+0 بگندیم
تؤره قاورامی‌نین معناسی
جمال أر اوغلو
كؤچورن: عباس ائلچین
تورك تؤرهسی
دیوان لغات الترك‌ده، تؤره ائوین ان اؤنملی یئری و صدری اولاراق ایفاده ائدیلیركن، قاورام اصل معناسی ایله " تؤرو " شكلینده گئچمكده اولوب، گؤره‌نك و عادت اولاراق آچیقلانمیشدیر.
تؤره، تورك عورف و گله‌نكلری‌نین كسین حؤكملری بیرلیگیدیر. اورخون كیتابه‌لرینده تؤره‌سیز بیر دؤولت ویا توپلولوق اولامایاجاغی بلیرتیلمیشدیر. بوندان حركتله اسكی توركلرده قانونسوز ویا حؤكمدارین شخصی ایراده‌‌سینه باغلی بیر یؤنتیم شكلی اولمامیشدیر. دولاییسییلا قاغانلار امرلرینی، یارغیجلار قرارلارینی تؤرهیه گؤره وئرمیشدیلر. یعنی خالق دوغرودان دوغرویا تؤره‌نین حیمایه‌سینده دیر.
-بوزقیرلاردا فئعلن یاشانان حیاتین زامانلا حوقوقی-سوسیال دگر قازانمیش داورانیشلارینی ائحتیوا ائدن و گئنللیكله قانون معناسینا آلینان تؤره (تؤرو)، اسكی تورك سوسیال حیاتینی دوزنلهین مجبوری نورملار بوتونودور.
- بو بوتون، یعنی قانونلار، میلّیدیر.
توركلرده تؤره قانون معناسینا گلمكله بیرلیكده، اونونلا سینیرلی دئییلدیر. چونكو یازیلمیش قانونلارلا، یازیلمامیش تعاموللار دا تؤره‌نین ایچینده‌دیر. حتّا، حوقوقی تؤره‌دن باشقا دینی، و اخلاقی تؤره‌لر ده واردیر. دولاییسییلا، تورك تؤرهسی، اسكی توركلره آتالاریندان قالان بوتون قاعده‌لرین توپلامی دئمكدیر.
- تؤره، اخلاقی، سوسیال، سیاسی بیرچوخ پرنسیب قویموش، موسیسه‌‌لر قورموش، اینسانلیغا اؤِز حقیقتلرینی بیلدیرمك و اونلاری سوكونتله رفاه ایچینده یاشاتماق مقصد ایله دؤولت كیمی اینسانلیغا ان بؤیوك فایدانی گتیرن یوكسك بیر مركز موسیسه ووجودا گتیرمیشدیر. یعنی تؤره‌نین دؤولتی ده، اینسانی اؤِز حقیقتینه گؤتورمك مقصدین بیر واسیطه‌سیدیر. بو باخیمدان تؤره بؤیوك بیر ائحتیماللا اسكی تورك دینی‌نین آدیدیر.
- تورك تؤرهسی، اولدوقجا سرت و كسین حؤكملر ائحتیوا ائتمیشدیر. جزالاری آغیر اولماقلا بیرلیكده، تؤره، تورك جمعییّتی‌نین بئل سوموگونو تشكیل ائتدیگی اوچون هیچ كیمسه بو جزالاری حاقسیز و عدالتسیز گؤرمه‌میشدیر. تؤره‌نین دایمن دوغرو و عدالتلی اولانی امر ائتدیگینی هركس باشدان قبول ائتمیشدیر. چونكو تؤره، میلّتین یوزلرجه ایللیك حیات تجروبه‌سیندن سوزولموش قاعیده‌لردن عیبارتدیر.
- ضییا گؤك‌آلپ، تؤره كلمه‌سی‌نین، تورك كلمه‌سییله عینی جؤوهردن اولابیله‌جگینی سؤیله‌مكده دیر. بونا گؤره، تورك كلمه‌سی " تؤره‌لی " معناسینا گله‌بیلیر.
- تؤره ایله بیرلیكده قوللانیلان بیر دیگر تئرمین ده یاسادیر. یاسا (یاساغ) تئرمینی موغول ایستیلاسیندان سونرا ایسلام تاریخ و ائتنوگرافیا ادبییاتینا گیرمیش و یاییلمیشدیر. گؤك توركلر و سلجوقلولاردا قانون و نیظام ایفاده ائدن تؤرو-توره تئرمینینین یئرینی توتموشدور.
تؤره‌نین اولوشومو و گلیشیمی
بوتون بوزقیرلاردا بلكه مینلرجه ایلدن بری یاشایان بیر تؤره واردیر. بؤیوك تورك حؤكمدارلاری‌نین اؤزِلوگونده اؤِزلری، خالقین سوسیال قورولوشوندا یاشایان بو تؤره‌لره تابئع اولموشدور. تورك بَیلری، دؤولت و میلّتلری اسكیدن بری موتعامیل اولان تؤرهیه تابئع قالدیقجا، تورك جمعییتی‌نین حیاتی تام یولوندا و نورمال اولاراق جریان ائدیر دئمكدیر؛ حؤكمداردان ایسته‌نن ده آنجاق بو تؤره‌نین گئچرلیلیگینی تأمین ائتمكدیر.
تؤره اوچ قایناقدان اولوشور. بونلار خالق، قورولتای و خان‌دیر. یعنی بیر قیسیم تؤره دوغرودان دوغرویا خالق ایچریسینده ظوهور ائدر. بونلار گله‌نك شكلینده نسیلدن نسیله اینتیقال ائدر. ایكینجیسی بَیلرین، قورولتایدا آلدیقلاری قرارلاردیر. اوچونجوسو ایسه اؤِزلوگونده خانین تشبّوثلری ایله گلیشیر.
تؤره نسیلدن نسیله اینتیقال ائدركن، خاقانلار و بَیلر بونلارا اؤزلریندن بعضی شئیلر علاوه ائتمیشدیلر. هر بؤیوك تاریخی اولایدان و یعنی بیر سولاله تخته گئچدیكدن سونرا تؤره، قورولتایلاردا گؤزدن گئچیریلمیش و بعضی حؤكملرین موناقیشه‌سی ائدیلمیشدیر. آنجاق بورادان خانین تك باشینا ایسته‌دیگی تؤره‌نی قویما یئتكیسی‌نین اولدوغونو دوشونمك خطالی اولور. نئجه كی، بیلگه قاغانین بودیزمین قبولونو ایستمه‌سینه راغمن ایستگی رد ائدیلمیشدیر.
ایسلاما گئچیشله، تؤره-دین چاتیشماسی بعضی نؤقطه‌لرده گؤرولدو ایسه ده، خانلار و بَیلر، عاییله و عسكرلیك ایشلرینده 15. عصره قدر قدره تؤره‌نی تطبیقدن واز گئجمه‌دیلر. اولوغ بَی كیمی ایسلام بَیلگینی اولان بیر حؤكمدارین " بیرچوخ ایشلرده یاسا، تؤرهیه ائحتییاجیمیز واردیر " دئمه‌سی‌نین سببی ده بودور.
سلجوقلو و عوثمانلیلار، دده‌لریندن قالما تعاموللره اوغوز تؤرهسی دئیردیلر. آنجاق تؤره، یالنیز اوغوزلارین تعاموللریندن عیبارت دئییلدیر. بوتون توركلوك عالمی اوچون گئچرلیدیر.
تؤره گونوموزده ده یاشاماقدادیر. نئجه‌كی پروف. أر اؤز، یؤروك و توركمن اویماقلاری ایله آپاردیغی آراشدیرمالاریندا، تؤره كلمه‌سی‌نین قوللانیلدیغینی تثبیت ائتمیشدیر. گؤروشولنلرین همن هامیسی قاورامی " ائل عادتی، توركمن تؤرهسی " اولاراق دیله گتیرمیشدیلر.
سوسیال حیاتدا تؤره‌نین یئری و اؤنمی
اورخون آبیده لرینده، بیرچوخ یئرده تؤره و اؤنمیندن بحث ائدیلمكده‌دیر.
" یئددی یوز ار اولوب ائلسیزلشمیش، قاغانسیزلاشمیش میلّتی، جارییه اولموش، قول اولموش میلّتی، تورك تؤره‌سینی بوراخمیش میلّتی، اجدادیمین تؤره‌سینجه یاراتمیش، یئتیشدیرمیش " .
" ائلی توتوب تؤره‌نی دوزنله‌میش " .
" اوستده ماوی گؤك، آلتدا یاغیز یئر قیلیندیقدا، ایكیسی آراسیندا اینسان اوغلو قیلینمیش. اینسان اوغلونون اوزرینه اجدادیم بومین قاغان، ایستمی قاغان اوتورموش. اوتوراراق تورك میلّتی‌نین ائلینی، تؤره‌سینی توتموش، دوزنله‌میش " .
" بابام قاغان ائله‌جه ائلی، تؤره‌نی قازانیب، اوچوب گئتمیش " .
" تورك، اوغوز بَیلری، میلّتی، ائشیدین: اوستده گؤك باسماسا، آلتدا یئر دلینمه‌سه ، تورك میلّتی، ائلینی، تؤره‌نی كیم پوزا بیله‌جكدی؟ "
" تؤره‌نی قازانیب، كیچیك قارداشیم كول تیگین اؤزو ائله‌جه وفات ائتدی " .
یئنه تؤره‌نین اؤنمینی ایفاده ائتمه‌سی باخیمیندان دیوان لغات الترك‌ده گئچن ایفاده‌لر اولدوقجا دیقّته دگردیر. نئجه‌كی بو ایفاده‌لردن بیرینده دؤولت گئتسه داهی تؤره‌نین باقی اولدوغو وورغولانماقدادیر. بونا گؤره ویلایت (دؤولت) ترك ائدیلیر آما تؤره ترك ائدیله‌نمز: " ائل قالدی تؤرو قالماس " .
بهاءالدین اؤگل، تؤره‌نین دؤولت و خالق تؤرهسی اولماق اوزه‌ره ایكی‌یه آیریلدیغینی بلیرتمكده دیر. چیخیش نؤقطه‌سی اولاراق دا بؤیوك اوغلانلا كیچیك اوغلانین دؤولت و میلّت حیاتیندا آیری یئرلری‌نین اولماسینی آلماقدادیر. بو چرچیوه ده اسكی تورك تؤره‌سینه گؤره، بابانین تختینه همیشه بؤیوك اوغول چیخاردی. حالبوكی خالق تؤره‌سینه گؤره كیچیك اوغول اؤنملیدیر. چونكو كیچیك اوغلان، باباسی‌نین ائوینده اوتوران و بابا اوجاغینی دوام ائتدیرن اوشاقدی. آنجاق بورادان ایكی تؤره‌نین بیربیری ایله چاتیشدیغی سونوجو چیخمامالیدیر. چونكو، دؤولت حیاتی اوچون تجروبه، درایت و بیلگی اؤنملیدیر. بو وصفلری ده ان یاخشی داشییان اولاراق بؤیوك اوغلان گؤرولمكده دیر. آیریجا كیچیكلرین بؤیوگه رعایت ائتمه‌لری داها قولایدیر. آنجاق عاییله اوجاغی‌نین دوامی مسله‌سینده وظیفه طبیعی اولاراق كیچیگه دوشمكده‌دیر. بؤیوكلرین سیرا ایله اؤِز عایله‌لرینی قوراراق بابا اوجاغیندان آیریلمالارییلا، ان سونا كیچیك اوغلان قالماقدادیر. بونونلا بیرلیكده، دؤولت حیاتیندا بؤیوك اوغلاندان یانا بیر تؤره‌نین بولونماسینا باخمایاراق، تورك تاریخینده لیاقت ده اؤنملی بیر فاكتور اولاراق یئر آلدیغیندان، تخته كیچیك اوغلانلارین گئچدیگی ده گؤرولمكده دیر.
تؤره‌نین اؤِزونو گؤستردیگی اؤنملی موسسه‌لردن بیری ده " اوردو " دور. خالق ایله اوردونون بوتونلشمیش اولدوغو توركلرده، قونار-گؤچر حیات طرزی خالقی هر زامان دینامیك اولماغا زورلامیش، بئله‌جه گوجلو بیر اوردونون سوركلی اولاراق حاضیر بولوندورولماسی لازیم اولموشدور. ایشده قارا-خان اوغلو آلمانبئت دستانیندا، آلمانئبت باباسینا ایسلامییته گیرمه‌سینی تكلیف ائدر. آنجاق باباسی ردائدینجه ، بورالاردان گئده‌جگینی سؤیلر. بونون اوزه‌رینه باباسی ائل و یوردونو توپارلار و اوغلونا خیطابن بئله دئیر:
" گل، گیتمه آیریلما! بو گئییك قایاسیندان!
تؤره‌میزله بؤیودون، یوغرولدون مایاسیندان!
آتامین یوواسیندان، كئچیلر قایاسیندان،
گل گئتمه، آیریلما! آنانین یوواسیندان! "
یئنه چینلیلر مته‌دن آروادینی ایسته‌یینجه، دؤولت ائللری گلنلری بو دوروما قارشی چیخاركن تؤرهیه وورغو یاپاراق مته خانا بئله دئیرلر. " بو تونگ-هولار، تؤره دئیه بیر شی تانیمیرلار! بو دفعه ده خاتونوموز ایسته‌ییرلر! بیز اونلارا درحال هوجوم ائده‌رك، هامیسینی اورتادان قالدیرماغی تكلیف ائدیریك! "
تؤره موسسیسه‌نین اؤنمی ساده‌جه تؤرهیه گؤستریلن سایغی و ایطاعتدن عیبارت دئییلدیر. عینی زاماندا تورك دؤولتلرینده تؤره‌نی بیلنلره قارشی گؤستریلن درین سایغی دا اؤنمین بیر گؤسترگه‌سیدیر.
سوسیال بوتونلشمه و تؤره
تؤره، سوسیال بوتونلشمه‌نین تمل قایناغیدیر. اؤزللیكلكه نورماتیف بوتونلشمه‌نین تمل قاعیده و تعاموللرینی تؤره سونماقدادیر. تؤره‌نین بوراداكی ائتكیسی، گله‌نگی تمثیل ائتمه‌سیندن دوغماقدادیر. چونكو بو نورمون اولوشماسی و قبول گؤرمه‌سی اونون گله‌نكسللشمه‌سینه باغلیدیر. گوجونو گئچمیشدن آلان نورم ائتكیلیدیر و اؤز مركزی اطرافیندا بیرلشدیریجیدیر. بو چرچیوه ده ان گوجلو نورملار تؤره اولاراق نیته‌لندیریلمكده‌دیر. تؤره بوراداكی گوجونو، اوزون گئچمیشه صاحیب اولماسیندان و گؤرموش اولدوغو گئنل قبولدن آلماقدادیر. سوسیال بوتونلشمه‌نی تامین ائتمه‌سی آچیسیندان دیوان لغات الترك‌ده تؤره‌نین یاییلماسی ایله بیرلیكده چاشقین كیشیلرین آییلاجاغی، قوردلا قوزونون بیرلیكده یورویه‌جگینی بلیرتن بو دؤردلوك دیقّته دگردیر.
" اندیك كیشی؟
ائل تؤرو یئتیلسون
توكلو بؤری یئتیلسون
كادهگو یئمه ساویلسون. "
بئله‌جه تؤره‌نین توپلومون نیظامی‌نین ساغلانماسینداكی فونكسییونو دا اولدوقجا قووتلی بیر شكیلده اورتایا چیخماقدادیر. چونكو سوسیال نیظام، آنجاق اكسیكسیز بیر شكیلده آنلاشیلان بیر قوراللار گله‌نگی ایله مومكوندور. بو گله‌نك اؤزلوگونده تؤره‌نین اؤِز ایچریسینده دیر. یوز ایللرین درینلیگینه كؤك سالمیش اولان تؤره، بؤیوك بیر بیریكیم و تجروبه‌نی تمثیل ائدر. بو باخیمدان، میلّییت باغی‌نین گوجلو قیلینماسینا خیدمت ائدن ده اودور.
تورك یؤنتیم سیستئمی اولاراق تؤره
تؤره، تورك سوسیال حیاتینی دوزنلهین قاعیده‌لر بوتونودور. باشقا بیر دئییشله، كیشیلر و زومره‌لر آراسی موناسبتلری دوزنلهین؛ ایداره‌چیلرله ایداره ائدیلنلر آراسینداكی ایشلری، حاق و وظیفه‌لری بلیرتن اوصوللاردیر. یؤنتیم سیستمینه باخدیغیمیزدا ایسه حؤكمدارین یئتكیلرینی مجلیسلر (قورولتای و حؤكمت مجلیسی) سینیرلاندیرماقدا، هم حؤكمدارین هم ده مجلیسلرین اوزرینده ایسه " تؤره " بولونماقدادیر. نه خالق نه ده یؤنتیم سیستئمی‌نین هرهانسی بیر عونصورونون، چئوره‌سینی " تؤره‌نین چیزمیش اولدوغو نورملار بوتونونون دیشینا چیخماسی مومكوندور. بو نؤقطه‌‌‌دن حركتله، تورك دؤولتینی قانون دؤولتی اولاراق نیته‌لندیره بیله‌ریك. چونكو دؤولتلری‌نین " نوعی شخصینه مونحصیر " بیر یؤنتیم سیستمینه صاحیب اولدوقلاری گؤرولمكده‌دیر. آنجاق، موطلقن بیر آد وئرمك گره‌كیرسه، اسكی توركلرده یؤنتیم سیستمینه تؤره‌سیسته‌می دئمك یانلیش اولمایاجاقدیر. چونكو ائل گئدر، تؤره قالیر.
گئچمیشله گله‌جگین اوداغیندا تؤره
تؤره حؤكملری دگیشمز قالیبلار دئییلدیر. بیر سوسیال-حوقوقی نورملار توپلامی اولاراق تؤره، چئوره و ایمكانلارا اویغون یاشایابیلمه‌نین گركلی قیلدیغی یئنیلیكلره آچیقدیر. بو صورتله اؤز حیاتی‌لیگینی سیرایت ائدیردیگی تورلو شرطلر ایچینده سوركلی ائتكینلیگینی قوروموشدور. دولاییسییلا تؤره‌نین گئچمیشی مینلرجه ایل اؤنجه‌سینه قدر دایانیر. مته، آتیلا، تونگ-یابقو، چنگیز و تئیمور كیمی حؤكمدارلار همیشه عورفی قانونلارا (تؤره) تابئع اولموشدولار. دولاییسییلا، بوزقیرلاردان آنادولویا، مینلرجه ایل اساس نؤقطه‌لری عینی قالمیش بیر تؤره مؤوجوددور.
دؤولتلرین تئوری‌لرله دئییل فقط سوسیال گئرچكلره اویغون شكیلده ایداره ائدیله‌بیله جگینی چوخدان آنلامیش اولان تورك حؤكمدارلاری، یئرینه و زامانین ایجابلارینا گؤره و " مجلیس " لرین تصویبی آلینماق اوزه‌ره، تؤرهیه یئنی حؤكملر گتیره بیلمكده ایدیلر. بونونلا بیرلیكده، تؤره‌نین آنایاسا حؤكمونده، دگیشمز پرئنسیبلری واردی كی، بونلار؛ كؤنیلیك (عدالت)، اوُزلوق (یاخشی‌لیق، فایدالی‌لیق)، تۆزلوك (ائشیدلیك) و كیشیلیك (اینسانلیق، اونیورسال‌لیق) " دیر. ایشده مینلرجه ایل دوام ائدن اساسلار دا بونلاردیر.
تؤره ساده‌جه گئچمیشده یاشانانلاردان عیبارت دئییلدیر. فرقلی بویوت و عونصورلر ایله بوگون ده یاشانیر اولماسی، اونون گئچمیشده قالمیش اولمادیغینی گؤستریر. دولاییسییلا تؤره، تاریخین توزلو صحیفه‌لرینده قالمادیغی كیمی، موزه‌لیك قییمتلردن عیبارت ده دئییلدیر. تؤره، اولو بیر چینار اولان دؤولتی آیاقدا توتان، هئیبتلی قیلان و گوجلو ائدن بیر كؤكدور. بو كؤك نه قدر درینلره دالمیشسا، چینار دا او قدر دایانیقلی و هئیبتلی اولور. آنجاق گونوموزده تؤره ایله ایلگیلی اولاراق آپاریلان پروپاقاندالار گئرچكلری یانسیتماقدان اولدوقجا اوزاقدیر. گرَك فیلملرده گركسه ماهنیلاردا تؤره، سون درجه یانلیش اولان، اینسانلاری موتسوزلوغا و آجیلارا غرق ائدن بیر گله‌نك اولاراق اله آلینماقدادیر. ماهنیلاردا تؤره دن دولایی ایضطراب چكن اینسانین فریادی دیله گلمكده‌دیر. فیلملرده ایسه تؤره‌نی تمثیل ائدن اینسانلار آسیق صورتلیدیر. بو صورتله تلقین ائدیلن، تؤره‌نین كؤتو اوزونون اولدوغودور. یئنه تیپلمه‌لر، تؤره دن دولایی موضطریب اولان اینسانلارین پورتره‌سی ایله دولودور.
حالبوكی یاشایان تؤره‌نین ایكی تمل بویوتو واردیر. بیری داورانیشلاردا یا دا موسیسه‌لرده ووجود تاپان، دیگری ایسه گله‌جكله علاقه‌لی اولاراق هدف بلیرله‌ین اولكو بویوتودور. بیرینجی بویوت بوگونون ان قوصورسوز بیر بیچیمده یاشانماسینی تامین ائدر و فونكسییونرلیگی ساغلار. اولكو ایسه، گله‌جگین اینشاسی اوچون لازیمدیر. آنجاق، گله‌جگین اینشاسی گئچمیشدن قوپوق اولمامالیدیر. عكسی تقدیرده هدفلر، ییخیجی و بؤلوجو ایدولوژیلرین خیدمتكارلیغینا یول آچابیله‌جگی كیمی خام دوشونجه‌لرله دولو، تطبیقی مومكون اولمایان خیاللاردان عیبارت ده اولابیلر. تؤره ایچریسینده یئر آلان اولكو، ایچینده گئچمیشی ده باریندیردیغی اوچون، گله‌جك خام خیاللارلا بلیرلنمه یئرینه، اولغون بیر غایه ایله چیزیلمكده‌دیر. چونكو تؤره بو بیریكیمدیر. مینلرجه ایللیك بیر گئچمیشی‌نین اولماسی، اونو داها آز قوصورلو ائتمكده‌دیر. دولاییسییلا دا گئچمیشله گله‌جك آراسیندا تمل باغدیر و گلیشمه‌نین تمل قایناغیدیر. تؤره، تورك میلّتی‌نین حافیظه‌سی‌دیر. حافیظه‌یی بشر نیسیان ایله معلول ایسه ده، میلّت خاطیرلاما ایله باقی‌دیر.
تورك كولتور و تمللری
تاریخده اینسانلیغین ایلرله‌مه‌سینی، اوچ اؤیه(ائلئمئنت) ساغلامیشدیر. سورعته صاحیپ اولما، حوقوق فیكری و دمیرین ایشلنمه‌سی. ایلك ایكی عونصور اینسانلیغا معنوی ایلهام قایناغی، سونونجوسو دا اویغارلیغین اؤنده گلن وسایطی اولموشدور. اینسان كولتورونون بو ایكی اؤنملی عونصورو، وارلیغینی توركلره بورجلودور. بیر بوزقیر قؤومو اولان توركلر، طبیعتین چوخ قیسیر اولدوغو بو بؤلگه ده گئچیملرینی اوزاق مسافه‌لردن ساغلایابیلمك ایچین وحشی حئیوان اولان آتی تربییه ائده‌رك اینسانلیغین امرینه وئرمیشلردیر. " آت سیرتیندا گئچن بیر حیات، باش دؤندورن بیر سورعت، یایلادان قیشلاغا و قیشلاقدان یایلایا دوغرو سوروب گئدن بیر قووالاماجا، اونلارین گونلوك و اولاغان حیاتلاری ایدی. اونلار اوچون اولاغان اولمایان شئی، اوفوقداكی داغلار ایله وادیلرین اؤته‌لرینده، اوزانان اؤلكه‌لری گؤرمه‌مه و چئشیدلی زنگینلیكلری الده ائدمه‌مه ایدی.
قیساجاسی " گؤچری توركلر طرفیندن، ان اسكی چاغلاردان بری یئتیشدیریلن آت، توم كولتوره یؤن وئرن، ان اؤنملی تاثیردیر. آتین اهلی‌لشدیریلمه‌سی اولمادان اسكی چاغ و ائركن اورتا چاغین بؤیوك اؤلچوده كی قؤوم گؤچو تصویر داهی ائدیله بیلمز " .
گئنیش بوزقیرلاردا بؤیوك و داغینیق سورولری سؤوق و اوتلاقلاری قوروما موجادله‌سی توركلری دؤولت یؤنتیمینده تجروبه صاحیبی ائتمیش و بو دوروم، او بؤلگه‌ده بوتون اینسانلارا حؤكم ائتمه دویغوسونون دا دوغماسینا سبپ اولموشدور.بئله‌جه، یان یانا و بیر آرادا دینجلیكله یاشایابیلمك اوچون فردلر آراسیندا عصبیّت باغی‌نین اولوشماسی‌نین زورونلو اولدوغو اینانجی ایلك اولاراق اسكی تورك قؤوملریندن حیسّ ائدیلمیشدیر. " بوندان دولایی یئراوزونون ایلك دؤولتلری توركلر طرفیندن قورولموش، یعنی توركلر دونیادا `عامه حوقوقونو وضع ائدن ایلك میلّت اولموشدور " .
بو گئچمیشدن گله‌جگه بوتون توركلرین سوسیال حیاتلارینی دوزنلهین، اونلارا قورال قویان، دؤولتین گوجونو ده تمثیل ائدن توركلرین تؤره‌تدیكلری دؤولت دوزه‌نیدیر. ضییا گؤك‌آلپ ده تؤره‌نی بئله تانیملار: " آتالاردان قالان بوتون قوراللارین توپلامی " . تؤره یازیلی یاسالاری قاپسادیغی كیمی آلیشقیلاری (تعاموللری) ده ایچینه آلیر. تؤره؛ حوقوقسال تؤره، دینسل تؤره، اخلاقسال تؤره كیمی بیرنئچه بؤلومدن اولوشماقدادیر " .
" تورك تؤره‌سینی ایتیرمه " ، تورك میلّتی اوچون ده سؤز قونوسویدو. دؤولتسیز، قاغانسیز قالمیش بیر میلّت، تؤره‌سینی ده ایتیرمیش اولوردو. نئجه‌كی بیلگه قاغان، اورخون آبیده‌لرینده تورك تؤره‌سینی بئله تعریفله‌یر؛ " … (تورك میلّتی‌نین) قاغان اولاراق اوتوردوم. " اؤله‌جه‌ییك‌می؟ " دئیه دوشونوپ اوزولن تورك بگلری (منه) دؤنوب، سئویندیلر! " بولانمیش گؤزلری " جانلاندی! منی گؤردولر! (یعنی منه باغلاندیلار). " آغیر تؤره لری " ، (دوزنله‌‌دیم)، یورورلویه قویدوم. (دونیانین) دؤرت بوجاغینداكی " میلّتلری " ده (دوزنه قویدوم)!…
بیلگه قاغان یازیتلاریندا دا ایفاده ائدیلدیگی اوزه‌ره، " اسكی تورك دؤولت گله‌نگینده تؤره ایلاهی قایناقلی حاكیمییتدن (قوتدان) آیریلامازدی. اؤزللیكله دؤولت قوران هر قاغان موطلقن بیر تؤره قویاردی. تؤره، تورك عورف و گله‌نكلری‌نین كسین بیر حؤكملر بیرلیگیدیر. تؤره‌سیز بیر ائلین یا دا دؤولتین وارلیغی مومكون دئییلدیر " .
تورك كولتور یاپیسی‌نین ان حسّاس و اینجه توخوماسینی " تورك تؤرهسی " اولوشدورور. " تؤره، میللی توپلومدا فردی و سوسیال ایلیشكیلری دوزنلهین، فردی دیسیپلین و اوتوریته‌یه باغلایان، میلّی باریش، دایانیشما و برابرلیغی ساغلایان بیر كولتور قورومودور. یابانچی كولتورلر اؤنجه بو دگر سیستئمینی ییخماق ایسترلر " .
تورك تؤرهسی راستگله، تصادوفن میدانا گلمیش شئیلردن عیبارت دئییلدیر. بونلار آیریلماز بیر شكیلده میلّتین وارلیغینا میلّتین اورتاق دوشونجه، دویغو و قناعتلرینه باغلیدیر. تؤره، تورك میلّتی ایله بیرلیكده دوغار، میلّتله گلیشیر آمّا اصلن میلّتله یوخ اولماز. قیساجاسی " ائل گئدر، تؤره قالیر " . تورك كولتورونون تملینی اوْلوشدوران، سونونجو عونصور ایسه، " دمیر " دیر. بو ماده‌نین ایلك دفعه اسكی تورك یوردو اولان آلتای داغلاریندا تاپیلدیغی و یئر اوزونه داغیلدیغی آرتیق بیلینن بیر گئرچكدیر.
توركلر دونیانین ایلك دمیرچی قؤومو اولاراق بیلینیر. دمیرین اریدیلیب ایسته‌نیلن شكیل وئریلمه‌سییله بیرلیكده، اینسانلیق عالمینده اوزون و پارلاق بیر دؤنم آچیلمیش اولوردو. دمیر تورك اویغارلیغی‌نین ایلك سیمگه‌سیدیر. " گؤك‌توركلر ایله اوغوزلارین آتالاری دمیرچی ایدیلر. دمیرچییه موغوللار " دارهان " دئیردیلر. دوققوز آتاسی دمیرچی اولان آدام شامان اولوردو. شامانلارین بؤیوكلرینه تارهان آدی وئریلیردی. بوندان آنلاشیلیر كی دمیرچیلیك اسكی توركلرجه صنعتلرین ان سایغینی ایدی " .
" دمیرچیلیك ایله ایلگیلی بیر تاخیم مراسیملر ده اسكی توركلر آراسیندا اؤنملی بیر یئر توتاردی. هر ایل بللی بیر گونده ائلخان، دمیر مراسیمی اوچون بیر دمیر پارچاسینی آككور حالینه گلینجه‌یه قدر اوجاقدا ایسیتله‌یردی. دمیر، بو حالا گلدیكدن سونرا، ائلخانا عاید " آلتین اؤرسون " اوزرینه قویولور. ائلخان، آلتین چكیجی آلاراق، بونون اوستونه ووروردو. بوندان سونرا، قوشوللار، تویلار، شؤلنلر یاپیلیردی. بو مراسیملر سرحدده یاپیلیر. اؤلكه‌یه دیشاریدان گیرمك ایسته‌ین بیر یابانچی ائلچی، بو مراسیمی یاپمادان گیره‌نمزدی " .
دمیرچی‌نین تورك توپلوموندا نه قدر اؤنملی قونومدا اولدوغونو تاریخه ایشیق توتان بوتون تورك دستانلاریندا گؤرمك مومكوندور. نئجه‌كی، تورك سوسیو-كولتورل یاپیسینی ان یاخشی ایشله‌ین دستانلاردان بیری اولان ماناس دستانیندا دا آنلاتیلدیغی اوزه‌ره؛ " هر آخینا چیخمادان اؤنجه ماناس اؤز دمیرچیسینه گئدر، قیلیچلارینی بیلئولر(ایتیلدیر)، سیلاهلارینی تعمیر ائتدیریر و ائله یولا چیخاردی. نوقای-خانی یوْلوْ-نو مغلوب ائتدیكدن سونرا، اونون ایكی قیزینی اسیر ائده‌رك یوردونا گتیرمیشدیر. بو خان قیزلاردان بیرینی، تشكّور ایفاده‌سی ایله دمیرچیسینه وئرمیش و دیگرینی ده اوغلونا نیكاحلامیشدی. ماناس، دمیرچیسینی داركان یعنی تاركان، سایغی دئییمی ایله چاغیریردی. چونكو تاركانلیق حؤكمدار طرفیندن وئریلمیش چوخ یوكسك بیر اوستونلوك عونوانی ایدی. اونلارین بو روتبه‌سی ده نسیلدن نسیله سوروب گئدردی " .
بو آچیخلامالاردا دمیرچیلیغین هم دینی و اینانج سیستئملری ایله ایلگیسی بولونماسی هم ده روتبه‌لرین بابادان اوغولا گئچمه‌سی، عوثمانلیلارین ایلك دؤنملرینده قورولان لوْنجا یعنی اصناف تشكیلاتلاری‌نین ایزلرینی داشیماقدادیر. نئجه‌كی، آهیلیك تشكیلاتی اوزرینه آراشدیرما آپاران بعضی علم آداملارینا گؤره، كلمه‌نین كؤكه‌نی اورتا آسیا قایناقلی‌دیر و داشیدیغی مردلیك، آلپلیق، ایگیدلیك، الی آچیقلیق، قوناق‌سئورلیك خوصوصیتلری‌نین ایفاده ائتدیگی صنعت و تیجارت قوراللاری‌نین اورتا آسیا توركلری آراسیندا چوخ یایغین اولوشونو گؤسترمكده‌دیر.
بلیرتمك گره‌كیرسه، توپلوملاری اویغارلیغا یؤنلتمه یولوندا ان كسین تاثیرلر یاپمیش اولان بو اوچ تمل عونصورون تورك كولتورونه اؤزگو اؤزللیكلر اولدوغو گؤروشو بوتون دونیادا گئنل قبول گؤرموش بیر موطالیعه‌دیر. " و. كوپپرس(W. Koppers)، او. منقین(O. Menghin) باشدا اولماق اوزه‌ره، بیر قیسیم باتیلی بیلگینلرجه " آلتایلیلار " طرفیندن یارادیلدیغی ایفاده ائدیلن و دونیانین ایلك یوكسك كولتورو اولاراق تانینان بو تورك (بوزقیر) كولتورو، داشیدیغی بشری دگرلر سببی ایله سورعتله اطرافا یاییلاراق قیسا زاماندا دوغودا موغوللاری و قوزئی چینلیلری، باتیدا هیند-آوروپالیلارین بعضی قوللارینی تاثیر آلتینا آلمیش و بیر مدنییت وصفی قازانمیشدیر. بئله‌جه میلاددان اؤنجه‌كی مینلردن، میلاددن سونرا اون دؤرد.-اون بئش. یوزایللره قدر آوروپا و آسیانین استئپ بؤلگه‌لرینده حاكیم اولان و سون آوروپاعلمی لیتراتورونده " La civilisation des Steppes " تعبیری ایله یئر آلمایا باشلایان بوزقیر مدنییتی، آدلاری گئچن باتیلی آراشدیرماچیلارا گؤره، دونیادا مؤوجود ایلك مدنییت‌دیر. داها دا موهومو باتی مدنییتی‌نین دوغوشوندا بیرینجی درجه ده عامیل اولوشودور.
قایناقلار؛
گؤك‌آلپ،ضییا، " تورك تؤرهسی " ، (هاز..: یوسوف چوتوكسؤكن)، اینقیلاپ یای.، ایستانبول 1977. " تورك اویغارلیك تاریخی " ، (هاز..: یوسوف چوتوكسؤكن)، اینقیلاپ یای.، ایستانبول 1981.
قفس‌اوغلو، ایبراهیم، " تورك میلّییت‌چیلیگی‌نین مسئله‌لری " ، حمله یای.، ایستانبول 1995.
كاراجا، كورت، " میللییتچی توركییه " ، ائمئت مطبعه‌جیلیك، آنكارا 1976.
اؤگل، بهاالدین، " تورك كولتورونون گلیشمه چاغلاری " ، تورك دونیاسی آراشدیرما وقفی یای.، ایستانبول 1988.
" تورك میتولوژیسی I " ، تورك تاریخ قورومو باسیم‌ائوی یای.، آنكارا 1993.
تورك‌دوغان، اورهان، " تورك تاریخی‌نین سوسیولوژیسی " ، توران یای.، ایستانبول 1996.
یازی‌نین قایناغی: بیلینمه‌ین تورك تاریخی- سایتی
