلر خزینه‌سی») مثنوی‌سی‌‌نین آدی ایله سسلشیر.

بیر سیرا دیگر حوروفی‌لیک متن‌لری کیمی رفیعی‌‌‌نین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین ده «جاویدان‌نامه» آدلاندیریلماسینا راست گلینیر. حوروفی‌لیک اوزره تا‌‌نینمیش موتخیص‌لردن اولان ف.اوسلوأر علی امیری، منظوم نؤمره۹۴۳-ده ساخلانیلان بیر الیازماسی‌‌نین باشیندا رفیعی‌‌‌نین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین آدی‌‌نین «جاویدان‌نامه» شکلینده یازیلدیغینی بیلدیریر (https://www.academia.edu/4854623). بورادا بیر جهتی ده وورغولامالی‌ییق کی، حوروفی‌لیک ادبیاتیندا «بشارت‌نامه» آدلی فارسجا داها بیر اثر واردیر. همین اثر بعضاً فضل‌الله‌-ین نوفوذلو خلیفه‌سی ابوالعلانین، بعضاً ایسه اونون دیگر خلیفه‌سی ابوالحسن‌‌‌نین آدینا قئید اولونور. تدقیقاتچی‌لارین بعضی‌ی بو ایکی شخصین عینی بیر آدام اولماسی، بعضی‌لر‌ی ایسه ایکی فرقلی شخص اولدوغو قناعتینده‌دیرلر.

قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، «گنج‌نامه» مثنویسی «گنج نهان من مقالات موْنلا رفیعی » آدی آلتیندا دا کاتالوقلاردا یئر آلیر. اثرین آدی بو واریانتدا شاعیرین مورشیدی نسیمی‌‌نین «گنجی-نیهان»، «گنجی-مخفی» و س. کیمی مجازلاری ایله آسوسیاسیا یارادیر.

حوروفی شاعیرین آدی‌‌نین «موْنلا (مُلا کلمه‌سی‌نین اسکی فورمو)» اپیتتی ایله وئریلمه‌سی اونون جدی تحصیل آلماسینی گؤستریر. چونکی سؤزلوک‌لرده «مونلا» کلمه‌سی‌‌نین آنلامی «مودرّیس‌لیکدن سونرا قاضی‌لیق درجه‌سینی قازانان عولما»، «بؤیوک قاضی»، «بؤیوک عالیم»، «خوجا» و س. کیمی وئریلیر. ایستر بو اپیتت، ایسترسه ده اونون فضل الله‌-ین فارسجا مورکب اثرلرینی اوخویاراق، بعضی مقام‌لارینی تورکجه قلمه آلماسی فارس دیلینه موکمل بلدلیگینی و مدر‌سه تحصیلی آلدیغینی تصدیق‌له‌ییر.

رفیعی‌‌‌نین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین تدقیقاتا جلب ائتدیگیمیز الیازما نوسخه‌سی ایرا‌‌نین ملک کیتابخاناسینا مخصوص‌دور. بو متن تکجه حوروفی‌لیک ایدئیالاری‌‌نین ایفاده‌سی باخیمیندان ماراق دوغورمور. اثر خطاط‌‌لیق خوصوصیت‌لری، یازی طرزی و ایستروکتور باخیمیندان مورکّب‌لیگی ایله ده دیقتی جلب ائدیر. مثنوی‌‌نین متنی عنعنوی طرزده – میصراع‌لاری قارشی-قارشی‌یا و یا آلت-آلتا دئییل، هر سطرده اوچ میصراع اولماقلا اوچ سوتون شکلینده یازی‌یا آلینمیشدیر. بو جهت ایسه متنین اوخوسو و قاوراییشینی نیسبتاً چتینلشدیریر. صحیفه‌لرین کناریندا بعضاً حاشیه شکیللی قئیدلر ائدیلمیشدیر. بو قئیدلرین یازی طرزی اونون ائله نوسخه‌نی کؤچورن کاتیب طرفیندن ائدیلدیگی تصوورونو یارادیر. کاتیب بعضاً متنده یازیلیش اوسلوبو باخیمیندان چتین اوخونان ایفاده‌نی آیریجا اولاراق حاشیه‌ده قئید ائدیر. بعضاً ورق‌لر آراسینداکی علاقه‌نی قووت‌لندیرمک مقصدی ایله سونراکی ورقده‌کی ایلک سؤز و یا بیر نئچه سؤز اوّلکی ورقین سونوندا حاشیه‌ده آیریجا وئریلیر. بعضاً ایسه حاشیه‌ده‌کی سؤزلرین متندن سئچیلمه‌مه‌سی و فرقلی‌ کلمه‌لر اولماسی دیقتی چکیر. ظنیمیزجه، بو ایفاده‌لری قئید ائتمه‌ده کاتیبین مقصدی اثرین نوسخه فرق‌لرینی نظره چاتدیرماقدیر. حاشیه‌‌لرده یئر آلان یازی‌لار آراسیندا عینی بیر آیه‌‌‌نین تکراراً وئریلمه‌سی، بونونلا شاعیرین سؤزونون قوران آیه‌سی واسطه‌سیله تصدیق‌لنمه‌سی جهدی ده دیقتیمیزی جلب ائتدی.

تهران ملک کیتابخاناسیندا ساخلانیلان بو اثرین اوزرینده «۲۶ ورق» قئیدی وئریلسه ده، اساس متن هر سطری ۳ میصراع، هر ورقده تقریباً ۷۵-۸۰ میصراع اولماقلا ۳۰ ورقدن عبارت‌دیر.

«بشارت‌نامه» ایستروکتور باخیمیندان مثنوی، ایدئیا-مضمون خوصوصیت‌لری باخیمیندان دیداکتیک-اخلاقی اثرلر سیلسیله‌سینه عاییددیر. شاعیرین:

بشارت‌نامه‌یی-فضلی-ایلاهی،

بیلن گؤرر قامو اشیا کما هی،

- میصراع‌لاری ایله باشلایان بو اثری تورکیه ادبیاتشوناس‌لیغیندا ۱۵-جی عصرده یازیلمیش ایلک نصیحت‌نامه‌لردن ساییلیر.

رفیعی‌‌‌نین میراثی زنگین اولماییب، هله‌لیک معلوم ایکی مثنویدن عبارت اولسا دا، ایستر شاعیرین اؤزو، ایسترسه ده مورشیدی باره‌ده معین بیوقرافیک معلومات‌لارا مالیک‌دیر. رفیعی‌‌‌نین «بشارت‌نامه»سیندن اونون فضل‌الله‌لا شخصاً تانیش اولمادیغی («چون بانا بیلدیردی کیم‌دیر فضلی-حق // پرده آچیلدی و گؤروندو طبق»)، نسیمی‌‌نین اونا روم اهلینی حوروفی‌لیگه جلب ائتمگی تاپشیردیغی («سن دخی روم اهلین آگاه ائیله‌گیل // آنلارا بو گیزلی رازی سؤیله‌گیل») و س. معلوم اولور. اثردن همچینین داها اؤنجه شاعیرین سوننی مذهبینده اولماسی، سونرالار دهری‌لیک و تناسوخ اعتیقادینا مئیل‌لنمه‌سی، لاکین ان سوندا نسیمی واسطه‌سیله حوروفی‌لیگی قبول ائتمه‌سی معلوم اولور.

رفیعی‌‌‌نین ایستر «بشارت‌نامه»، ایسترسه ده «گنج‌نامه» آدلی اثرلری بو کیمی بیوقرافیک کاراکترلی معلومات‌لاری احتیوا ائتمه‌سی، نسیمی ایله باغلی آزسایلی اولسا دا، دَیرلی بیلگی‌لر وئرمه‌سی باخیمیندان خوصوصی اؤنم کسب ائدیر. بئله کی، ایران‌لی تدقیقاتچی حسین اولدوز قایناق گؤسترمه‌دن نسیمی‌‌نین بیر ایل سلطان مراد زاما‌‌نیندا، بیر ایل باغداددا ایقتیدار علئیه‌ینه تبلیغاتا گؤره، داها بیر ایل ده سولطان بایزید دؤورونده محکوم اولوندوغونو یازیر. بو احتیمال‌لاری بیرباشا تصدیق‌له‌یه‌جک قایناق‌لار بیزه معلوم اولماسا دا، نسیمی‌‌نین فعالیت گؤستردیگی اؤلکه‌لر سیراسیندا تورکیه و عراق‌ین دا اولماسی، اونون خلیفه‌سی رفیعی‌‌‌نین آشاغی‌داکی میصراع‌لاری بو مولاحیظه‌لرده حقیقتین پایی اولدوغونو دوشونمگه اساس وئریر. رفیعی‌ «بشارت‌نامه»سینده دئییر:

اول شهیدی-عشقی-فضلی-ذوالجلال،

بندی-زیندان‌لاردا یاتان ماه و سال.

«بشارت‌نامه»‌‌نین ه. ۸۱۱ م. ۱۴۰۹-جو ایلده یازیلدیغینی نظره آلساق، نسیمی‌‌نین ۱۴۰۹-جو ایله‌دک بیر نئچه دفعه و موختلیف زیندان‌لاردا محکوم‌لوق حیاتی یاشاماسی قناعتی حاصیل اولور. بوندان باشقا، بیرینجی میصراع‌‌نین مضمونوندان بو حبس اولونمالارین حوروفی‌لیکله علاقه‌لی اولماسی دا بیرمعنالی شکیلده آیدین اولور.

رفیعی‌‌‌نین مورشیدی نسیمی‌‌نین ادبی یارادیجیلیغی‌‌نین باشلیجا اوسلوبی ایستیقامت‌لری باره‌ده وئردیگی معلومات دا اولدوقجا دَیرلی‌دیر. موتفکّیر شاعیر نسیمی‌‌نین حوروفی‌لیگین اساس‌لارینی آچیقلایان منثور « مقدمة ‌الحقایق» («حقیقت‌لرین باشلانغیجی») ریساله‌سی آنا دیلینده قلمه آلینمیشدیر. [تورکیه‌نین بیر چوخ کیتابخانالاریندا الیازماسی شکلینده قورونوب ساخلانان اثر ۲۰۱۴-جو ایلده تدقیقات‌چی عالیم فاتح اوسلوأر طرفیندن نشر اولونموشدور]. بو منثور فلسفی اثرین مؤلیفی‌‌نین نسیمی اولا بیله‌جگینی دولاییسی ایله تصدیق‌له‌ین فاکتا رفیعی‌‌‌نین «بشارت‌نامه»سینده ده راست گلینیر. شاعیر اوستادیندان بحث ائدرکن اونون ایکی اوسلوبدا یازدیغینی بو شکیلده دیله گتیریر:

نظم، نثریندن بیزه وئردین خبر،

بو ایشارت عقلی اولانا یئتر.

گؤروندوگو کیمی، رفیعی‌ نسیمی‌‌نین نظم و نثر یارادیجیلیغینی ایلاهی عالمدن وئریلن خبر کیمی دَیرلندیریر. بو میصراع‌لاردا ماراق دوغوران دیگر بیر جهت ایسه شاعیرین نسیمی‌‌نین تکجه نظم دئییل، نثر یارادیجیلیغینی دا خاطیرلاتماسی‌دیر. حوروفی شاعیرین بو قئیدلری مورشیدی نسیمی‌‌نین آشاغی‌داکی میصراع‌لاری ایله یاخیندان سسلشیر:

مرا ز فضل الهی است دیده روشن

مرا ز نطق الهی زبان بود گویا

به مدحت ولی‌الله، به ذکر حی قدیم

به نظم و نثر مزین چو لولو لالا.

(منیم گؤزومون نورو ایلاهی‌‌نین فضلیندن‌دیر،

منیم دیلیم ایلاهی‌‌نین نیطقیندن آللاهین ولیسی‌‌نین (حض. علی نظرده توتولور. - س.ش.) مدحینده (و) حیّ و قدیم اولان آللاهین ذکرینده سؤز سؤیله‌ین اولوب،

پارلاق اینجی کیمی نظم و نثرله بزنمیشدیر).

ایلک دفعه اولاراق طرفیمیزدن تدقیقاتا جلب اولونان بو میصراع‌لار نسیمی‌‌نین فارسجا بیر قصیده‌سینده یئر آلیر و اونون تکجه منظوم دئییل، هم ده منثور اثر صاحبی اولدوغونا ایشیق توتور.

رفیعی‌‌نین اثرلرینده یئر آلان بعضی فراقمنت‌لر هم ده نسیمی‌‌نین علمی ترجومه‌یی-حالی‌‌نین یازیلماسیندا دلیل کیمی ایستیفاده اولونور. بئله کی، اونون «بشارت‌نامه»ده مورشیدینی:

ناگهان اول رحمتی-فضلی-خودا،

اول عمادالدینی-سیرّی-مرتضی،

کیمی یاد ائتمه‌سی نسیمی‌‌نین آدی ایله باغلی چئشیدلی احتیمال‌لاری تکذیب ائد‌رک، عمادالدینی دوغرو سایماغا، همچینین اونون دینی اعتیقادی‌‌نین شیعه‌لیک اولدوغونو سؤیله‌مگه اساس وئریر.

حوروفی شاعیر رفیعی‌‌‌نین «بشارت‌نامه»سینده یئر آلان «سروری-آفاق»، «امیرلمؤمین»، «قوطبی-عالم»، «پیشوایی-اهلی-دین» کیمی إپیتت‌لر نسیمی‌‌نین آرتیق ۱۴۰۹-جو ایله‌دک حوروفی‌لیک تریقتینده شئیخ‌لیک مقامینا چاتدیغینی گؤستریر. «سرور»، «امیر»، «قوطب»، «پیشوا» ایفاده‌لری‌‌نین هر بیری نسیمی‌‌نین همین عالی ایستاتوسونون پوئتیک ایفاده‌سی‌دیر و ایندی‌یه‌دک تدقیقات‌لاردا بو جهته دیقّت یئتیریلمه‌میشدیر.

اثرده نسیمی حاقیندا دئییلن:

اول بلادان آه و افغان ائتمه‌ین،

سؤیله‌ین اسراری پونهان ائتمه‌ین،

اول مسیحی‌وش سیاحت ائیله‌ین،

پرده‌سیز علمی-لدونّی سؤیله‌ین...

کیمی میصراع‌لاردا رفیعی‌ مورشیدی‌‌نین گیزلی سیرّلری ایفاده ائتمک باجاریغی و همین گئرچکلیک‌لری آچیق سؤیله‌مه جسارتی قارشیسینداکی حئیران‌‌لیغینی بیلدیرمکله یاناشی، نسیمی‌‌نین حوروفی‌لیک تعلیمی‌‌نین تبلیغینده‌کی طرزی باره‌ده ده موعیّن تصوّور یارادیر. حوروفی شاعیر «اوْل مسیحیوش سیاحت ائیله‌ین» میصراعسی ایله شئیخی‌‌نین عؤمرونون سفرلرده کئچمه‌سینی و بو سیاحت‌لرین تبلیغی کاراکترلی‌لیگینی – حض. عیسی‌‌نین اؤلودیریلدن نفسی کیمی بو تعلیم واسطه‌سیله اینسان‌لارا یئنی حیات بخش ائتمه‌سینی وورغولاییر.

رفیعی‌‌‌نین نسیمی‌یه رغبت و محبتی مورشیدی‌‌نین فضل‌اللها اولان موناسیبتینه چوخ بنزه‌ییر. او دا اؤز معنوی رهبرینی ایلاهی‌‌نین مقامینا یاخین گؤره‌رک، فردی و اوریژینال کاراکترلی بیر ایفاده‌دن ایستیفاده ائدیر: «نسیم‌الله». ایفاده‌‌‌نین بو شکلی «فضل‌الله » قلیبینده اولوب، رفیعی‌‌‌نین اوستادینی ایلاهی حقیقت‌لر عالمین موژده‌چیسی کیمی گؤردوگونو آچیقلاییر. مثنوی‌‌نین آدی‌‌نین یئر آلدیغی ایلک بئیتین آردینجا گلن پارچادا دئییلیر:

اول صوبح-مسأنی، ای حکیم،

گلدی نسیم‌اله الرحمان‌الرحیم.

رفیعی‌‌‌نین بو میصراع‌لاری اونون دیگر اثری اولان «گنج‌نامه»ده یئر آلان و بیر چوخ تدقیقات اثرلرینده سیتات اولاراق وئریلن آشاغی‌داکی بئیتله یاخیندان سسلشیر:

بولدوق چو نسیمینی نعیمین،

اولدو بیزه رحمتی رحیمین.

عومومیتله، حوروفی شاعیرین نسیمینی تکرار-تکرار «آللاهین رحمتی» کیمی تقدیم ائتمه‌سی دیقّتیمیزی جلب ائتدی. رفیعی‌ یوخاری‌داکی بئیت‌لردن باشقا، «بشارت‌نامه»ده یئر آلان «ناگهان اول رحمتی-فضلی-خودا // اول عمادالدینی-سیرّی-مرتضی» میصراع‌لاریندا دا شئیخ شاعیری ایلاهی‌‌نین مرحمتی اولاراق وصف ائدیر. اصلینده «نسیم» و «رحمت»این (مرحمت) بو طرزده علاقه‌لندیریلمه‌سی‌‌نین ایسلامی عنعنه‌ده فیکری زمینی واردیر. بئله کی، ایسلامی دوشونجه‌یه گؤره، نسیم (سحر مئهی) یارادا‌‌نین یاراتدیق‌لارینا بیر مرحمتی‌دیر.

رفیعی‌‌‌نین بو اثریندن نسیمی‌‌نین اونو تکجه حوروفی‌لیک تعلیمینه جلب ائتمه‌دیگی، هم ده تورکجه یازماغا تشویق ائتمه‌سی ده آیدین اولور:

پس ضروری اولدو تورکی سؤیله‌مک،

سؤیله‌دیم، بیر نئچه گون چکدیم امک.

رفیعی‌‌‌نین «بشارت‌نامه»سی‌‌نین داها بیر ماراق دوغوران جهتی اونون دیداکتیک اثر اولماقلا یاناشی، ترجومه خوصوصیت‌لرینه ده مالیک اولماسی‌دیر. بئله کی، شاعیرین فضل‌الله‌-ین اوچ اثریندن بعضی پارچالاری تورکجه نظمه چکمه‌سینی بیلدیرمه‌سی اونون اثرینی منظوم ترجومه‌لر کونتکستینده اؤیر‌نمگه اساس وئریر. تورکیه‌لی تدقیقاتچی عالیم ای.آریک‌اوغلو حاقلی اولاراق یازیر کی، رفیعی‌‌‌نین «بشارت‌نامه»سی «جاویدان‌نامه»‌‌نین داها بیر ترجومه‌سی‌دیر. تدقیقات‌چی‌یا گؤره، بو مثنوی ترجومه اولماقدان آرتیق، تألیف-ترجومه گؤرونوشونه مالیک‌دیر. چونکی اثرده یئر آلان بئیت‌لردن آنلاشیلدیغی کیمی، اثر تام بیر «جاویدان‌نامه» ترجومه‌سی دئییل، فضل‌الله‌-ین چئشیدلی اثرلری‌‌نین بعضی بؤلوم‌لری‌‌نین نظمه چکیلمه‌سیدیر (ای.آریک‌اوغلو. فریشته‌اوغلو. جاویدان-نامه ترجومه‌سی: ‘عشقنامه (اینجه‌له‌مه-متن). یوزونجو ایل اونیورسیته‌سی سوسیال بیلیم‌لر انستیتوسو، دوکتورا تزی، وان، ۲۰۰۶، ص. ۳-۴). رفیعی‌ فضل‌الله‌-ین حوروفی‌لرین نظرینده چوخ اؤن‌ملی اولان اوچ فارسجا اثریندن ترجومه-ایقتیباس‌لارا یئر وئردیگینی آشاغی‌داکی شکیلده ایفاده ائدیر:

«عرش‌نامه» سؤزلریندن بوندا وار،

ترجومه قیلدیم کی، قالا یادیگار.

...«جاویدان‌نامه» سؤزودور اکثری،

فهم ائد‌ن اولور جاها‌‌نین مینبری.

هم «محبت‌نامه»دن یازدیم کلام،

اوچ کیتابیندان حاقین اولدو تامام.

گؤروندوگو کیمی، «بشارت‌نامه»نی رفیعی‌ اؤزو فضل‌الله‌-ین اوچ کیتابیندان سئچمه ترجومه اولاراق دَیرلندیریر. یوخاری‌داکی بئیت‌لرده دئییلن‌لر رفیعی‌‌‌نین فضل‌الله‌-ین فارسجا اولان هر اوچ اثریندن بهره‌له‌نمه‌سی و همین اثرلردن اخذ ائتدیکلرینی تورکجه‌ده اصلینه یاخین – ترجومه اولاراق دیله گتیرمه‌سی قناعتینی یارادیر. اصلینده موعاصیر ترجومه آنلاییشینا تام جاواب وئرمه‌ین، فضل‌اللها سیخ ایستینادلا یارانیب فورمالاشان همین اثر بو گونون «ترجومه» آنلاییشی باخیمیندان آنجاق شرطی آنلامدا ترجومه ساییلا بیلر.

تدقیقات‌چی ف.اوسلوأره گؤره، رفیعی‌ پراقماتیست (فایدالانماقلا ائدیلن) ترجومه اؤرنگی اولان «بشارت‌نامه»سینده عئینی‌ ایله فریشته‌اوغلونون ائتدیگی کیمی فضل‌الله‌-ین اثرلریندن ان اساس مؤوضولاری احاطه ائده‌جک شکیلده فراقمنتار (قیسمی) ترجومه‌لر ائتمیش و بو ترجومه‌لرده ایختیاری شکیلده حرکت ائتمیشدیر. رفیعی‌‌نین بو ترجومه طرزی حوروفی‌لیگین فوندامنتال مؤوضولارینی سئچیب بونلارین اساس‌لارینی آنلاتماق ایستگیندن ایره‌‌لی گلیر. آنادولودا یازیلان ایلک تألیف-ترجومه اثری اولدوغو اوچون حوروفی‌لیگین تمللرینی بو شکیلده آنلاتماق ایسته‌مه‌سی اولدوقجا طبیعی و یئرینده‌دیر. رفیعی‌‌‌نین ائتدیگی ترجومه‌لرده‌کی سربست‌لیک‌لر منثور پراقماتیست ترجومه‌لرده گؤرولدوگو کیمی هم آچیقلاییجی، هم ده پروپاقاندا مقصدلی‌دیر. (باخ: ف.اوسلوأر فارسجادان تورکجه‌یه حوروفی متن ترجومه‌لری // اسکی تورک ادبیاتی چالیشمالاری - متنین حال‌لاری: عثمانلی‌دا تألیف، ترجومه و شعره، ایستانبول: کلاسیک یایین‌لاری، ۲۰۱۴، ص. ۳۶۷)

نسیمینی شخصاً تانییان و اونون خلیفه‌سی اولاراق، آنادولو و بالکان اؤلکه‌لرینده حوروفی‌لیگی تبلیغ ائد‌ن رفیعی‌‌‌نین هر ایکی اثری ادبیات، تصوّوف، فلسفی فیکیر و دیل تاریخی باخیمیندان ماراق دوغوران و اهمیت کسب ائد‌ن اؤزللیک‌لره صاحیب‌دیر. «بشارت‌نامه» هم ده اورتا چاغ آذربایجان ترجومه صنعتی تاریخینده خوصوصی و فرقلی‌ بیر مقاما صاحیب‌دیر. بو فرقلی‌لیگین گؤستریجی‌سی اونون، ف.اوسلوأرین ده موعین‌لشدیردیگی کیمی، پراقماتیست ترجومه کاراکترلی اولماسیدیر.

سوندا بونو دا بیلدیرملی‌ییک کی، رفیعی‌‌‌نین هر ایکی مثنویسی، خوصوصیله «بشارت‌نامه»سینده فضل‌الله‌-ین نظری گؤروش‌لری‌‌نین ایجمالی و ساده‌لشدیریلمیش ایضاحی وئریلدیگی اوچون بو اثرلر هم ده حوروفی‌لیگین اؤیرنیلمه‌سینده سیخ-سیخ مراجعت ائدیلن قایناق‌لاردان‌دیر. حوروفی شاعیرین هر ایکی اثری‌‌نین دیگر حوروفی‌لیک متن‌لری، خوصوصیله ریساله‌لره نیسبتاً ساده دیلله یازیلماسی تبلیغی-تلقینی سجیه‌سیندن ایره‌‌لی گلیر. قئید ائتمه‌لی‌ییک کی، حوروفی‌لیگین ایلک اثرلری فارسجا، اولدوقجا مورکب، عربجه چوخ‌سایلی ایقتیباس‌لار، حوروفی س سمبول‌ -کودلاری ایله یوکلو متن‌لر اولدوغو حالدا، رفیعی‌‌‌نین هر ایکی مثنوی‌سی‌‌نین دیلی ساده و آنلاشیقلی‌دیر. بونون باشلیجا سببی فارسجا و یا تورکجه‌‌‌نین حوروفی‌لیگی ایفاده ایمکان‌لارینا باغلی دئییل‌دیر. بو اوسلوب فرقلی‌لیگی‌‌نین باشلیجا سبب‌لری حوروفی‌لیگه ایلک دؤورلرده قوشولان‌لارین اینتللکتوال سوییه‌سی‌‌نین یوکسکلیگی، ایلک حوروفی‌لرین جدی تحصیل گؤرموش شخص‌لر اولماسی، حوروفی‌لیگین فضل‌الله‌-ین ساغلیغیندا قاپالی تشکیللات شکلینده فعالیتی، فضل‌الله‌‌دان سونرا ایسه خلیفه‌سی ابوالعلا و اونون واسطه‌سیله بو تعلیمه جلب اولونان نسیمی‌‌نین تعلیمه کوتلوی کاراکتر وئرمه جهدلری‌دیر.

«بشارت‌نامه»‌‌نین بدیعی دَیرینی و تأثیر دایره‌سی‌‌نین اولوب-اولماماسینی موعین‌لشدیرمک اوچون خوصوصی آراشدیرما آپاریلمالی‌دیر. ایندی‌لیکده یالنیز ۱۹-جو عصرین مشهور موتصوویف شاعیرلریندن میر حمزه سید نیگاری‌‌نین تورکجه دیوا‌‌نیندا «بشارت‌نامه» ایفاده‌سی‌‌نین یئر آلدیغینی و بونون رفیعی‌‌نین اثرینه ایهام اولا بیله‌جگینی قئید ائتمکله کیفایت‌لنیریک. (نیگاری‌‌نین نسیمی و حوروفی‌لیگه موناسیبت‌لری باره‌ده آیریجا بیر مقاله‌میزده بحث ائتمیشیک: س.شیخی‌یئوا. سئیید نسیمی و میر همزه نیگاری: پوئتیک سؤزون سئیری // I. اولوس‌لاراراسی همزه نیگاری سمپوزیومو (۳۱ ماییس-۰۱ هازیران ۲۰۱۲، آماسیا). آماسیا، ۲۰۱۲، ص. ۳۲۳-۳۴۴).

بورایادک دئییلن‌لردن ده گؤروندوگو کیمی، نیسبتاً ایری‌حجملی و فلسفی-دیداکتیک مضمونلو ایلک آنادیللی مثنوی، ایلک نصیحت‌نامه و ایلک منظوم ترجومه اؤرنگی کیمی فرقلی‌ بیر ایستاتوسا مالیک اولان «بشارت‌نامه»‌‌نین و اونون بیر سیرا بدیعی و فلسفی اؤزللیک‌لرینی داشییان «گنج‌نامه»‌‌نین علمی-تنقیدی متنی‌نین نشری، چوخ‌یؤنلو تدقیقی و علمی باخیمدان تفرّوعاتلی اؤیره‌نیله‌رک دَیرلندیریلمه‌سینه احتیاج واردیر. هر ایکی اثرده ۱۵-جی عصرین اوّل‌لرینده‌کی آذربایجان تورکجه‌سی‌‌نین ایسپسیفیک خوصوصیت‌لری قوروناراق، ادبی فاکتا چئویریلمیشدیر. بو باخیمدان رفیعی‌‌‌نین بدیعی-فلسفی ایرثی‌‌نین ادبیاتشوناسلیق، دیلچیلیک و فلسفه تاریخی باخیمیندان تفرّوعاتلی آراشدیریلماسی مقصده اویغون‌دور.

کؤچورن‌: عباس ائلچین