گنجه خانلیغی

گنجه خانلیغی – اون سککیزینجی عصرین اورتالاریندا، پایتاختی گنجه شهری اولماقلا یارانان آذربایجان خانلیقلاریندان بیریدیر. گنجه خانلیغی موُرووْداغ سیلسیله‌سیندن کور چایینادک اولان تورپاقلار، قاراباغ، ایروان خانلیقلاری، قازاخ و شَمشَددیل سولطانلیقلاری و گورجوستانلا همسرحد ایدی. خانلیغین مرکزی گنجه شهری ایدی. 
 
اهالی‌نین مشغولیتی
گنجه خانلیغی‌نین تصروفاتیندا مالدارلیق، ایپکچیلیک، باغچیلیق، اوزومچولوک، بوستانچیلیق اساس یئر توتوردو. توخوجولوق، خالچاچیلیق، زرگرلیک، بویاقچیلیق، دولوسچولوق کیمی صنعت ساحه‌لری اینکیشاف ائتمیشدی. اهالیدن مال‌جهت، بهره، دارغالیق و س. وئرگیلر توپلانیردی.

 
گنجه خانلیغی‌نین یارانماسی
1736.جی ایل موغان قورولتاییندا نادرین شاه ائلان ائدیلمه‌سینه قارشی چیخدیقلاری اوچون نادر شاه اونلاری سورگونه یوللامیشدی. سورگون ائدیلن زیاداوغلولار نادرین اؤلدورولمه‌سیندن سونرا وطنه قاییدیب دؤولت یاراتماغا ایمکان تاپدیلار. گنجه خانلیغی‌نین بانیسی قاجار طایفاسی‌نین یئرلی نسلی‌نین نوماینده‌سی 2. شاهوئردی خان زیاداوغلو اولموشدور. او، نادر شاهین گنجه‌ده‌کی قارنیزونونو دارماداغین ائتمکده یاردیمچی اولان کارتلی-کاخئتییا حاکیمی 2. ایراکلی 5 کؤپوک پول وئرمگی عؤهده‌سینه گؤتورموشدور. شاهوئردی خا‌نین اوغلو محمدحسن خان (1760-1780) بو پولو وئرمکدن ایمتیناع ائده‌رک کارتلی-کاخئتییادان آسیلیلغا سون قویموشدو. قارداشینی اؤلدوره‌رک حاکیمیته گلن محمد خان دا بو سیاستی داوام ائتدیرمیشدیر. 

ایکی حاکیمیتلی‌لیک دؤورو
1780.جی ایلده کارتلی-کاخئتییا حاکیمی 2. ایراکلی‌نین و قاراباغ خانی ابراهیم خلیل خا‌نین بیرلشمیش قوشونلاری گنجه‌نی توتدو. حاکیمیته یئنی گلن محمد خان کور ائدیله‌رک شوشا قالاسینا سالیندی. بوندان سونرا گنجه خانلیغینی غالیبلرین عئینی واختدا تعیین ائتدیکلری ایکی نوماینده ایداره ائدیردی.ایکی حاکیمیتلی‌لیگین بوتون آغیرلیغی خالقین اوزرینه دوشوردو. 

موستقیللیک اوغروندا موباریزه
گنجه خانلیغیندا ایکی‌حاکیمیتلی‌لیگه سون قویماق اوچون 1783-جو ایلده حاجی بیگین باشچیلیغی ایله عوصیان باشلادی و حاکیملر گنجه‌دن قووولدو. 1784-جو ایلین پاییزیندا 2. ایراکلی پولکوونیک س.بورناشووون باشچیلیق ائتدیگی روس قوشونو ایله بیرلیکده گنجه‌یه هوجوم ائتدی. لاکین داغیستان حاکیملری‌نین کؤمگی ایله گنجه خانلیغی یئنه تجاووزدن خیلاص اولدو. 
یئرلی عیانلاری‌نین بیر حیصه‌سی‌نین شوشا قالاسیندا حبسده اولان محمد خانی یئنیدن گنجه تاختیندا گؤرمک ایستگی‌نین حیاتا کئچیرمه‌سینه مانع اولماق اوچون ابراهیم خلیل خان اونو اعدام ائتدیردی. لاکین اونون قارداشی رحیم بیگ (1785-1786) شوشا قالاسیندان گنجه‌یه قاچاراق حاکیمیتی اله آلماغا نایل اولدو. بوندان ناراضی قالان ابراهیم خلیل خان 2. ایراکلی ایله بیرلیکده گنجه‌یه هوجوم تشکیل ائتدیلر و موعین مبلغده خراج اؤدمگه راضی اولان جاواد خان (1786-1804) حاکیمیته گلدی. 
لاکین او، 1795-جی ایلده بو خراجی وئرمکدن ایمتیناع ائتدی. جاواد خان بو آسیلیلغا سون قویماق مقصدیله جاواد خان 1795-جی ایلده آغا محمد خان قاجار تیفلیسسه هوجوم ائدنده اونا قوشون و عرضاقلا یاردیم ائتمیشدی. 1796-جی ایلده بئش.زوبووون جنوبی قافقازا هوجومو زامانی بوندان ایستیفاده ائدن جاواد خان نوماینده‌سی محمدقولو بیگی اونونلا دانیشیغا گؤندردی. 2. یئکاتئرینا‌نین اؤلوموندن سونرا روس قوشونو گئری چاغریلدی. جاواد خان روس قوشونلاری آذربایجانی ترک ائتدیکدن سونرا، نادر شاهین واختیندا کارتلی چارلیغینا وئریلمیش شَمشَددیل، قازاخ و بورچالی ماحاللارینی گئری آلدی. بو مقصدله او، گورجو شاهزاده‌سی آلئکساندری حیمایه ائتدی. گنجه خانلیغی ایله گورجوستان و روسیه‌نین موناسیبتلری کسکینلشدی، روسلارین گنجه‌نی توتماق پلانی رئاللاشدی. 

گنجه خانلیغی‌نین روسلار طرفیندن ایشغالی
گنجه‌‌نین خوصوصیله الوئریشلی مؤوقئعده یئرلشدیگینی نظره آلان روسیه همین اراضینی اوردونون دایاغی کیمی ایستیفاده ائده‌رک آذربایجا‌نین دیگر خانلیقلارینی دا ایشغال ائتمک اوچون بو اراضینی سئچمیشدیر. روس اوردوسونون کوماندانلیغی گنجه‌نی "ایرا‌نین شیمال ایالتلری‌نین آچاری" آدلاندیریردی. گئنئرال سیسیانوو یازیردی کی، گنجه قالاسی اؤزونون الوئریشلی جوغرافی مؤوقئعیی ایله آذربایجان اراضیسینده خوصوصی رول اویناییر، اونا گؤره ده روسیه اوچون اونو توتماق ان اؤنملی مسله‌دیر. 
جاواد خانا تسلیم اولماغی بیر نئچه دفعه تکلیف ائدن سیسیانوو هر دفعه ردّ جاوابی آلدی. 1803-جو ایل نویابرین 20-ده گئنئرال سیسیانوو تیفلیسس ایستیقامتیندن گنجه‌یه ساری حرکته باشلادی، قوشون دئکابر آییندا گنجه قالاسینا گلیب چاتدی. قالا‌نین آلماغی چتین اولدوغونو باشا دوشن سیسیانوو، موعین حاضیرلیقدان سونرا، 3 یانوار 1804-جو ایلده سحر ساعات 5-ده هوجوم امری وئردی آغیر دؤیوشدن سونرا روسلار قالانی آلدیلار. بو دؤیوشده جاواد خان و ایکی اوغلو قهرمانجاسینا هلاک اولدو. گنجه موحاریبه سینده یارالیلاردان ساوایی، ایکی میندن چوخ آدام هلاک اولموشدو، اون سککیز مینه‌دک آدام ایسه اسیر توتولموشدو. بو ایشغالدان سونرا گنجه خانلیغی لغو اولوندو و آدی آلئکساندرین آروادی یئلیزاوئتا‌نین شهرینه دییشه‌رک یئلیزاوئتپول قویولدو. خانلیغین یئرینده یئلیزاوئتپول دایره‌سی یارادیلدی. 

گنجه خانلیغی‌نین اینضیباطی بؤلگوسو
آراشدیرمالار نتیجه‌سینده «گنجه-قاراباغ ایالتی‌نین موفصل دفتری»نده گنجه خانلیغی‌نین سرحدلری چرچیوه‌سینه دوشن تخمینی اراضیلرده 1727-جی ایلده 12 ماحال: گنجه‌باسان، سوُنقورآباد، بؤیوک کورک‌باسان، کیچیک کورَک‌باسان، کورَک باسان، دانقی، قاراقایا، تورکَنلر، یوخاری زَیَم، آشاغی زَیَم، شمکورباسان، خیلخینا ماحاللاری قئیده آلینمیشدیر (گنجه-قاراباغ ایالتی‌نین موفصل دفتری، س.29-272). قئید ائتمک لازیمدیر کی، گؤستریلن ماحاللاردان گنجه‌باسان، سونقوراباد، بؤیوک کورَک‌باسان، کیچیک کورَک‌باسان، کورَک‌باسان و دانقی ماحاللاری بوتؤولوکده قاراقایا، تورکَنلر، یوخاری زَیَم، آشاغی زَیَم، شمکورباسان و خیلخینا ماحاللاری اراضیسی‌نین ایسه یالنیز بیر حیصه‌سی گنجه خانلیغی‌نین ترکیبینه دوشوردو (گنجه-قاراباغ ایالتی‌نین موفصل دفتری، س.29-272). 
گنجه خانلیغی‌نین روسیه طرفیندن ایشغال ائدیلمه‌سیندن سونرا آپاریلمیش کامئرال تصویر سندلری اون دوققوزنجو عصرین اوّللرینده خانلیغین اینضیباطی بؤلگوسو حاقیندا داها دقیق تصوور یارادیر. 1807-جی ایلین فئورالیندا چار مأمورلاری‌نین یئلیزاوئتپولدا کئچیردیگی کامئرال تصویر دایره‌ده گنجه، کورن‌باسان، شامخوُر، ساموْخ و آیریم ماحاللارینی قئیده آلمیشدیر((ЦГИААР. Фонд 24. оп 1. д.10, в. 9-15
1817.جی ایلده یئلیزاوئتپول دایره‌سینده کئچیریلمیش موفصل کامئرال تصویر سندلرینده ده بو دایره‌ده 5 ماحالین: گنج، کورکباسان، شامخور، ساموخ و آیریم ماحاللاری‌نین اولماسی گؤستریلمیشدیر (ЦГИААР. Gəncə. 1817 в. 1-267)

1831.جی ایلده دایره‌ده کئچیریلمیش کامئرال تصویر سندلری یئلیزاوئتپولون 6 ماحالدان عیبارت اولماسینی قئید ائدیر: 

• 1. داغلیق ماحالی-دایره‌‌نین جنوب-غربینده، گنجه داغلاریندا یئرلشیر؛ 
• 2. شمشددیل دیستانسییاسی ایله سرحدده اولوب شامخور چایین هر ایکی ساحیلینده یئرلشن شامخور ماحالی؛ 
• 3. قاراباغ ایالتی ایله همسرحد اولوب کورکچایین اساساً سول و بیر آز دا ساغ ساحیلینی احاطه ائدن کورَک‌باسان ماحالی؛ 
• 4.شامخور و کورَک‌باسان آراسیندا یئرلشن گنجه‌باسان ماحالی؛ 
• 5.کور چایی‌نین ساغ ساحیلی بویو ساموخ داغ سیلسیله‌سینی احاطه ائدن ساموخ ماحالی؛ 
• 6.بوتون دایره‌یه سپلنمیش، کؤچریلیکله مشغول اولان آیروملار ماحالی ((Обозрение…ч. ЫЫ, с.355-356.) گؤرونور، گنجه خانلیغی لغو ائدیلدیکدن سونرا، چوخ احتیمال کی، اون دوققوزنجو عصرین 20-جی ایللری‌نین ایکی یاریسیندا، چار مأمورلاری یئلیزاوئتپول دایره‌سی‌نین اینضیباطی قورولوشوندا بعضی دییشیکلیکلر ائتمیش و نتیجه‌ده یئنی بیر ماحال-داغلیق ماحالی یارادیلمیشدیر.

گنجه خانلیغی‌نین ماحاللاری

• ساموْخ ماحالی 
• کورَک‌باسان ماحالی 
• داغلیق ماحالی 
• شامخوُر ماحالی 
• آیریم ماحالی 

گنجه خانلاری

• قارا پیری بیگ قاجار 
• رستم بیگ قاجار 
• سردار بیگ بیگدیلی-شاملی 
• شاهوئردی سلطان زیاداوغلو-قاجار 1551-1568 
• ابراهیم سلطان زیاداوغلو-قاجار 1568-1570 
• یوسف خلیفه زیاداوغلو-قاجار 1570 
• پِیکر سلطان زیاداوغلو-قاجار 1570-1577 
• امامقولو خان ییوا-قاجار 1577-1587 
• حسین خان زیاداوغلو-قاجار 1587 

گنجه-قاراباغ ایالتی 

• محمد خان زیاداوغلو-قاجار1606-1616 
• مرشدقولو خان زیاداوغلو-قاجار 1616- ؟
• محمدقولو خان زیاداوغلو-قاجار؟-1626 
• داوود خان اوُندیلادزئ 1626-1633 
• محمدقولو خان زیاداوغلو-قاجار1633-1642 ایکینجی دفعه
• مرتضی قولو خان زیاداوغلو-قاجار 1642-1664 
• اوغورلو خان زیاداوغلو-قاجار 1664-1666 
• عباسقولو خان زیاداوغلو-قاجار1666- ؟
• کلبعلی خان زیاداوغلو-قاجار؟- ؟
• 2. اوغورلو خان زیاداوغلو-قاجار1730-1738 
• حاجی خان جامیشگُزَکی 1738-1747 

1747.جی ایله قدر بیگلربیگی 

• شاهوئردی خان زیاداوغلو-قاجار - 1747-1760 
• محمدحسن خان زیاداوغلو-قاجار، (1760-1780) 
• محمد خان زیاداوغلو-قاجار، (1742-1785) 
• محمدرحیم خان زیاداوغلو-قاجار 
• جاواد خان زیاداوغلو-قاجار، (1749-1804) 

قایناقلار
م.ای. امراهوو، ا. چینگیز اوغلو، ه.ای.حسنوو. قاراباغ خانلیغی. باکی: موترجیم، 2008، 220.ص. 
انور چینگیز اوغلو، قاراباغ و گنجه خانلیغی‌نین سیاسی علاقه‌لری، "سوی" درگیسی،نومره 4 (12)، باکی، 2008، ص.80-83. 

کؤچورن: عباس ائلچین