قوتادغو بیلیگده دؤولت فیكری

گوگهان ییلماز

كؤچوروب اویغونلاشدیران: عباس ائلچین

 

 اؤزت 

      بالاساغونلو یوسوف طرفیندن 1069/1070 ایللرینده قلمه آلینمیش اولان قوتادغو بیلیگ، تورك دؤولتی’ نین كؤكه‌نینده اولان ‘بوزقیر آتلی كولتورو’نون دؤولت ذهنیتینی تئوری‌لشدیرمه چابالاریندان بیری و ان دیقته دگر اولانیدیر. ایسلامی دؤنمه عایید اولماقلا بیرلیكده اؤزوندن اؤنجه‌كی  گلَنگی اؤنه چیخاران اثر، بو یؤنو ایله، ایسلام دؤولتلرینده یازیلمیش اولان دیگر سیاستنامه‌لردن آیریلیر. الده‌كی  چالیشما؛ قوتادغو بیلیگ’ده یئر آلان دؤولته ایلیشكین قاورام و گؤروشلر چرچیوه‌سینده، بیر دؤولت تئوریسی‌نین آنا چیزگیلرینی بلیرله‌مگی آماجلامیشدیر. سونوجدا، قوتادغو بیلیگ’ده كی  دؤولت دوشونجه‌سینی بلیرله‌ین آنا عونصورلر اولاراق بونلار تثبیت ائدیلمیشدیر:

1. حاكیمیتین قایناغی تانریسال، بونونلا بیرلیكده، سیاسی دوزن دونیوی‌دیر.

2. حاكیمیت بیر كیشیده توپلانمیش آنجاق كیشی‌نین ایقتیداری قانونلا سینیرلاندیریلمیشدیر.

 3. دؤولت، ایدئال بیر ‘دونیا دؤولتی’ (اونیوئرسالیزم) اولاراق تاسارلانمیشدیر. 

 

 آچار كلمه‌لر: تورك دؤولت گلَنگی، دونیا دؤولتی، حؤكمدار، قوت، تؤره 

 

  * بو مقاله، قوتادغوبیلیگ فلسفه-بیلیم آراشدیرمالاری درگیسی’نین مارت 2006 تاریخلی 9. ساییسیندا یاییملانمیشدیر. 

     

  سیاسی حاكیمیت 

       تورك دؤولت گلَنگی اوچون تیپیك اولان بیر دوروملا قوتادغو بیلیگ’ده ده قارشیلاشیریق: حاكیمیت بگه تانری طرفیندن وئریلمیشدیر[1]. بو دوروم تك باشینا بیر آنلام ایفاده ائتدیگی كیمی، تورك دؤولت گلَنگی‌نین سوركلیلیگینی گؤسترمه‌سی آچیسیندان دا اؤنملیدیر. عئینی تانری’یا اینانان توپلوملاردا، تانری’نین حاكیمیتین گوونجه‌سی اولماسی (یاپیلماسی) سیاسی اوتوریته‌نین قونومونو اولدوقجا گوجلندیرمكده‌دیر. چونكو، اوتوریته‌یه قارشی اولابیله‌جك بیر باش‌قالدیری‌نین، سیاسی سونوجلاری اولدوغو قدر، دینی سونوجلاری دا واردیر و بئله‌سی بیر دورومدا بونلارین دا گؤزه آلینماسی گره‌كیر. حاكیمیتین تانری’دان آلینمیش اولدوغونا دایر اینانج، قوتادغو بیلیگ’ده هئچبیر یورومو گره‌كدیرمز بیر آچیقلیقلا ایزله‌‌نیر: 

   " تانری فضلی ایله سنه نه قدر یاخشیلیق ائتمیشدیر... قالابالیق خالق اوزه‌رینه سنی حاكیم قیلدی؛ دیلك و آرزولارینی وئردی و فرمانلارینی یوروتدو... تانری قوللارینی سنه مؤحتاج ائتدی " [2]

   " بو بیلیك گوجونه سن اؤز ایستگینله ائریشمه‌دین؛ اونو تانری اؤز فضلی ایله سنه ائحسان اتئدی. لوطف ائده‌رك سنه بو بگلیگی وئردی " [3]

       یوسوف، دینی یاخشی بیلن اینانمیش بیر موسلمان و بیر آیدین اولاراق  " بگلر حاكیمیتلرینی تانری’دان آلیرلار " [4] دئمكده‌دیر. اگر داها سونرا حاكیمیتی بیر سویون تك‌الینه وئرمه‌میش اولسایدی، بونو؛  " باشینیزا بورنو حلقه‌لی بیر كؤله گئچسه‌ده ایطاعت ائدین "  دئین بیر دین ایله باغداشدیرماق مومكون اولابیله‌جكدی. آنجاق بو حالی ایله دؤولت گلَنگی‌نین یعنی بیر دینه ان چوخ دیره‌نن كولتور عونصورلریندن بیری اولدوغونو گؤستریر كی، اولدوقجا اؤنملیدیر. تانری ساده‌جه بگلیك و حاكیمیت دئییل، بونلاری الده توتماق اوچون گركلی اولان دیگر شئیلری ده وئریر:  " ائی دؤولتلی حؤكمدار، تانری سنه قوت وئردی " [5]؛  " تانری كیمه یاخشی طبیعت و ... قیسمت وئریرسه ... دونیا ... اونون اولور " [6]؛  " تانری كیمه بگلیك وئریرسه ... عاغیل و كؤنول ده وئریر " [7]؛  " تانری كیمی بگ اولاراق یاراتماق ایسترسه ... اویغون تاویر و حركت ایله ... قول قاناد وئریر " [8]. 

      سیاسی حاكیمیتین قایناغی دا -بئله اولونجا- مشروعیتین گۆونجه‌سی ده تانری’دیر. بو، ایسلام اؤنجه‌سی تورك دؤولتلرینده ده بئله‌ایدی. یالنیز بونا ائك اولاراق اسكی تورك دؤولتلرینده افسانوی سوی ایله آتالار دا سیاسی حاكیمیتین مشروعیتی‌نین تمللندیریلمه‌سینده اؤنملی بیر رول اویناییردی. بونون قوتادغو بیلیگ’ده تامامیله اورتادان قالخدیغینی سؤیله‌مك گوجدور، آنجاق اولدوقجا سیلیك‌لشمیشدیر. قوتادغو بیلیگ’ده ده  " بگ دوغاركن، بگلیكله دوغار " [9]. باباسی بگ اولانین اؤزو ده بگ اولور[10].  " بگلیك اوچون اینسانین ایلك اؤنجه اصیل سویدان گلمه‌سی گره‌كیر " [11] دئییلیر. قاراخانلیلار’ین اؤزلرینی افسانوی افراسیاب سویوندان سایدیقلارینی و حؤكمدار سولاله‌سی‌نین  " افراسیاب-اوغوللاری "  عونوانینی داشیدیغی بیلینمكده‌دیر[12]. نه وار كی، بو دوروم قوتادغو بیلیگ’ده بئله‌سینه ایشلنمه‌میشدیر. بونونلا برابر، ایصرار ائدیلیرسه ایزله‌نه‌بیله‌جك سیلیك ایزلر تاپماق مومكوندور: قوتادغو بیلیگ’ده ‘آدین اؤلومسوزلوگو’ و ‘یاخشی آد بوراخماق’ سون درجه اؤنمسنمیشدیر. بو؛ آتالار روحونا اولان اینانجین بیر اوزانتیسی اولسا گركدیر. یاخشی تؤره‌ده بیلگه و آلپ آتالاردان میراث قالمیشدیر[13]. آلپ ار تونقا تورك بگلری‌نین ان مشهورو اولاراق آنیلیر[14] و اؤیودلری مؤعتبر/معتبر/ سایلیر[15]. قاشقارلی’نین لوغات’ی دیشیندا 11. یوزایلده و سونراسینداكی قایناقلاردا هئچ راستلانمایان ‘اؤتوكن’ قوتادغو بیلیگ’ده اؤزونه یئر تاپابیلمیشدیر[16]. ان دیقت چكیجی اولانی ایسه، حؤكمدارا ‘بوزقورد’ دییه خطاب ائدیلمیش اولماسیدیر[17]. 

       بوتون بونلارین اسكی دؤنملرین میراثی اولدوغو آچیقدیر. آنجاق آنلاشیلان او كی، حاكیمیت حاقی‌نین تمللندیریلمه‌سینده ‘تانری’ یئترلی بیر گرَكچه گؤرولموش و باشقا یولا باش وورولمامیشدیر. بونو قاراخانلیلار’ین، ساده‌جه یؤنتیجی سولاله‌سی‌نین دئییل، خالقی‌نین دا موسلمان اولدوغو بیر دؤولت اولماسینا باغلاماق مومكوندور. اسكی تورك دؤولتلرینده تبعه آراسیندا چوخ فرقلی اینانجلارا راستلاماق مومكوندو و بوزقورد افسانه‌سی كیمی زامان دینین باغلاییجی ایشله‌وینی ده گؤروردو. 

      قوتادغو بیلیگ’ده خاندانلیق قوروملاشمیش بیر یاپیدیر[18]. بونا باخمایاراق بگ اولاجاق كیشی‌نین بیلگیلی[19] اردملی[20] و جسور[21] اولماسی‌نین ایستنمه‌سی وراثت اوصولونون تام بلیرلنمه‌میش اولدوغونو گؤستریر. عاییله‌دن شرطلری ساغلایان هرهانسی بیری ترجیح ائدیله‌بیلیر. بو دوروم دا اسكی تورك دؤولت گلَنگی‌نین بیر اوزانتیسیدیر. بیلیندیگی كیمی، بابادان اوغولا وراثت گؤك‌تورك عاییله و دؤولت گلَنگی‌نین ده تملی ایدی. بونا باخمایاراق ایشبارا قاغان قارداشی‌نین، اؤز اوغلوندان داها آلپ و بیلگه اولدوغونو گؤره‌رك، یئرینه قارداشی‌نین گئچمه‌سینی وصیت ائتمیشدی[22] ایشبارا’نین اؤزو ده، آپاریلان موزاكیره‌لر سونوجوندا، دؤرد قاغان اوغلو ایچریسینده ان بیلگه و موقتدیر/مقتدر/ اولانی قبول ائدیلیب سئچیمله ایش‌باشینا گتیریلمیشدی. 

       قوتادغو بیلیگ’ده -گلَنگه اویغون اولاراق- بگ، تانری’نی تمثیلن، دونیانین بگی قبول ائدیلیر[23] و بیلیك ده قوتسال سایلیر[24]. اؤنملی بیر آییریمدیر كی؛ بیلیك قوتسال سایلماقلا بیرلیكده، بگ -گلنكده اولدوغو كیمی - قوتسال دئییلدیر. تورك دوشونجه گلَنگینده؛ كیشیلر قوتلو اولابیلیر، آنجاق یارادیلیشلاری و ووجودلاری -چین ایمپاراتورو ویا بودا’نین ووجودو كیمی- قوتسال اولانمازدی. قوت، تانری’نین بیر باغیشی اولماسی ندنییله اصلی و یاپیسی باخیمیندان قوتسالدیر. كیشییه ده قوتلولوق وئریر؛ فقط قوتساللیق وئرمز[25]. چونكو گئچیجیدیر، الدن ‌وئریله‌بیلیر. ایشده، بو الدن وئرمه شرطلری بگلیگین‌ده ‌سینیرینی بلیرلر. تؤره، بگلیكدن اوستوندور و سینیری بلیرله‌‌‌ین ده اودور: 

   " بیلیك چوخ یاخشی بیر شئیدیر، فقط داها یاخشی اولان تؤره‌دیر و اونو دوغرو تطبیق ائتمك لازیمدیر " [26]

   " ظالیم آدام اوزون سوره بگلیگه صاحیب اولانماز؛ ظالیمین ظولمونه خالق اوزون سوره دایانانماز " [27]

  بونونلا برابر، تؤره‌نین كیشیسل مشروعیتی سینیرلاماسی سوی مشروعیتینه بیر خلل گتیرمز. تاریخ بویونجا اؤرنكلری گؤرولدوگو كیمی؛ بیر كیشی تختیندن ائدیلسه بئله، خاندان دیشیندان بیر حؤكمدار آراییشی سؤز قونوسو ائدیلمز. بونونلا بیرلیكده؛ یؤنتیمده خاندان تك‌الی‌نین، تورك دؤولت گلَنگینده حؤكمدار اوتوریته‌سی‌نین قانونلا سینیرلاندیریلماسی كیمی ایلری و اینسانی بیر اویغولامانین یانیندا اؤنمسیز قالدیغی گئرچكی ده گؤزدن اوزاق توتولمامالیدیر. ایران دؤولت گلَنگینده، حؤكمدارین موطلق اوتوریته‌سی قانونون دا اوزه‌رینده‌دیر. عدالت حؤكمدارین بیر لوطفودور و اونون موطلق اوتوریته‌سینی سینیرلایان اوبژئكتیو قوراللار شكلینده مادّه‌لشمه‌میشدیر. پندنامه یازارلاری، اینصاف و حئلم تلقین ائتمكدن باشقا یول تاپا بیلمه‌میشدیلر[28]

       قوتادغو بیلیگ’ده دؤولت ایله اینسان بدنی آراسیندا بیر بنزرلیك قورولور؛  " كؤنول بگدیر، ووجود ایسه قول و اسیردیر " [29] دئییلیر. بوندان چیخاریلماسی گركن، تبعه‌نین قولا بنزه‌دیلدیگینه ایلیشكین بیر یوروم دئییلدیر. اوندا، بیزی سیاست فلسفه‌سی‌نین ان اسكی دارتیشمالاریندان بیرینه گؤتوره‌جك بیر یؤن واردیر. ووجوددا هر اورقان آنجاق بللی بیر گؤروی یئرینه گتیره‌بیله‌جك ایشله‌وسل‌لیگه صاحیبدیر و هئچبیر اورقان، بیر دیگری‌نین گؤروینی گؤرنمز. بو دوغالدیر. دؤولت ایله بو تور بیر یاپی آراسیندا بنزرلیك قورمانین سونوجلاری بیزی، یؤنتمه بیلگیسی‌نین اؤیردیلیب اؤیردیله‌مه‌یه‌جگی دارتیشماسینا گؤتورور.  " بو بیلیك ایشینی همیشه بگلر بیلیر " [30] دئییلیر. ساده‌جه بو ایفاده‌دن یولا چیخیلیرسا، چوخ قولای و دوغرولوغو دارتیشیلیر بیر سونوجا واریلیر. بو ایفاده‌نی تعقیب ائدن جومله‌لرده  " تانری كیمی بگ اولاراق یاراتماق ایسترسه، اونا اؤنجه موناسیب تاویر و حركت ایله عاغیل و قول قاناد وئریر " [31] دئییلمكده‌دیر. نه وار كی، بو جومله یئنی بیر سورون گتیرمكده‌دیر: وئریلن تاویر و حركت ایله آغلین نیته‌لیگی ندیر؟ بو سورونو یئترلی وئری اولمادان یانیتلاماق زوردور. یوخاریداكی سؤزلرین صاحیبی، حؤكمدارین خیدمتینده اولان اؤیدولموش’دور. ایلگینج اولانسا، حؤكمدارین بونلارا قارشیلیق آشاغیداكی سؤزلری سؤیله‌مه‌سیدیر: 

   " من ایش یاپان اینسانام، سن ایسه اونو گؤرن اینسانسان؛ یاپان آدام ایشی‌نین نئجه اولدوغونو گؤرندن اؤیرنیر. تانری سنه عاغیل و كؤنول وئردی؛ عاغیل و بیلگی سایه‌سینده سن ایشلری سوكونتله اله آلیرسان. كیچیكلیگیندن بری همیشه منیم خیدمتیمده اولدون؛ گؤروب اؤیرنه‌رك، یاخشی قانونلار الده ائتدین. بوتون ایشلری آرتیق سن آنلادین و قاورادین " [32] .

  هر ایكی طرفین سؤزلری بیر آرادا دگرلندیریلدیگینده، اوگدۆلمیش’ون سؤزلری‌نین سایغیدان قایناقلاندیغینا حوكم ائدیله‌بیلیر. تانری’نین وئردیگی ‘عاغیل’ حاققیندا واریلان نهایی حؤكم بودور:  " بگ خالقی بیلگی ایله الینده توتار؛ بیلگیسی اولمازسا، عاغیلی ایشه یاراماز " [33]. بو سؤزون ده اوگدۆلمیش’ه عایید اولماسی، اؤنجه‌كی  سؤزلرین سایغیدان قایناقلاندیغی ایدیعاسینی دستكلر. سونوج اولاراق، جسارتله ساوونابیلیریك كی؛ شرطلرینی تام اولاراق بلیرله‌یه ‌بیلمه‌نین گوجلوگونه باخمایاراق، ‘یؤنتمه بیلگیسی’ اؤیردیله‌بیلیر. ذاتن الیمیزده كی  كیتاب دا بو آماجلا یازیلمیشدیر. آنجاق بو بیلگی اؤیره‌نیلمكله بگ اولونماز. چونكو بگلیگین آرادیغی باشقا اؤزللیكلر ده واردیر: خاندان سویوندان اولماق و اؤزنه اؤزگو اردملره صاحیب اولماق. بونلارا دئییل ده، ساده‌جه یؤنتمه بیلگیسینه صاحیب اولانلار، آنجاق بگلره یاردیمجی اولماق اوچون واردیرلار[34]

      كیشیلرین توپلومسال قونوملارینا گؤره اردملره صاحیب اولدوقلارینا ایلیشكین اینانج سیاسال سیستمین ده اؤنملی بیر عونصورودور و توپلوم ایله دؤولت یاپیسیندا سانیلاندان داها بؤیوك بیر رول اوینامیشدیر. هركسین اؤنونه قونان هدف، اردملی اولماق، آنجاق اؤز اردمینی گئرچكلشدیرمكدیر. ایدئال دوزه‌نین آماجلادیغی؛ هركسین اؤزنه عایید اولان آلاندا اولماسی و بورادا بیلگی، یئتنك و اردملرینی ان یئتكین سینیرینا ائریشدیرمه‌سیدیر. اؤرنگین، بیر عسكرین اردمی، گركدیگینده اؤلومه آتیلماقدیر. بو، اونو آلانیندا قهرمان ائدر؛ اویسا، تیجارت آلانینا گیردیگینده بو اردمی اونا هئچبیر شئی قازاندیرماز. بگلیك ارد‌می ایسه، ساده‌جه خاندان اویه‌لری‌نین مایاسینا قاتیلمیشدیر. 

      قوتادغو بیلیگ’ده ‘ائل’ قاورامی یئر یئر ‘سلطنت’ آنلامیندا دا قوللانیلمیشدیر[35] . سیاسی ایقتیداری ایفاده ائتمك اوزره ‘ارك’ قاورامی دا قوللانیلمیش اولماقلا بیرلیكده، دیقت چكن حؤكمدارین الینه تشبیه ائدیلدیگی دوشونوله ‌بیله‌جك اولان و ایچینده ‘ال’ سؤزونو ده باریندیران ‘الی اوزون’ تعبیریدیر*. بو آدلاندیرما، دؤولت ایله حؤكمدارین، بللی بیر اوراندا اؤرتوشموش اولاراق دوشونولدوگونو گؤستره‌بیلیر. آنجاق، بئله بیر اؤرتوشمه وارسا بئله، بو یاپیجا دئییل، ایشله‌وجه‌دیر. حؤكمدارین عونوانی اولان ‘ائلیگ’ قاورامی دا بونو گؤستریر. 

    

  دؤولت و توپلوم یاپیسی 

      حؤكمدار دؤولتین باشیدیر. بیر چوخ عونوان داشیماقلا برابر اونا گئنللیكله ‘بگ’ دئیه خیطاب ائدیلیر. دؤولت یاپیلانماسیندا آرتیق شهر كولتورو بلیرله‌ییجیدیر. اسكی گلَنگین بیر دوامی اولاراق حؤكمدارین اوتوردوغو شهره ‘اوردو’ آدی وئریلیر[36]. حؤكمدار دؤولتله اؤزدشلشمیش كیمیدیر. بگ، كیشیسل چاغریسینا اولومسوز یانیت وئرن اودقورمیش’ین تاوری قارشیسیندا اؤزونو، سیاسی ایراده‌سی یارالانمیش كیمی حیس‌ائدر[37]. خاندانلیق قوروملاشمیشدیر[38] بونونلا بیرلیكده، ان بؤیوك اوغولون (primogentius) ویا خاندانین ان یاشلی اویه‌سی‌نین (senioratus) حؤكمدار اولاجاغینا دایر بیر قورال یوخدور. اؤزوندن اؤنجه‌كی  تورك دؤولت گلَنگینده اولدوغو كیمی، خاندانین بوتون اویه‌لری حؤكمدار اولا بیلمه حاق و یئتكیسینه صاحیبدیر[39]. 

      كیتابین (دؤرد قاورامی تمثیل ائدن) دؤرد قهرمانیندان ‘قوت’و تمثیل ائدن آی-تولدی و ‘عاقیبت’ی تمثیل ائدن اودقورمیش’ین، كیتاب سونلانمادان اؤله‌رك قونودان چیخمالاری و ‘عدالت’ی تمثیل ائدن گون-توغدی ایله ‘عاغیل’ی تمثیل ائدن اوگدۆلمیش’ین وارلیقلاری‌نین دوامی، آلیشیق اولونمایان بیر یوروم اوچون جسارت وئرمكده‌‌دیر: بو اوست-قونو ایله آنلادیلماق ایسته‌نن، دؤولتین دایاندیغی اساس ایلكه‌لرین گئچیجی اولان ‘قوت’ دئییل، قالیجی اولان ‘عدالت’ ایله بیرَیسل اولان ‘زوهد’ دئییل، تۆرسل اولان عاغیل اولدوغودور. 

       اسكی تورك سیاست و دؤولت آنلاییشی، ایچدن بؤلونمه و دیشدان ایشغال ائدیلمه تهدیدلرینه قارشی دؤولتین آیاقدا قالابیلمه‌سی اوچون آلینماسی گرَكن اؤنلملره گؤره بلیرله‌نیردی[40]. بو آنلاییش، تاریخینده هر ایكی دورومو دا یاشایان، قاراخانلیلار’دا دا دوام ائتمیشدیر. بونون ایزلری قوتادغو بیلیگ’ده ده آچیقجا گؤرولور. دؤولتین تمل یؤنتیم ایشله‌ولری، عسكر، خزینه و عدالت تمللرینه دایانان دؤولت آنلاییشینا گؤره بلیرلنمیشدیر. بونا گؤره، بگین اؤزللیكله اوچ تور مأمورا ائحتییاجی واردیر: قیلینج قوللانان عسكر، دؤولت ایشلرینی دوزنله‌ین بیلگیلی وزیر و دؤولتین گلیر-گئدر حسابینی یاخشی توتاراق خزینه‌نین دولماسینی ساغلایان ذكی و بئجریكلی كاتیب[41] . دؤولت ایشلری‌نین موطلقن زامانیندا گؤرولمه‌سی گره‌كیر[42] و بگ اؤز باشینا بونجا ایشین آلتیندان قالخانماز[43]. بو گرََكچه‌ ایله دؤولت ایشلری، سایلان مأمورلار آراسیندا پایلاشدیریلمیشدیر. بو اوچونو بیر آرایا گتیربیلن بیر بگ، ایستكلرینه قاووشموش دئمكدیر[44].اصلینده، دؤولت ایشلرینی فئعلن یورودن بونلاردیر. بونلارین دیشیندا قالان بیر سورو اینسان، حال و تاویرلارینی بو اوچونه اویدورورلار[45]. بو دوروم دؤولت یاپیسی‌نین، حؤكمدارین ایقتیدارینی یایماسی، فقط موطلق اوتوریته‌سینی قوروماسییلا شكیل‌لندیگینی گؤستریر[46]. هرشئیه باخمایاراق حؤكمدارین موطلق اوتوریته‌سینه دایانان بو دؤولت سیستمینده، یئتكی صاحیبی‌نین خالقا، گوجلونون ضعیفه قارشی ظولمونو و سو ایستئعمالینی اؤنله‌مه آنلامیندا آنلاشیلان عدالت، حؤكمدارین ان اؤنملی گؤروی ساییلمیشدیر[47]. بئله بیر آنلاییشین اۆرونو اولاراق، ایسلام اؤنجه‌سی و سونراسی دؤوورلرده، تورك خاقانلاری‌نین دؤولتین تمثیلجیسی صیفاتی ایله ‘یولاق’ و ‘دار-ال-عدل’ (دیوان-ای مظالیم)’ آدلی محكمه‌لرده خالقا شخصن عدالت داغیتدیقلاری بیلینمكده‌‌دیر[48]. یوسوف’ون یاشیدی اولان نیظام -ال-مولك مشهور سیاستنامه’سینده، سولطان’ین هفته‌‌ده ایكی گون عدالت دیوانی قورماسینی بیر زورونلولوق اولاراق گؤرور و گركچه‌سینی‌ده  " سولطان’ین مظلوملاری شخصن دینله‌دیگی و سوروملولاری تعقیب ائدیب جزالاندیردیغی مملكتده دویولورسا، ظالیملار قورخاراق اللرینی خالقدان چكرلر "  دئیه‌رك آچیقلاماقدادیر[49]. 

      قوتادغو بیلیگ’ده یوكسك درجه‌لی دؤولت مأمورلاری‌نین آدلاری تك تك سایلماقدادیر[50]. دؤولت مأمورلاری‌نین تصویری، دؤولت آنلاییشینا ایلیشكین بیر چوخ ایپ‌اوجو وئرمكده‌‌دیر: بیرینجیسی، هر نه قدر ‘تایانقو’ ایسلام’ین قبولوندن سونرا ‘حاجیب’ اولموشسا دا[51]، ایل‌ باشی، اینانج بگ، چاغری بگ، تیگین بگ، چاولی بگ، یاوقو، یوقروش، ار-اؤگی اؤرنكلرینده گؤرولدوگو كیمی مأمورییت عونوانلاری توركجه’دیر. بو، ایسلام’ین قبولوندان سونرا 150 ایل گئچمه‌سینه باخمایاراق، دؤولتین ایسلام اؤنجه‌سی گلنكله باغلارینی قوپارمادیغینی گؤستریر. ایكینجیسی، قاشقارلی’یا گؤره یوقروش، توركلر’جه خالقدان اولوب وزیرلیك درجه‌سینه چیخان كیمسه‌دیر و خاقاندان بیر درجه آشاغیدیر.  " بیر فارس’ا یاخود باشقاسینا -گئنیش وارلیقلی اولسا بئله- بو لقب وئریلمز " [52]. توركلر، ایسلام’ی فارسلار’دان اؤیرنمه‌لرینه و فارس كولتورونون ائتكیسینده قالمالارینا باخمایاراق، اؤز دؤولت كولتورلرینی اونلارینكیندن گئری گؤرمه‌مكده‌‌دیرلر. داها اؤنملیسی ایسه، خالقدان بیریسینی ان یوكسك درجه‌لی مأمورییته گؤتوره‌جك یوللاری دؤولتین آچیق توتموش اولماسیدیر. اوچونجوسو، دؤولت گؤرولیلرینده ‘تانری قورخوسو’ آرانیلیر بیر شرط‌دیر[53] كی؛ بو، تانری طرفیندن بیلیك وئریلمیش اولان حؤكمدارا ایطاعتی‌ده باریندیرماقدادیر. بونونلا، تانری’نین دؤولت دوزه‌نینین ان بؤیوك گوونجه‌سی اولدوغو بیر كز داها گؤرولموش اولور. 

        ان یوكسك درجه‌لی دؤولت مأمورو اولان وزیرین، اخلاقن تر-تمیز، تقوا و حیا صاحیبی و حیاتینی دوزلوك ایچینده گئچیرمیش اولماسی ایسته‌نیر[54]. قوتادغو بیلیگ اوزرینده ائتكیسی اولدوغو ایدیعا ائدیلن چین فلسفه‌سینه گؤره ده، دؤولتین باشیندا بیر سمبول اولاراق حركتسیز دوران ائمپراتورون بوتون ایشلرینی وزیرلر یورودور. آنجاق بونلارین اخلاق باخیمیندان تمیز اولمالاری گركمه‌دیگی كیمی، عكسینه، اخلاقن پیس اولمالاری ایسته‌نیر. چونكو، بئله‌لیكله دیگر پیس اینسانلارین قورنازلیقلارینی داها قولای آنلایابیلیرمیشلر [55]. قوتادغو بیلیگ’ده حیله بیلمه‌سی و بونو قورنازلیقلا اویغولاماسی ایسته‌نن تك دؤولت گؤرولیسی، اوردونون باشیندا اولان كوموتاندیر[56]. بو دا كؤكلرینی، آنجاق ساواشدا حیله اویغولانا بیله‌جگینه اینانان حتّا ساواشی بیر حیله اولاراق گؤرن تورك گلَنگینده بولماقدادیر[57]. اسكی تورك ساواش تاكتیگی‌نین حیله اوزه‌رینه قورولو اولدوغونو، جاهیز’ده نقل ائدیلمكده‌دیر[58]. ایسلام’دا دا ‘حرب حیله‌دیر’ كیمی بیر حدیثین اولماسی، بو آنلاییشین ایسلام سونراسیندا دا یاشاماسینی ساغلامیشدیر. كوموتانین دورومو، دؤولت و توپلوم یاپیلانماسی‌نین، كیشیلرین اردملرینه گؤره بلیرله‌نن بیر ایش‌بؤلومونه دایالی اولدوغونو گؤسترمه‌سی باخیمیندان دا اؤنملیدیر. كوموتانین ارده‌می جسارت و تك آماجی دا نام سالماق اولمالیدیر. اونون مالی-مولكو اولمامالی، ائو-ائشیك سوروملولوغو اولمامالیدیر. او، بونلارین یئرینه، قهرمانلیقلا بؤیوین شؤهرتینی و بونون اؤزونه قازاندیردیغی شرفی قویمالیدیر[59]. پلاتون’ون ‘دؤولت’ینی خاطیرلادان بو دوروم، آماجی عدالتی گئرچكلشدیرمك اولان دؤولتین، بونون اوچون آلتینا ائحتیاج دویماسیندان و بونون دا بؤیوك اؤلچوده، ساواش غنیمتلریندن قارشیلانماسیندان ایره‌لی گلیر[60]. اودقورمیش’دان سونرا دؤولت، جهاد دؤولتی اولاراق سونولورسا دا[61]، دؤولتین یاشاماسی اوچون گركلی اولان ‘غنیمت’ گؤز اؤنونده آلماغا دوام ائتمكده‌دیر. 

       اوردو چوخ اؤنملیدیر، چونكو، اؤلكه قیلیجلا آلینیر[62]. بونونلا بیرلیكده قلم (قانون) اولمازسا الده توتولانماز[63]. اؤلكه‌نی آلماق و الده توتماق اوچون اوردویا؛ اوردونو بسله‌مك اوچون پولا؛ پولو  تاپا بیلمك اوچون ده خالقین زنگین اولماسینا ائحتیاج واردیر كی، بو دا آنجاق دوغرو قانونلار ایله مومكون اولور. بو دؤردو بیربیرینه ائله‌سینه باغلیدیر كی، بیری گئدرسه بوتون سیستم چؤكر[64]. دؤولتین تملی و ساغلاملیغی تؤره‌یه، پولا و قیلیجا باغلیدیر[65]. بو دورومدا دؤولتین آماجی اولان عدالت، بو دنگه‌نین قورونماسی بیچیمینده گئرچكلشمكده‌‌دیر. عدالتی صیرف اؤز اوچون ایسته‌نیلیر بیر شئی اولماقدان چیخاران پراگماتیك یاناشما، كیتابین بوتونونده، اخلاق و بیلگی آنلاییشلارینا دا سینمیش دورومدادیر. بگین قورولموش اولان دنگه‌نی قوروماقدا گركلی اولان اؤزَنی گؤسترمه‌مه‌سی (ایهمال‌كارلیق) ویا گؤسترمه‌مه‌سی (ضعیف‌لیك) ایله خالقین طاماحكارلیغی، عدالتین قارشیتی اولان ظولمه یول آچار[66]. دؤولت دنگه‌نین قورونماسی اوچون گركلی اولان قانونی دوزنلمه‌لری یاپار، اویغولار و دئنَتلر. بوتون بو ایشلملرده آراج اولاراق ‘بیلگی’ و ‘جزا’ قوللانیلیر[67]. خالق بیلگی صاحیبی اولماقلا سوروملو اولماسا دا، تقلید ائتمكله سوروملودور. جزا، ساده‌جه سوچ ایشله‌ین اوچون بیر قارشیلیق دئییل، ایشله‌یه‌ بیله‌جك اولانلار اوچون ده بیر جایدیریجیلیق عونصورودور. 

      خالق ایچینده بؤیوك-كیچیك، بیلگیلی-بیلگیسیز، عاغیللی-عاغیلسیز، فقیر-زنگین، یاخشی-پیس هر تور اینسان واردیر[68]. بونلارین هامیسی‌نین، بیربیرلری ایله چلیشَن چیخارلارینی دنگه‌ده توتابیلمك اوچون دؤولت ایشینی ساده‌جه بیلگی ایله دئییل، اینجه بیر سیاستله ده یوروتمك گره‌كیر[69]. حؤكمدارین، خالقلا اؤز آراسیندا كؤپرو اولان اوست دوزئی مأمورلاری، دؤولت تجروبه‌سی اولانلاردان سئچمه‌سی[70]، نظرده توتولان سیاستین تجروبه‌یه دایاندیغینی گؤستریر. 

      دؤولتین آماجی‌نین عدالتی گئرچكلشدیرمك اولماسی و بونو یاپابیلمك اوچون ده تؤره‌نی قوللانماسی بیزی، سیاسی ایقتیدار ایله قانون آراسینداكی ایلیشكینی آنلاماغا یؤنلدیر. گؤرولن بودور كی؛ تؤره، سیاسی ایقتیدارین سینیرلارینی بلیرله‌مكله اونون اوستونده بیر قونومدا یئر آلمیشدیر. نه وار كی، تؤره ده اویغولاما آلانی تاپابیلمك اوچون سیاسی ایقتیدارا مؤحتاجدیر[71]. 

      قوتادغو بیلیگ’ده، دؤولتین گؤرولری حؤكمدارا ایضافه  ائدیلدیگیندن، بونلار اوزرینده حؤكمدارلا ایلگیلی بحثینه دورولاجاقدیر. ایندی، گؤزدن گئچیریلمه‌ سیراسی توپلوم یاپیسیندادیر. 

      آنلاشیلدیغی قدری ایله دؤولت كادرلارینی اولوشدوران عسكری و سیویل بوروكراسی بیر بگلر صینیفی اولوشدورماقدا و بو توپلومسال یاپی‌نین دا ان اوست كسیمینی تشكیل ائتمكده‌دیر. بو یاپی‌نین ان تپه‌سینده اولان حؤكمدار دا، اصلینده بگلر صینیفینه منسوب بیر كیمسه‌دیر[72]. بونلارین و سارای خیدمتلیلری‌نین دیشیندا[73] شهر و قصبه‌لرده یاشایان خالق[74] اؤز ایچینده ده بیر صینیفله‌مگه تابئع توتولور. بونا گؤره خالق بو طبقه‌لردن اولوشور:  

  1. پئیغمبر سویوندان گلدیگینه اینانیلان اینسانلار[75]: بونلارا سایغی گؤستریلمه‌سی دؤولت و سعادته قاووشمانین بیر گره‌گی اولاراق سونولور.  

  2. عالیملر[76]: سایغی گؤستریلمه‌سی، عئلملری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی و حتّا گئچیملری‌نین ساغلانماسی ایسته‌نن بو كیمسه‌لر دین عالیملریدیر[77].  

  3. اوتاچیلار (خسته‌لیكلری ساغالدانلار)[78]: بونلار او دؤنمین حكیملریدیر. بونلارین ایچینده ده بیلگیلری بیربیریندن فرقلی بیرچوخ قروبون اولماسیندان[79]، داها او دؤنمده بیر اوزمانلاشماغا گئدیلدیگینی آنلاییریق. بونلار چوخ فایدالی و گركلی گؤرولورلر.           

  4. افسونچولار[80]: بونلار اووسونچو و طیلسیمچیلردیر. جین و پری‌لردن گلن خسته‌لیكلری بونلار یاخشیلاشدیرار. حكیملرله بونلارین بیربیرینی بگنمدیكلری سؤیله‌نیر كی، یوسوف’ون حكیملری بونلاردان اؤنجه سایماسی، ترجیهینی اورتایا قویار.  

  5. یوخو یورومچولار[81]: بونلارین باغیمسیز بیر صینیف اولوشدورا  بیلمه‌لری، توپلومدا هامیسینی گئچیندیره بیله‌جك بیر طیبّین اولدوغونو گؤسترمه‌سی باخیمیندان اؤنملیدیر.                       

  6. ایلدیزچیلار (استرولوژی ایله اوغراشانلار)[82]: بونلار گله‌جكدن خبر وئرمكله بیرلیكده، اوغراشدیقلاری ماتماتیك بیلیملری‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی تؤوصیه ائدیلیر كی؛ بونلارا باخارساق سیرادان بیرر فالچی اولمانین اؤته‌سینده‌دیرلر. بو صینیفین وارلیغی دا یئنه توپلوم اینانجلاری حاققیندا بیر بیلگی وئرمكده‌‌دیر.  

  7. شاعیرلر[83]: بونلار، بیزه قدر گلمه‌ین زنگین ویا ان آزیندان یایغین بیر ادبیات گلَنگی‌نین وارلیغی‌نین تانیقلاریدیر. اؤوگولری‌نین بوتون اؤلكه‌لره یایلماسینا و یئرگیلری‌نین/تنقیدلری‌نین/ ده اینسانین آدی‌نین دایمن پیس اولاراق آنیلماسینی ساغلادیغینا باخیلدیغیندا، ندن ال اوستونده توتولدوقلاری آنلاشیلیر. بئله بیر ائتكی‌یه صاحیب اینسانلاردان دؤولت ایدولوژیسی‌نین یارارلانماماسی دوشونوله بیلمز.  

  8. اكینچیلر[84]: اورتیجی صینیفلردن بیریدیر.  

  9. ساتیجیلار (تاجیرلر)[85]: بونلار دونیایی دولاشیر و اؤلكه‌ده اولمایان ماللاری گتیریرلر. بو كروانچیلار هر یاندان مال گتیردیكلری كیمی، خبر و بیلگی ده گتیریرلر.  

  10. حئیوان یئتیشدیریجیلر[86]: یئیه‌جك و ایچه‌جگین چوخو بونلاردان گلدیگیندن، فایدالی اینسانلاردیر. یاخشی، دوزگون فقط گؤرگوسوز و قابادیرلار.  

  11. صنعتكارلار[87]: بونلار یئتنكلری و ال امكلری ایله گئچینن اینسانلاردیر. دمیرچی، باشماقچی، دریچی، بویاقچی، اوخچو كیمی مسلكلره آیریلیرلار كی، بونلارین ساییسی چوخ چوخدور. بونلارین امكلری‌نین قارشیلیغینی همن اؤده‌مك گره‌كیر. 

       بونلارین دیشیندا، توپلومدا بیر ده فقیرلر ایله عوام دئییلن بیر طبقه واردیر. فقیرلرین چوخو دول و یئتیملر ایله كیمسه‌سیزلردن اولوشسا گركدیر. بونلارا یاردیم ائدیلمه‌سی ایسته‌نیر[88]. ساده‌جه حئیوانی دورتولری‌/غریزه‌لری/ ایله یاشایان، مادی ایلیشكیلر دوزه‌یینده بیر دونیالاری اولان، قابا، جاهیل و گؤرگوسوز عوام ایله دوست اولمامالی؛ ساده‌جه قارینلارینی دویوروب اونلاری ایطاعت آلتینا آلمالیدیر[89]. ذاتن قارینلاری‌نین دویماسیندان باشقا قایغیلاری اولمایان، عوامین كیملردن اولوشدوغو چوخ دا آچیق دئییلدیر. بونلار بلیرلی بیر مسلگی اولمایان، باشی‌پوزوق شهر خالقی اولمالیدیرلار[90]. اؤته یاندان، بونون تامامیله اخلاقی بیر صینیفله‌مه اولماسی ائحتیمالی ده یوخ دئییلدیر. 

      یئنیدن بیر بؤلومله‌مه ایله خالق؛ زنگین، اورتا حاللی و فقیر اولاراق اوچه آیریلیر. اؤنجه‌لیكله فقیر قورونمالیدیر. زنگینین یوكونو اورتا حاللیلارا، اونلارینكینی ده فقیرلره یوكله‌مه‌ملی؛ ترسینه، فقیری اورتا حاللی، اورتا حاللینی ده زنگین ائتمگه چالیشمالیدیر. بئله اولورسا اؤلكه زنگینلشمیش اولور[91] . 

       توپلومون مسلك و سوسیو-ائكونومیك قونوملاری آچیسیندان صینیفلره آیریلماسی‌نین چوخ اسكی بیر گلنك اولدوغو آنلاشیلیر[92]. بونونلا بیرلیكده، خالقی اولوشدوران بوتون صینیفلرین حوقوق قارشیسیندا ائشید اولدوغو دا بیلینمكده‌‌دیر[93]. كیمی آراشدیرماچیلارین بوندان چكینمه‌لرینه باخمایاراق، توپلوم یاپیلانماسی‌نین صینیف اساسینا دایاندیغی آچیقدیر. آنجاق، عالیملر و سئیّدلرده اولدوغو كیمی، بو صینیفلندیرمه اوره‌تیم آراجلاری‌نین مولكییتینه صاحیب اولوب-اولماماغا گؤره بلیرلنمز. آیریجا بو صینیفلر آراسیندا چاتیشما عونصورو اولا بیله‌جك بیر گرگینلیك ده گؤرولمز. خالقدان بیری‌نین وزیر اولابیلمه‌سی‌نین گؤستردیگی كیمی، گئچیشلره آچیق بیر یاپی واردیر. بوگونكو آنلامدا صینیفلی توپلوملار كاپیتالیزم دؤنمی‌نین بیر اورونو اولماقلا برابر، توپلوملارین گلَنگی‌ده بونون زمینی اولموشدور. تانریسال حوقوقون اگمن اولدوغو اسكی توپلوملاردا، بونون ایدولوژیسینی یاپان دین آداملاری صینیفی و خالقا قارشی دوزه‌نین یانیندا قونوملانان ساواشچیلار صینیفی‌نین وارلیغی، چوخو توپلوملار اوچون بو گلَنگی اولوشدورموشدور. اویسا، اسكی تورك دؤولت گلَنگی‌نین اؤزنه اؤزگو یاپیسیندا گؤردوگوموز اوزره، هئچ‌بیر زامان بیر دین آداملاری صینیفی‌نین اورتایا چیخماسینا اویغون بیر زمین اولوشمادیغی كیمی؛ اوردو-میللت آنلاییشینا باغلی اولاراق، هركس ساواشچی اولدوغوندان، آیری بیر ساواشچیلار صینیفی دا بلیرمه‌میشدیر. شهرلشمگه و ایسلامیت’ین قبولونا باغلی اولاراق بعضی دؤنوشوملر یاشانمیشسا دا، بونلار گلَنگین ائتكیسینی گئدرمگه یئتمه‌میشدیر. 

      قوتادغو بیلیگ’ده توپلومسال یاشاییشا ایلیشكین بیر باشقا اؤنملی نوكته‌ده، یوسوف’ون، زوهد اربابی‌نین ائتكینلیگی‌نین بیلیندیگی بیر دؤورده،  اینزیوایا قارشی توپلوم ایچینده، توپلوملا برابر یاشاییشی ساوونماسیدیر. بو ساده‌جه، دؤولتین توپلومو دئنتیم آلتیندا توتماسی اوچون گركلی دئییلدیر؛ ‘یاخشی’ نین گئرچكلشه‌جگی اخلاقی اورتام اولاراق دا توپلوم حیاتی گؤرولموشدور. اونون ائتكین بیر توپلوم حیاتینی ساوونماسی دورومو دا، اؤلوم اؤته‌سی بیر غایه گۆدمكله برابر؛ گئنللیكله قَدَرچی گؤروشلرین حؤكم سوردوگو ایسلام كولتور جوغرافیاسیندا، باشقا بنزرلری آراسیندا اؤنملی بیر یئر توتماقدادیر[94]. 

      خالقین حؤكمدار اوزرینده كی  حاقلاری و اونا قارشی اولان سوروملولوقلاری، عئینی زاماندا حؤكمدارین خالقا قارشی سوروملولوقلاری و اوزرینده كی  حاقلاری اولدوغوندان، بونلار آشاغیداكی باشلیق آلتیندا اینجه‌لنه‌جكدیر. 

    

  حؤكمدارین اؤزللیكلری و گؤرولری ایله حاق و سوروملولوقلاری 

  آ.    حؤكمدارین صاحیب اولماسی گره‌‌كن اؤزللیكلر 

       تورك دؤولت گلَنگینه اویغون اولاراق، حاكیمیت حاقینی تانری’دان آلان و بئله‌لیكله دونیا دؤولتی‌نین باشینا گئچن حؤكمدارین صاحیب اولدوغو ایلك اؤزللیكده اؤزونون بیر پایی یوخدور: بیر حؤكمدارین اوغلو اولاراق دوغموشدور. صاحیب اولونماسی لازیملی اولان بو اؤزللیكدن باشقا، آشاغیدا بولونان اؤزللیكلری ده داشیماسی گره‌كیر. بونلار، اسكی تورك قاغانلاریندا دا آرانمیش اولان اؤزللیكلرین عئینیلریدیر. 

 1. بیلگه‌لیك 

       اسكی تورك قاغانلاری‌نین بیر عونوان اولاراق داشیدیقلاری بیلگه‌لیك، قوتادغو بیلیگ’ده اوزرینده ان چوخ دورولان عونصورلردن بیریدیر. بگ ایله بیلگی آراسینداكی باغی گؤسترمك اوچون " بگ آدی ‘بیلیگ’ سؤزو ایله ایلگیلیدیر؛ ‘بلگ’ین لامی گئدرسه، ‘بگ’ آدی قالیر " [95] دئییلمكده‌‌دیر. بگلر بیلگی ایله خالقا باش اولموشلار؛ دؤولت ایشلرینی ده بیلگی و عاغیل ایله یوروتموشدولر[96] بو اوزدن بگین بیلگیلی و عاغیللی اولماسی، بیلیك اوچون آرانان بیر شرطدیر[97] بگین ساده‌جه بیلگیلی دئییل، عاغیللی دا اولماسی گركدیگی‌نین سؤیلنمه‌سی، بیلگی ایله عاغیل آراسیندا تمللی بیر آیریم گۆدۆلدۆگۆنون گؤسترگه‌سیدیر. عاغیل، دوغوشدان گلدیگینه و چالیشماقلا الده ائدیله‌مه‌یه‌جگینه اینانیلان بیر یئتیدیر[98]. عاغلین هر حركتی دوغرودور[99] و بو دوغرولوغو ساغلایان عاغلین ایلكه‌لری زامان دگیشیدیر[100]. هر تورلو یاخشیلیق و اردم عاغیلدان گلیر[101]؛ بونلار اؤیره‌‌نیله‌بیلر، آنجاق عاغلین اؤزو اؤیره‌نیله بیلمز[102]. بیلگی ایسه دوغوشدان گلمز و تجروبه‌دن قایناقلانیر؛ اینسان یاشادیقجا اؤیره‌‌نیر[103]. عاغیل اولمادان بیلگی ائدینیله‌مه‌یه‌جگی كیمی، بیلگی اولمادان دا عاغیل بیر ایشه یاراماز[104]. بو اوزدن هر ایشده بیلگی و عاغیل یول گؤستریر[105]. اینسانی حئیواندان آییران شئی بیلگی‌دیر[106] و اینسان اوغلو بیلگیلی اولدوغو اوچون حئیوانلار اوزه‌رینه حاكیم اولموشدور[107]؛ بیلگیسیز اینسانین ایسه، حئیواندان بیر فرقی یوخدور[108]. بو اوزدن بیلگیلی اینسان، بیلگیسیزلر اوزه‌رینه حاكیم اولمالیدیر. چونكو، بو دونیادا حاكیمیتین ان اوست قورومو دؤولت‌‌دیر و دؤولت ایشلری ده بیلگی ایله دوزنله‌نیر[109]. بوگونه قدر، خالقا حاكیم اولان بگلرین هامیسی بو ایشی بیلگی ایله یاپمیشدیلار[110]. چونكو، خالقی ایطاعت آلتینا آلمانین یولو بیلگیلی اولماقدیر[111]. بو، تؤره ایله یاپیلیر و یاخشی تؤره ده آنجاق بیلگی ایله قویولور[112]. خالق آراسیندا چیخان فیتنه ده، یئنه بیلگی ایله باسدیریلیر[113]. 

       حؤكمدارین موطلقن صاحیب اولماسی گره‌كن بیر اؤزللیك اولاراق ‘بیلگی’ اوزه‌رینده او درجه ایصرارلا دورولموشدور كی؛ اونون حؤكمدارین بیر اؤزللیگی اولماقدان اؤته، دؤولتین تمللریندن بیری اولدوغو وورغولانماق ایسته‌نمیشدیر. بو دوروم، دؤولتین تمللری‌نین؛ اوگدۆلمیش’له كیشیلشمیش اولان ‘عاغیل’ و گون-توغدی ایله كیشیلشمیش اولان ‘عدالت’ اولدوغونا ایلیشكین یورومو دا دستكله‌مكده‌‌دیر. 

      آنلاشیلان او كی، قاراخانلیلار دؤنمینده ده، بؤیوك هون ایمپاراتورلوغو’ندان بری تورك حؤكمداری‌نین موطلقن صاحیب اولماسی گركن بیر اؤزللیك ساییلان بیلگه‌لیگه چوخ اؤنم وئریلمیش و ‘بیلگه حؤكمدار’ تلقّی‌سی دوام ائتدیریلمیشدیر[114]. 

      قوتادغو بیلیگ’ده ده، یئنه اسكی تورك گلَنگینه اویغون اولاراق حؤكمدارا، چوخ یئرده، عاغیللی و حاكیم (فیلوسوف) آنلامینا گلن ‘بۆگۆ’ صیفت ایله خیطاب ائدیلمیشدیر[115] . 

  2. آلپلیق 

      آلپلیق دا، بیلگه‌لیك كیمی، اسكی تورك قاغانلاری‌نین عونوانلاریندا داشیدیقلاری صیفتلردن بیری‌ ایدی. قوتادغو بیلیگ، بو قونودا دا گلَنگی دوام اتئدیریر و بگین آلپ، اوركلی و گوجلو اولماسینی بیر بگلیك شرطی اولاراق سونار[116]. اسكی تورك بگلری آراسیندا ان سئچكینی و ان مشهورو اولان آلپ ار تونقا دا، آلپلیق صیفتی ایله تمایوز/آییرد/ ائتمیشدیر[117]. بگ، هم اؤز قونومو گره‌گی، دوشمنه بویون اگدیرمك و دؤولت ایشلرینی گؤره‌بیلمك اوچون آلپ اولماق زوروندادیر[118] هم ده، خالق باشینداكی بگین آلپ اولماسینی ایسته‌دیگی اوچون، آلپ اولمالیدیر[119]. حؤكم ائده‌بیلمك اوچون، او دؤنمین شرطلری گره‌گی، آلپ اولماق بیر زورونلولوق اولدوغو كیمی، بگین ده، خالقین دا گلنكده كی  آلپ موتیفیندن ائتكیلندیگی آچیقدیر. بئله‌جه، هم خالقا و دوشمنه اؤزونو قبول ائتدیرمك، هم ده گئچمیشله اولان باغی سوردورمك آماجییلا، آلپلیق، بگ اوچون آرانیلان اؤزللیكلردن بیری اولموشدور. 

  3. اردملیلیك 

       ان آز بیلگه‌لیك و آلپلیق قدر اؤنم وئریلن و بگده گؤرولمه‌سی ایسته‌نن بیر اؤزللیك ده ‘اردملیلیك’دبر. بگ، تانری’دان آلدیغی ‘قوت’ ایله حاكیمیت حاققینا صاحیب اولوردو. آنجاق، قوت گئچیجی‌ایدی و اونو الده توتماق اوچون امك صرف ائتمك؛ اردملی اولماق گركلی‌ایدی. بو چرچیوه ده، ان بؤیوك اردم عادیل اولماقدیر و عدالت ده بیلیگین تملی و اساسیدیر[120]. عدالت اردمینه صاحیب اولمایان بگ، ظولمه مئیل‌ائتمیش اولور و ظالیم آدام اوزون سوره بگ قالانماز؛ خالق بونا ریضا گؤسترمز[121]. بورادان حركتله دئییله‌بیلر كی؛ حؤكمدار، اگر خالقینا ظولمه ائدرسه، خالقین اونو تاختیندان ائتمه‌سی مشروع گؤروله ‌بیلمكده‌‌دیر. قاراخانلی تاریخینده، احمد خان’ین تاختیندان ائندیریله‌رك، بیر محكمه‌ده یارغیلانیب اؤلدورولمه‌سی، بونا بیر اؤرنك تشكیل ائتمكده‌دیر[122]. یوسوف’ون، خالقین ظالیم حؤكمدارا قارشی اولان تپكیسینی مشروع گؤستره بیلمك اوچون،  " ظالیم اؤلكه‌سینه اوزون سوره حؤكم ائده بیلمز " [123] بیچیمینده كی  بیر تورك آتاسؤزونو رئفرانس گؤسترمه‌سی، ظالیم حؤكمدارلارین تاختدا اوزون سوره قالامایاجاقلارینا دایر اسكی تورك آنلاییشینی دوام اتئدیردیگینی گؤستریر. 

      اصیل اولمانین، حؤكمدارین ان اؤنملی اؤزللیگی و ان باشدا گلن ارد‌می اولدوغو، عدالت قاورامی‌نین حؤكمدار كاراكتئرینده جانلاندیریلماسیندان دا آچیقجا بللیدیر. 

      حؤكمدار، تانری’دان آلدیغی قوت ایله حاكیمیت حاقینی قازانیردی. آنجاق، قوت گئچیجیدیر و اونو الده توتابیلمك اوچون اردملی اولماق گره‌كیر. بو اردملر، ‘قوت’و جانلاندیران آی-تولدی’نین اؤز آغزیندان، بونلاردیر: آلچاق‌كؤنوللو و شیرین دیللی اولماق؛ ایفراطا گئتمه‌مك و پیس ایشلردن اوزاق دورماق؛ جؤمرد اولماق؛ بؤیوگه سایغی و كیچیگه شفقت گؤسترمك؛ كیبر و غورور ایله باشقالارینی اینجیتمه‌مك، اؤزونو باشقالاری‌نین اگلنجه و تحكّومونا بوراخماماق؛ الی و دیلیندن امین اولونماق و دوزلوكدن آیریلماماق[124].  " دؤنَك قوت’ون كؤستَگی بونلاردیر: بو شكیلده باغلانیرسا، قاچانماز، قالیر " [125]. 

      بگین صاحیب اولماسی گره‌كن اردملر ایچینده، جؤمردلیگه اؤزل بیر اؤنم وئریلیر؛ حتّا، چوخ یئرده، بگه " اَی جؤمرد (ائی آكی) "  دئیه خیطاب ائدیلیر[126]. جؤمردلیگین ان مؤعتبر گؤسترگه‌سی، خالقین قارنینی دویورماقدیر. بو آماجلا تویلار وئریلمیشدیر كی؛ فارسجا’یا خان-ای یاغما اولاراق گئچن توی، عوثمانلیلار’ا قدر بوتون تورك دؤولتلرینده دیقتله اویغولانان، وازگئچیلمز بیر موسسه اولموشدور[127]. بونون اؤنمینی بلیرتمك اوزره،  " بگلرین شؤهرتینی ایكی شئی بؤیودور: ائشیگینده توغو و باش‌كؤشه‌سینده سوفره‌سی " [128] دئیلمیشدیر. بو ایفاده دن ده آنلاشیلا بیله‌جگی كیمی، ‘شؤهرت’ ده، حؤكمدارلار اوچون اؤنملی بیر گؤسترگه‌دیر. حتّا، ‘كۆلۆگ (شؤهرتلی)’ صیفتینی قوللانماق، اسكی تورك حؤكمدار عونوانلاریندا گؤرولدوگو اوزره، گلنكلشمیشدی[129]. جؤمردلیك ده شؤهرت تاپمانین ان گئچرلی یولاریندان بیریدیر[130]. چونكو، اینسانلارین ان اعئتیبارلیسی جؤمرد اولاندیر[131] و بگ ده جؤمرد اولماق زوروندادیر[132]. جؤمرد اولانا هركس خیدمت ائتمك ایستر[133] و خیدمتینده‌كیلر ده بونون حاقینی اؤدر[134]؛ آیریجا خالق دا جؤمرد اولانین چئوره‌سینده توپلانیر[135]. 

       حؤكمدارین صاحیب اولدوغو اردملر و ندن بونلارا صاحیب اولماسی گركدیگی، گؤزدن گئچیریلدیگینده گؤرولموشدور كی؛ حؤكمدارین اردملری داهی دؤولت و توپلوم دوزه‌نی‌نین قورونماسینا یؤنه‌لیكدیر. بگ، تاویر و حركتلرینی تمیز و دوغرو توتمالیدیر، چونكو  " خالق یولونو و گئدیشینی بگین یولونا اویدورور " [136]. باشدا عدالت اولماق اوزره، بوتون اردملر اؤزلری اوچون ایسته‌نمه‌مكده، دؤولت و توپلوم اوچون اولسا دا، ‘فایدا’ ساغلامانین آراجی اولاراق گؤرولمكده‌‌دیرلر. داها اؤنجه گؤرولدوگو كیمی، تانری قورخوسو داهی دؤولت گؤرَولیلرینی گؤرَولرینده گووه‌نیلیر قیلمانین آراجیدیر. بو دوروم، كیتابین بوتونونه ‌سینمیش اولان فایداچی اخلاق آنلاییشی‌نین توتارلی بیر سونوجودور.  " حؤكمدارلیغا لاییق بیر بگ نئجه اولمالیدیر "  باشلیقلی بؤلومده؛ ان آز اون‌بئش تورك آتاسؤزو، دؤرد دنه اسكی تورك شاعیرلریندن آلینتی بئیت و اؤتوكن بگی’ندن ده بیر وجیزه قئید ائدیلمیش اولماسی[137]، بو آنلاییشین دا بؤیوك اؤلچوده اسكی گلَنگه دایاندیغینی گؤسترمكده‌‌دیر. دؤولتین خالق ایله اولان ایلیشكیلری‌نین دوزنلنمه‌سینده فایداچی اخلاقا دایانماق، خالق ایله ایش گؤرمه‌نین قاچینیلماز بیر سونوجو اولسا گركدیر. چونكو، ‘قارشیلیقلیلیق’ اساسینا دایانان فایداچی اخلاقین پراتیك سونوجلاری چوخ آچیقدیر و آنلاشیلماق اوچون ائنتلكتول بیر دوزه‌ی گركدیرمز. 

  ب. حؤكمدارین گؤرَولری 

  1. ‌خالقی توخ و باییندیر قیلماق 

      اورخون یازیتلاریندا، قاغانین ان اؤنملی گؤرولری آراسیندا سونولان ‘آج میللتی دویورماق و فقیر میللتی باییندیر قیلماق’، قوتادغو بیلیگ’ده ده اوزه‌رینده ان چوخ وورغو یاپیلان عونصورلردندیر. خالقی دویورماق عادتن بیر تانری بویروغو اولاراق تلقّی ائدیلمیش و حؤكمدار،  " مملكته بیر كیمسه بیر گئجه آج قالسا، اونو تانری سنه سوراجاقدیر " [138] دئییله‌رك اویاریلمیشدیر. بگ، خالق اوچون بیر قوت’دور و خالقین قوتلو اولابیلمه‌سی اوچون قارنی‌نین دویماسی لازیمدیر[139]. بونون اوچون بگ، خالقینی بول یییه‌جك و ایچه‌جگه قووشدورمالی[140]، خالقینا اوندان توخلوق گلمه‌لی‌دیر[141] . خالقین آجلیغیندان، بگ دوغرودان سوروملودور؛ چونكو، تانری، حئسابینی سوراجاغی بیر امانت اولاراق، خالقی بگین بوینونا یوكله‌میشدیر[142]. 

      حؤكمدارین سوروملولوغو، خالقینی قارین توخلوغونا یاشاتماقلا بیتمه‌مكده‌‌دیر. البتّه، آجی دویورمالی، چیپلاغی گئیدیرمه‌لیدیر؛ آنجاق، خالقدان ‘فقیر’ آدینی قالدیرمادیقجا بگلیگه لاییق اولانماز[143]. بگ، خالقین چیخارینی دوشونمه‌لیدیر، چونكو اؤز چیخاری دا اونون ایچینده‌دیر[144]. بو دورومدا، خالقین زنگینلیگی، ذاتن بگین ده زنگینلیگی دئمك اولاجاقدیر[145]. حؤكمدار بونو باشارابیلمك اوچون، اؤنجه دؤولت خیدمتلرینی یوروتنلری مادّی تاتمینه قووشدورمالی و اؤزللیكله اوردونو بسله‌مه‌لیدیر. بئله‌جه، اوردونون گتیره‌جگی غنیمتلرله خزینه زنگینلشیركن، دؤولتین دوغرو قانونلارلا اویغون اورتام ساغلادیغی خالق دا زنگینلشه‌جكدیر[146]. 

       خالقین رفاه‌ سینیری‌نین یوكسلتیلمه‌سینه ایلیشكین توم قایغی و دوزنلمه‌لر ‘سوسیال دؤولت’ قاورامینی اؤنه چیخارماقدادیر. ساده‌جه بورادان حركتله، دؤولتین خالق اوچون اولدوغونو سؤیله‌‌مك دوغرو اولماسا دا؛ خالقی گؤزه‌تمك زوروندا اولدوغو بللی‌دیر. 

    

  2. دوغرو قانونلارلا دوزه‌نی ساغلاماق و عدالتی گئرچكلشدیرمك 

       تورك دؤولت گلَنگینده تؤره؛ خالق اوچون، یئمك-ایچمك، گئیینمك و بارینماق كیمی بیر ائحتیاج اولاراق گؤرولموشدور. تؤره هم  دؤولت حاكیمیتی‌نین بیر گؤسترگه‌سی، هم ده حؤكمدارین خالقا قارشی بیر گؤروی‌دیر. اورخون كیتابه‌لرینده 11 یئرده گئچن ‘تؤره’، بونون آلتیسیندا ‘دؤولت’ ایله برابر قوللانیلمیشدیر. آماجی عدالتی گئرچكلشدیرمك اولان دؤولت، بونو دوغرو قانونلار یاپماق صورتییله باشارماق چاباسیندادیر. اگر، بونو یاپابیلیرسه، بیر حؤكمدار بوتون دیلكلرینه قووشموش دئمكدیر[147]. قانونلار بیر دؤولتین تملیدیرلر[148]؛ اگر، دوغرو و دوغرولوقلا دوزنلنمیشلرسه، دؤولتین گله‌جگی‌نین ان بؤیوك تمیناتیدیرلار[149]. بیر بگ خالقا قانون وئرمز ایسه؛ او، خالقین ایچینه آتش آتمیش اولور؛ دؤولت پوزولور و بیلیك ده ییخیلیر[150]. قانونون چیخمادیغی یئرده ظولم وار دئمكدیر؛ ظولم ایسه آتش كیمی اولدوغو اؤلكه نی یاخار، یوخ ائدر. اویسا، قانون سو كیمیدیر[151]. قانونلا اؤلكه گئنیشلر و بیلیك آیاقدا قالیر[152]. قانونلار، حؤكمدارین آماجی اولان عدالتی گئرچكلشدیرمه ده قوللاندیغی آراجلاردیر. اساس اولان بو آراجلارین عدالته واردیرمالاریدیر؛ اؤز باشلارینا بیر آماج دئییلدیرلر. یعنی دؤولت، قانون دؤولتی دئییل، حوقوق دؤولتیدیر. 

       داها فایداچی اولان باشقا بیر آچیقلاما مودئلینه گؤره ایسه: دؤولتی آیاقدا توتابیلمك اوچون چوخ عسكر و اوردو لازیمدیر؛ بو اوردونو بسله‌یه‌ بیلمك اوچون ده خزینه‌نین دولو اولماسی گره‌كیر؛ خزینه‌نین دولابیلمه‌سی، خالقین زنگین اولماسینا باغلیدیر؛ بونون اوچون ده دوغرو قانونلار قونولمالیدیر. اگر بونلاردان بیری بئله ایهمال ائدیلیرسه، دؤردو ده قالیر و بیلیك چؤزولمگه اوز توتار[153]. 

       گؤرولدوگو كیمی، قانونلارین دؤولتین قدرینی بلیرله‌ییر اولماسی، اونلاری دوزنله‌مگی حؤكمدارین ان اؤنملی گؤروی حالینا گتیرمیشدیر. دؤولتله خالق آراسینداكی ان حیسّ ائدیلیر باغ اولان قانونلارین، خالقین دورومو گؤزه‌تیله‌رك بلیرلنمه‌سی دؤولتین خالقدان قوپوق اولمادیغی‌نین بیر گؤسترگه‌سیدیر. 

  3. دؤولت دوزه‌نی‌نین دوامی اوچون فتح‌لرده بولونماق 

       نئجه كی، دوغرو قانونلار یاپماق حؤكمدارین بیلگه‌لیك وصفی‌ ایله و خالقی دویوروب زنگینلشدیرمك ده اردملیلیك وصفی‌ ایله باغداشیرسا؛ آلپلیق وصفی ده ساواش دوزه‌نی‌نین ایچینده یئر آلماقلا اؤزنو گؤستریر. بونو ترسینه چئویرمك ده مومكوندور: دؤولتین باشینداكی اینسان، سایلان بو تور ایشلری یاپماق دوروموندا اولدوغو اوچون؛ او اؤزللیكلره ده صاحیب اولمالیدیر. بو ایكی سؤیله‌ییش ده، عئینی دوروما ایشارت ائتمكله بیرلیكده، عئینی توتوما ایشارت ائتمه‌مكده‌‌دیرلر. بیرینده كیشی شرطلری بلیرلركن، دیگرینده شرطلر كیشینی بلیرله‌مكده‌‌دیر. بونلاردان هانسیسی‌‌نین گئچرلی سایلاجاغینا بؤیوك اؤلچوده تاریخ متافیزیكلری قرار وئرمكده‌‌دیر. 

       دؤنمین اؤزللیگی گره‌گی، بیر یاندان فتح‌لر، دیگر یاندان ایشغال و بؤلونمه تهدیدلری گؤز اؤنونده بولوندورولدوغوندا، دؤولتین و حؤكمدارین گله‌جگی‌نین ساواش گوجونه باغلی اولدوغو گؤرولور. 

      فتح‌لر چوخ آماجلیدیر: هم الده ائدیلن غنیمت ایله خزینه زنگینلَشیر، هم ساواش گوجو دیری (و مشغول) توتولور و هم ده توپلانان غنیمتدن عسكره داغیدیلاراق، اؤزونه باغلانیر[154]. اودقورمیش’ین دؤوره‌یه گیرمه‌سیندن سونرا بونلارا یئنی بیر آماج داها ائكله‌نیر:  دینی یایماق[155]. قوت’ونو تانری’دان آلمیش بیری اولاراق، ساواشلاری او’نون آدینی یایماق آماجییلا یاپماسی، آرتیق، حؤكمدارین گؤروینی داها آنلاملی و داها اؤنملی قیلماقدادیر[156]. بونونلا بیرلیكده، بو ساواشلاردا دا غنیمت گؤز آردی ائدیلمیش دئییلدیر[157]. هانسی آماجلا اولورسا اولسون،  " قیلیج قیمیلدادیغی سوره‌جه دوشمن قیمیلدایانماز " [158]. ساواشلارین تالی اولسا دا اؤنمسیز اولمایان بیر ایشله‌وی ده، حؤكمدارا ‘شؤهرت’ قازاندیرماقدیر. نئجه كی، گئچمیشین ساواشچیلیقلا شؤهرت تاپمیش بگلری آنیلماقدا، سؤزلری رئفرانس قبول ائدیلمكده‌‌دیر[159]. 

       سیلاحلی گوج ساده‌جه ساواش آماجلی دئییل، دوزه‌نین قورونماسی اوچون ده بولوندورولمالیدیر. بگلر آنجاق بئله‌لیكله مملكتلرینه صاحیب اولابیلیرلر؛ بونو گؤزتمه‌ین بگ غافیلدیر و مملكتینه ده صاحیب اولانماز[160].  " قیلینج ایله بالتا مملكتین بكچیسیدیر " [161]. 

     خالقین رفاه سوییه‌سینی یوكسلتمك و قانون یاپیپ اویغولادابیلمك، بئله بیر گوجو الینده بولوندورماغا باغلی اولدوغوندان، ساواش گوجونو اورگانیزه ائتمك، حؤكمدارین ان اؤنملی گؤروی اولمالیدیر. 

  ج. حؤكمدارین حاق و سوروملولوقلاری 

       بورادا سؤیله‌نه‌جك سؤزلر ده، اصلینده حؤكمدارین گؤرولرینه ایلیشكیندیر. آنجاق، یوسوف بونلار اوزرینده اؤزللیكله دورموش و بونلاری ‘حاق’ اولاراق نیتله‌میشدیر. بونلارین حاق اولاراق نیتلندیریلمه‌سی، حؤكمدار ایله خالق آراسینداكی قارشیلیقلی ایلیشكیده، هرهانسی بیر طرفجه لوطف اولاراق گؤرولمه‌لرینی انگلله‌مكده‌‌دیر. یوسوف، خالقین حؤكمدار اوزرینده كی  حاقلارینا اؤنجه‌لیك تانیمیش، آنجاق بونلاری یئرینه گتیردیكدن سونرا حؤكمدارین حاقلارینی طلب ائده‌بیله‌جگینی بلیرتمیشدیر[162]. بو دورومدا، حؤكمدارین حاقلاری‌نین وارلیغی، سوروملولوقلاری‌نین یئرینه گتیریلمه‌سینه باغلیدیر. دئمك كی؛ حؤكمدار، خالق اوزرینده، سوروملولوقلاریندان باغیمسیز هئچ‌بیر حاققا صاحیب دئییلدیر. حتّا، بونلار یئرینه گتیریلمه‌دیكجه، خالق ایطاعت ائتمه سوروملولوغوندا بئله دئییلدیر. بو دؤنم و اؤنجه‌سی اوچون، گلنكده بونون اؤرنكلری‌نین اولدوغو گؤرولموشدور. 

  خالقین حؤكمدار اوزرینده كی  حاقلاری بونلاردیر: 

  -اؤلكه ده قوللانیلان گوموشون تمیز قالماسی، یعنی قوللانیلان پولون عیاری‌نین قورونماسی؛ 

  -خالقین عادیل قانونلار ایله یؤنتیلمه‌سی، بیر صینیفین بیر دیگری اوزرینده تحكّومونه ایذین وئریلمه‌مه‌سی؛ 

  -یول گوونلیگی و آساییشین ساغلانماسی، یول كسنلرین و دیگر سوچلولارین اورتادان قالدیریلماسی[163]. 

  بونلاری یئرینه گتیردیكدن سونرا طلب ائدیله‌جك اولان، حؤكمدارین خالق اوزرینده كی  حاقلاری ایسه بونلاردیر: 

  -خالق، حؤكمدارین امیرلرینه ایطاعت ائتملی، سایغی گؤسترمه‌لی و بو امیر نه اولورسا اولسون، موطلقن یئرینه گتیریلمه‌لیدیر؛ 

  -خزینه‌نین حاقی (وئرگی) گؤزتیلمه‌لی و بو زامانیندا اؤدنمه‌لیدیر؛ 

  -خالق، حؤكمدارین دوستونا دوست و دوشمنینه دا دوشمن اولمالیدیر[164]. 

  بورادا دیقّت چكیجی اولان، خالقین حؤكمدار اوزرینده كی  حاقلاری، سینیرلاری تیتیزجه بلیرلنمیش اولغولارا گؤندریمده بولونوركن؛ وئرگی دیشیندا، حؤكمدارین دیگر ایكی حاقی‌نین بئله بیر اؤزللیگه صاحیب اولماماسیدیر. بونون ندنی ده، موطلق اوتوریته‌نین، دییشكن ایچه‌ریكدن زییاده، قالیجی فورم ایله اؤزنو بلیرله‌‌مك ایستمه‌سی اولسا گركدیر. 

  قوتادغو بیلیگ’ده دؤولت و اخلاق 

       قوتادغو بیلیگ’ده، اؤزوندن اؤنجه‌كی  عرب و فارس اثرلریندن فرقلی اولاراق، سیاسی عونصورلر ایله اخلاقی و فلسفی عونصورلر ایچ ایچه گئچمیشدیرلر [165]. كیتابدا، یوكسك طبقه‌یه خاص بیر اخلاقدان و بونون یانیندا خالق طبقه‌لرین اخلاقی قاوراییشیندان سؤز ائدیلیر[166]. بیری ‘بیلمگه’، دیگری ‘تقلیده’ دایانان بو ایكی اخلاق آنلاییشیندان حركتله، دؤولتین تملینه یئرلشدیریلمك اوزره، بیر اخلاق گؤروشونون اولوشدورولدوغو گؤروله‌جكدیر. 

       دؤولتین (هله ‘دونیا دؤولتی’نین) آماجینی، ‘عدالتی گئرچكلشدیرمك’ اولاراق بلیرله‌مه، داها ایلك آددیمدا، دؤولتی اخلاقی تمللره اوتورتماق دئمكدیر. عدالتین اخلاقی بیر ایلكه اولماسی؛ دؤولتی ده اخلاقی آرگومانلار گلیشدیرمك و دوزه‌نی بونلارا دایاماق زوروندا بوراخمیشدیر. داها دوغرو بیر سؤیله‌‌ییشله؛ عدالت سیستئمی، بیر توپلومون ‘دؤولت’ بیچیمینده تشكیلاتلانماسینی مومكون قیلمیشدیر[167]. بیره‌یین، توپلومون و دؤولتین اورتاقلاشا آماج ائدیندیگی عدالت، بو حالی‌‌ ایله ‘ ان یوكسك یاخشی’دیر. او حالدا، اؤنجه‌لیكله ‘یاخشی’نین نه اولدوغونو آنلاماق گره‌كیر. 

       اینسان، بوتون یاپیپ ائتمه‌لرینی زاماندا و مكاندا گئرچكلشدیریر. بو زمین آخیشقان بیر اؤزللیگه صاحیب اولدوغوندان[168]، اینسان ائیلملرینی ‘دیرلندیره بیلمك’ اوچون بو زمین دیشیندان بیر ‘ثابیته’یه ائحتیاج دویار. آرانان بو ثابیت دیر ‘یاخشی’دیر. ‘یاخشی’نین اصلن پوزولماز اولوشو[169]، اونون، زامانین ائتكیسیندن باغیشیق/آزاد/ اولدوغونو گؤستریر. هر یئرده نیته‌لیگینی دییشدیرمه دن قورویابیلمه‌سی و گئچرلی اولوشو ایسه[170]، مكانا باغلی اولمادیغی‌نین بیر گؤسترگه‌سیدیر. 

  ‘یاخشی’ ان اوست دگر و اخلاق فلسفه‌سی‌نین ان تمل قاورامیدیر. ائله‌سینه كی، اونو، صیرف تانیملاماق داهی، بیر اخلاق متافیزیگی‌نین آنا چیزگیلرینی بلیرله‌‌مك دئمكدیر. 

        یوسوف، یورومچولاری زحمته سوخمایاجاق چوخ آچیق بیر تانیم وئرمیشدیر:  " یاخشی ... فایدالی اولان و بوندان دولایی ... حظ وئرن شئیدیر " [171]. بو تانیمدان آنلاشیلاجاغی اوزره اونون تمل وصفی ‘فایدالی اولماق’دیر[172]. بوتون یاخشیلیقلار عاغیلدان گلیر[173]. داها دوغروسو، بوتون یاخشیلیقلارا آنجاق بیلگی ائریشدیریر[174]. عاغیل و بیلگی آراسیندا بیر آیریم یاپیلدیغی؛ عاغلین دوغوشدان گلدیگی و زامان دیشی ایلكه‌لره صاحیب اولماقلا، تانری ایله اینسان آراسیندا بیر باغ اولدوغو گؤرولموشدو. آنجاق، بیلگی اولمادان عاغیل بیر ایشه یارامیردی. دئمك كی، یاخشیلیغین ایلكه‌لری عاغیلدادیر یا دا عاغیلدا تمللندیریلمكده‌‌دیر؛ اونلارا اولاشمانین تك یولو دا بیلگیدیر. یاخشی ایله پیسین آنجاق بیلگی ایله آییرد ائدیله بیله‌جگی آچیقجا بلیرتیلمیشدیر[175]. 

       بو آنلاییش، قوتادغو بیلیگ’دن اونجه، اورخون كیتابه‌لری’نده ده وورغولانمیش و یاخشی اولمایان بیر شئیی یاپمانین (یانیلمانین) ندنی اولاراق ‘بیلگی‌سیزلیك’ گؤستریلمیشدیر[176]. 

       یاخشی و پیسین آنجاق بیلگی ایله آییرد ائدیله بیله‌جگی [177] و هر تورلو یاخشیلیغی یاپمانین دا یئنه بیلگی ایله مومكون اولدوغونون سؤیلنمه‌سی[178]، بیزی، دوشونجه تاریخی‌نین چوخدا یابانچی اولمادیغی ‘بیلگی اردمدیر’ تئزینه گؤتورمكده‌‌دیر. 

       بو نوكته‌ده، دؤولت و توپلوم دوزه‌نی آچیسیندان اؤنملی اولان ایكی سورون بلیرتمكده و چؤزوم بكله‌مكده‌‌دیر: ساده‌جه بیلگیلی اینسانلار یاخشی اولابیلیر و یاخشینی ایسته‌یه‌بیلیرلرسه[179]؛ بیلگیلی اولانلار دوغرو دوروست داورانیركن، اولمایانلار یاخشی حركت ائدمیرلرسه [180]، بونلارین، دؤولت و توپلوم دوزه‌نی قارشیسینداكی سوروملولوقلاری نه اولاجاقدیر؟ ایكینجی اولاراق، بو تابلودا حؤكمدارین قونومو نه اولاجاقدیر؟ 

       یاخشیلیق بیلگی ایله مومكوندور. آنجاق توپلومدا بیلگی صاحیبی اینسانلار آنجاق بیر آزینلیقدیر و خالقین چوخو بیلگیسیزدیر. بو دورومدا، بیلگیسیز خالق، بیله‌رك ائیله‌ینلری تقلید ایله سوروملو توتولموشدور[181]. بو گئرچك بیر یاخشیلیق اولماسا دا، توپلوم دوزه‌نی‌نین ساغلانماسی بیر یاخشیلیقدیر. بیلگیسیز اینسانلار مادّی ایلیشكیلر دوزه‌ینده یاشارلار و آنجاق اللرییله قاورادیقلاری شئیلر اونلار اوچون بیر آنلام ایفاده ائدر. اویسا ‘یاخشی’ فیزیك دونیایا عایید دئییلدیر؛ ایدئال بیر آلانین نسنه‌سیدیر و ال ایله دئییل، ذئهن ایله قاورانیلیر. بونون اوچون ده بو قاوراییشی گئرچكلشدیره بیله‌جك بیر ذئهنی یئتكینلیگه ائحتیاج واردیر. قامو دوزه‌نینی ساغلایا بیلمك اوچون، بو یئتكینلیگه صاحیب اولمایانلار دؤولت طرفیندن تقلیده یا اؤزندیریلیرلر یا دا زورلانیرلار. اؤزندیرمه، توپلومون اؤنونه مودئل تیپلر قویما یولویلا یاپیلیر. كیتابدا، سیتاییشله بحث ائدیلیب سؤزلری آختاریلان بگلر و حؤكمدارین اؤزو مودئل تیپلردیر. گئریده یاخشی آد بوراخان هركس مودئل تیپدیر. جزالاندیرما ایسه، ‘یاخشی’ قانونلارجا دوزنله‌‌نیر. قانونلارین ایشله‌وی ساده‌جه سوچ ایشله‌یه‌نی جزالاندیرماق دئییل، ایشله‌یه‌ بیله‌جك اولانلاری دا جایدیرماقدیر. بو یؤنویله سوچلولار دا ’اولومسوز مودئل تیپ’ اولاراق قوللانیلیرلار. خالق موتلو اولماق ایسته‌ییرسه، بیلگیلی كیشیلری تقلید ائتمه‌لی و اؤزلرینی یاخشیلیغا گؤتوره‌جك اولان قانونلارا اویمالیدیر. چونكو، یاخشیلیق اینسانی موتلولوغا گؤتورور[182]. 

      حؤكمدار داهی بولوندوغو قونومو یاخشی اولمایا، داها دوغروسو، یاخشی اولانی بیلمگه و یاپماغا بورجلودور. داها، تانری’دان قوت آلدیغی آندا، بونون قالیجی اولمادیغی، اگر الده توتولماق ایسته‌نیرسه اخلاقی باغلارلا باغلانماسی گره‌كدیگی اؤزونه بیلدیریلمیشدی[183]. بیلیك موقّدس اولدوغو اوچون، اونا صاحیب اولماق اخلاقی تمیزلیگی گركدیریر[184]. بوندان دولایی یاخشی و اردملی اولماق بیلیگین شرطلریندن سایلمیشدیر[185]. یاخشیلیغا آنجاق بیلگی ایله اولاشیلابیله‌جگی ایلكه‌سی حؤكمدار اوچون ده گئچرلیدیر. بو اوزدن، حؤكمدارین صاحیب اولماسی گره‌كن اؤزللیكلردن بیری اولان ‘بیلگه‌لیك’ ده گئرچك آنلامینی بورادا بولور. بونون دا اؤته‌سینده، آلپلیق و دیگر اردملری ده، آرتیق، بیلگه‌لیگه ایندیرگه‌مك مومكوندور. 

      كیتاب بویونجا، ‘یاخشی’نین صیرف اؤز اوچون ایسته‌نیلیر اولدوغو سونوجونا اولاشمامیزی ساغلایاجاق بیر وئری بولماق اولدوقجا زوردور. فایداچی اخلاقین ‘قارشیلیقلیلیق’ ایلكه‌سی او درجه تمله آلینمیشدیر كی، تانری’نین بئله بیلیك وئرمكله یاپتیغی یاخشیلیغین بیر قارشیلیغی اولدوغو دوشونولور: حؤكمدار، بونون بدَلینی، خالقا قارشی یاخشی اولماقلا اؤده‌مه‌لیدیر[186]. بو ایلكه، ان آچیق دیله گتیریلیشینی، ‘ییلیك یاپ یاخشیلیق بول’[187] ویا ‘سنه داورانیلدیغی كیمی داوران’[188] كیمی فورمول‌لشدیریلمیش ایفاده‌لرده بولماقدادیر. معنوی قارشیلیقلار، یئرینه گتیریلمه‌سی گره‌كن یوكوملولوكلر اولاراق دوزنله‌نه‌ بیلدیگی كیمی؛ ‘یاخشیلیق یاپانین آدی‌نین ابدی‌لشمه‌سی’[189] اؤرنگینده گؤرولدوگو اوزره قالانلارین ویجدانینا دا بوراخیلا بیلیر. 

      قارشیلیقلیلیق ایلكه‌سی، ساده‌جه بیره‌یسل ایلیشكیلرده دئییل، بگ ایله خالقین آراسینداكی ایلیشكیده ده بلیرله‌ییجیدیر. بورادا دا -قارشیلیقلی حاقلاردا اولدوغو كیمی- خالقا اؤنجه‌لیك تانینمیش؛ خالقدان یاخشیلیق بكله‌ین بگین اؤنجه اؤزونون یاخشی اولماسی ایستنمیشدیر[190]. بوندا، ‘بیلمه‌ین’ خالقا، ‘بیلن’ بگین اؤرنك اولماسی‌نین دا رولو واردیر. بگین، خالق طرفیندن سئویلمه‌سی[191] و خالقین بگه اینانماسی[192] دا، اونو تقلید ائتمه‌لرینه یاردیمچی اولاجاغی اوچون اؤنملیدیر[193]. بگ، خالقینا قارشی یاخشی اولمالیدیر، چونكو بگین یاراری دا خالقین یاراری‌نین ایچینده‌دیر[194]. دیگر یاندان، بگین یاخشی اولماسی دا خالقین یاراریندادیر[195]. چونكو، خالق یاخشی اولورسا، بو ساده‌جه اؤزو اوچوندور؛ اویسا، بگ یاخشی اولورسا، بوتون خالق گون گؤرور[196]. اگر، خالق یاخشیلیقدان آیریلیر دا پیسلیك ائدرسه، بگ ده بونا پیسلیكله قارشیلیق وئریر؛ خالق اؤزونو دوزلدیرسه، بگ ده دوزلدیر. بیین پیسلیگی، پیسلره آنجاق پیسلیك یاپماقلا انگل اولونابیله‌جگینه اینانیلماسیندان قایناقلانیر[197]. بگین پیسلیگیندن قصد جزالاندیریجیلیغیدیر و بونو، اصلینده خالقین یاخشیلیغی اوچون یاپماقدادیر. مادّی ایلیشكیلر دوزه‌یینده دوشونن و یاشایان اینسانلارا، توتدوقلاری یولون پیس اولدوغونو آنلادابیلمك اوچون ان یاخشی چاره سوپا و زینداندیر[198]. 

      اخلاقی ایلیشكیلرین ‘قارشیلیقلیلیق’ اساسینا گؤره دوزنلندیگی‌نین گؤسترگه‌لریندن بیری ده، تانری’یا وئریله‌جك حئسابین دوشونوله‌رك یاخشی اولونماسی‌نین ایستنمه‌سیدیر[199]. 

      ‘حئساب گونو’ندن حركتله، اویغولاناجاق سورغودا قوللانیلاجاق اؤلچوتون نه اولابیله‌جگی دارتیشیلمیشدیر. كویئل’ین  " اَركن بیر فلسفی آنتروپولوژی " [200] اولاراق نیته‌له‌دیگی بو دارتیشما ‘یاخشیلیق’ و ‘فایدا’ قاوراملاری آچیسیندان چوخ دیقّت چكیجیدیر. بیر داغدا مونزوی اولاراق یاشایان اودقورمیش دا، خالقا خیدمت ائتمك چاباسیندا اولان اوگدۆلمیش ده، بو دونیاداكی حیاتی، حئساب گونونه بیر حاضیرلیق اولاراق گؤرمكده‌‌دیرلر. اینسانین، خالقا قاپیسینی قاپاتمازسا، حئساب گونونه حاضیرلانامایاجاغینی دوشونن[201] و  " خالقدان وازگئچدیم تانری’یا سیغیندیم’[202] دئیین اودقورمیش’ا، اوگدۆلمیش قارشی چیخماقدادیر. او’نا گؤره: عیبادتینه گوونن قول تانری’نی ممنون ائده‌جك یولو تاپا بیلمه‌میش دئمكدیر[203]. تانری عیبادته مؤحتاج دئییلدیر. او’نون ریضاسینی قازانمانین یولو، توپلوما فایدالی اولماقدان گئچر[204]. دین اینسانلار اوچوندور؛ اینسان ایسه، آنجاق باشقاسینا فایدالی اولاندیر[205]. تانری، یاخشیلیق ایستر، اویسا عیبادت كیشی‌نین یاخشی اولدوغونو گؤسترمز؛ یاخشیلیق، آنجاق، توپلوم ایچینده گئرچكلشه‌بیلیر[206]. بیلگیسیز عیبادتین فایداسی‌نین اولمادیغی[207] سؤیله‌نیر كی؛ بوراداكی ‘بیلگی’دن قصد عیبادت بیلگیسی دئییلدیر. بیر شئیین ‘بیلگی’ اولابیلمه‌سی اوچون فایدا ساغلاماسی گره‌كدیگینه اینانیلیر. بو دا توپلومسال فایدادیر. حئیوانین اوزرینده، بیلگی و اردملرییله یوكسلن اینسان اخلاق صاحیبی بیریجیك وار اولاندیر. اخلاقی اولوشدوران ایسه، توپلوم حالیندا وار اولابیلن اینسانلارین بیربیرلرییله قوردوقلاری هر چئشید ایلیشكیدیر[208]. بو حال ایله، تك كیشی‌نین اولدوغو یئرده اخلاقدان سؤز ائتمك گوجدور. اخلاقین اولمادیغی یئرده ایسه، یاخشی و پیس ده اولماز. توپلومون ان اوست دوزه‌یده كی  اورگانیزاسیونو دؤولتدیر و توپلومون فایداسی اوچون واردیر. او حالدا ان یوكسك یاخشینی دؤولت الییله گئرچكلشدیرمك مومكوندور. 

      یوسوف’ون، اوگدۆلمیش’ین آغزیندان بوتون آنلاتماق ایسته‌دیكلری بونلاردیر. او’نا گؤره اینسان آنجاق توپلوم ایچریسینده بیله‌بیلیر و ائیله‌یه‌بیلیر، یعنی كیشیلَشیر. توپلوم دیشیندا دیلینی، دوشونجه‌سینی، كیشیلیگینی ایتیرر، حئیوانلاشیر. توپلوم ایچینده قالیب دا اوجا دگرلرین ترس یؤنونده گئدنلر ده كیشیلَشنمزلر[209]. بونونلا برابر، توپلوم ایچینده قالدیقلاری سوره‌جه، دؤولتین دوزنله‌مه‌لرینه اویماق زوروندادیرلار. دؤولت،  عادیل دوزنله‌مه‌لرله، خالقین بیلنلری تقلید ائتمه‌سینی ساغلایابیلیرسه، توپلوم اوچون یاخشی اولانی گئرچكلشدیرمیش دئمكدیر. بئله بیر دورومدا  " حؤكمدار، ایكی دونیادا دا قوت بولور، كیشیلر كیشیسی اولور " [210]. 

       یوسوف’ون بو اثری یازماقداكی آماجی، تاریخیندن گؤتوردوگو اخلاقی و سیاسی گلَنگی یاشاتماق اولدوغو قدر، بوزقیر آتلیلاری‌نین دؤولتلر قوران ائنئرژیسینی ایتیرمه‌سیندن قورخدوغو، دونیا اولایلارینا سیرتینی دؤنن مونزوی‌لیگی انگلله‌مكده‌‌دیر [211]. نه‌ده‌كی، تورك تاریخینده بئله بیر تجروبه بودیزم’ه قارشی یاشانمیش، آنجاق تورك دونیا گؤروشو، حیاتا و اونون سوروملولوقلارینا یؤنَلن فیكیرلرییله، بودیزم’ین كؤهنه، توفئیلی دونیا گؤروشونه قارشی موجادیله ائتمیشدیر[212]. آلپلیغی بیر حیات طرزی اولاراق یاشایان اینسانا، بودیزم’ین تكلیف ائده‌بیله‌جگی ان بؤیوك باشاری ندامتدن عیبارت ایدی. سیلاحلارینا و توپلوم حیاتینا ویداع ائدیب بیر ماناستیردا یوخلوق موراقیبه‌سینه دالارسا، بلكی آلپ قورتولوشا ائریشه بیلیردی. بئله بیر ائحتیمال قارشیسیندا توركلر آلپ’ی، جانینی قورویان زاهیددن اوستون توتموشدولار[213]. ایسلامییت’دن سونرا دا، توركلر آراسیندا، اؤزنه اؤزگو ‘آلپ-اَرن’ تیپی تمایوز ائتمیشدیر.                                                        

    

  سونوج 

       ایسلامی دؤنمه عایید بیر اثر اولان قوتادغو بیلیگ’ده كی  دؤولت آنلاییشی، اؤزوندن و ایسلامدان اؤنجه‌كی  ‘تورك دؤولت گلَنگی’ ایله تامامیله اویوم حالیندا‌دیر. دَییشن مادّی و معنوی شرطلره باخمایاراق، دؤولت گلَنگی‌نین كسینتی‌یه اوغرامادیغی و باشقالاشمادیغی آچیقدیر. بونون ان اؤنملی ندنلریندن بیری، تورك توپلوموندا گلَنگین هر زامان آغیرلیغینی قوروموش اولماسی؛ بیر دیگری ایسه، سیاسی ایقتیدارین بئله‌سی بیر سونوجو اؤزللیكله آماجلامیش اولماسیدیر. زیرا، گلنك گوجدور. 

       دییشن شرطلره و بونلارا باغلی اولاراق اورتایا چیخان ائحتیاجلارین اورتادان قالدیرماسینا یؤنه‌لیك یئنی دوزنله‌مه‌لر یاپیلماقلا برابر، حوقوق بؤیوك اؤلچوده گئچمیشده كی  اویغولامالارا دایاندیریلمیشدیر. بئله بیر اَییلیمین/مئیلین اورتایا چیخماسیندا ‘آتالار روحو’نا اولان اینانج اولدوقجا ائتكین بیر رول اوینامیشدیر. بونو دستكله‌‌ین سیاسی ائتكن ایسه، حاكیمیتین سوی تك‌الی اوزه‌رینه قورولموش اولماسیدیر. بونون بیر سونوجو اولاراق، دؤولت ایله حؤكمدار اؤرتوشدوروله‌بیلمیشدیر. بو ندنله‌دیر كی، دؤولت یؤنتمه بیلگیسی، دؤولت قوروملاری‌نین ایشله‌ییشلری‌نین  دوزنلنمه‌سیندن چوخ، حؤكمدارین ائیلملری‌نین دوزنلنمه‌سینه یؤنه‌لیك اولموشدور. بو دا وار كی، بو دوزنله‌مه‌ده گلنگه دایاندیریلمیش و بونا اویمایان حؤكمدار مشروعیتینی  ایتیرمیش ساییلمیشدیر. بو دوروم دا، دؤولت ایله حؤكمدارین تامامیله آیری تلقّی ائدیلمه‌سی‌نین اؤرنگیدیر. چلیشیك كیمی گؤروله‌بیلن بو ایكی دوروم، توركلر’ده كی  دؤولت دوشونجه‌سی‌نین آچار قاورامی اولان ‘قوت’ ایله آچیقلانیر. كیشی‌یه دؤولتی قازاندیران ‘قوت’ون قالیجی اولمایان بیر اؤزللیگه صاحیب اولماسی، دؤولت-خالق ایلیشكیسینی بئله‌سی بیر دنگه یه اوتوردان تورك دؤولت فلسفه‌سی‌نین اؤزگون یانینی اولوشدورور. بونا باغلی اولاراق، دؤولت قوتسال ساییلمیش، فقط حؤكمدارا قودسییّت(قدسیت) اصلن ایضافه  ائدیلمه‌میشدیر. ‘قوت’و  الینده توتابیلمه‌نین یولو حؤكمدارین اخلاقی سوروملولوقلارینی یئرینه گتیرمه‌سینه باغلیدیر. پراگماتیك تمللره دایانان اخلاق، خالق و حؤكمدارین قارشیلیقلی چیخارلارینی دنگه‌ده توتابیلمگی اساس آلمیشدیر. بونون بیر سونوجو اولاراق، خالقین دورومونو یاخشیلاشدیرماق، حؤكمدارین باشدا گلن گؤروی اولدوغو كیمی، مشروعیتینی دوام اتئدیره بیلمه‌سی‌نین ده گره‌گی اولموشدور. 

       تورك گلَنگینده، دؤولت تئوریسینده كی  ان اؤنملی عونصورلردن بیری ده ‘تانری’ قاورامی اولموشدور. سیاسی حاكیمیتین تانری’دان آلیندیغینا اینانیلمیش، بونا باغلی اولاراق دا حاكیمیتین گره‌گینی یئرینه گتیرمك، حاق دئییل، بیر گؤرَو اولاراق تلقّی ائدیلمیشدیر. آچیقدیر كی، بو آنلاییشی آیاقدا توتان دا روحون اؤلومسوزلوگونه ایلیشكین اینانج اولموشدور. بو اینانجین خالقدا یئرلشیك اولماسی سیاسی ایقتیدارین مشروعیت قایناقلاریندان بیری اولموشدور. بونو دستكله‌مك اوزره، یارادیلیش و تؤره‌ییش افسانه‌لری ده ایقتیدارین مشروعیتینی تمللندیرمك اوزره بیچیملندیریلمیشدیر. 

  تانری طرفیندن حؤكمدارا وئریلن گؤرَوین آماجی یئر اوزونده عدالتی حاكیم قیلماقدیر. بونونلا ایلیشكی ایچریسینده، دؤولت؛ ‘دونیا دؤولتی’ اولاراق دوشونولموشدور. بونون ان اؤنملی سونوجو، سیاسی اوتوریته‌یه ایطاعت ائدنلرین تومونون بو دؤولتین ‘وطنداشی’ سایلماسی اولموشدور. بئله‌جه آییریمجیلیق انگللنمیش و بو دوروم تورك دؤولتلری‌نین بؤیومه ندنلریندن بیری اولموشدور. 

 

 
KAYNAKÇA
Arat, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig I: Metin, 3.bsk., Ankara, TDK, 1991.
Arsal, Sadri Maksudi, Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul, İ.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, 1947.
Arslan, Mahmut, Kutadgu Bilig’deki Toplum ve Devlet Anlayışı¸İstanbul, İ.Ü. Ed. Fak. Yayınları, 1987.
Baştav, Şerif, “Eski Türklerde Harp Taktiği”, Türk Kültürü, Cilt: 2, Sayı: 22, 1964, s.39-48.
Bombaci, Alessio, “Kutadgu Bilig Hakkında Bazı Mülâhazalar”, Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul, DTCF, 1953, s.65-75.
Câhiz, Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, Çev.: Ramazan Şeşen, 2.bsk., Ankara, TKAE, 1988.
Çağatay, Saadet, “Kutadgu Bilig’de Odgurmış’ın Kişiliği”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1967, Ankara, TDK, 1968, s.39-49.
Çağatay, Saadet, “Kutadgu Bilig’de Ögdülmiş”, Türk Kültürü, Sayı: 98, Yıl: IX, Aralık 1970, s.95-111.
Çağatay, Saadet, “İl, Ulus, Yönetenler”, Cumhuriyetin 50. Yılı Anma Kitabı, Ankara, A.Ü. DTCF, 1973, s.281-308.
Duralı, Teoman, Felsefe-Bilim’e Giriş, İstanbul, Çantay Kitabevi, t.y.
Duralı, Teoman, “Felsefe-Bilim’e Ramak Kalmışken: Türklerin Düşünce Tarihi ve Felsefe-Bilim”, Bilim Felsefe Tarih, 1, Mayıs 1991, s.143-173.
Eberhard, Wolfram, “Eski Çin Felsefesinin Esasları”, A.Ü. DTCF Dergisi, Cilt: II, Sayı: 2, 1944, s.265-274.
Esin, Emel, “Türk Sanatında Alp Şahsiyetinin Görünüşü”, Türk Kültürü, Sayı: 82, Yıl: VII, Ağustos 1969, s.770-794.
Esin, Emel, “Tonga-Alp-Er”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Fasikül: 1, Sayı: 13, Erzurum 1985, s.137-161.
Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, İstanbul, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
Genç, Reşat, Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası,        Ankara, TKAE, 1997.
İnalcık, Halil, “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Reşit Rahmeti Arat İçin, Ankara, TKAE, 1966, s.259-271.
Kafesoğlu, İbrahim, Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, İstanbul, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1980.
Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk, Cilt: I-III, Çev.: Besim Atalay, 3.bsk., Ankara, TDK, 1992.
Nizamülmülk, Siyasetnâme, Çev.: Nurettin Bayburtlugil, 2.bsk., İstanbul, Dergâh Yayınları, 1987.
Orkun, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, Ankara, TDK, 1986.
Ögel, Bahaeddin, Türklerde Devlet Anlayışı, Ankara, Başbakanlık Basımevi, 1982.
Turan, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Cilt: I-II, İstanbul, Nakışlar Yayınevi, 1980.
Türker-Küyel, Mübahat, “Kutadgu Bilig ve Fârâbî”, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sinâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1990, s.219-230.
Üçok, Coşkun, Türk Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara, 1960.          
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Çev.: Reşit Rahmeti Arat, 4.bsk., Ankara, TTK, 1988.
 
 
* Bu makale, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi’nin Mart 2006 tarihli 9. sayısında yayımlanmıştır.
[1]     b.1933, 1934.
[2]     b.5191-5193.
[3]     b.5469, 5470.
[4]     b.5947.
[5]     b.109.
[6]     b.1978.
[7]     b.1933.
[8]     b.1934.
[9]     b.1932.
[10]    b.1936.
[11]    b.1949.
[12]    Esin, Emel,  “Tonga-Alp-Er”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi,  Fasikül: 1, Sayı: 13, Erzurum 1985, s.145.
[13]    b.269.
[14]    b.277.
[15]    b.5861.
[16]    b.1962, 2682.
[17]    b.5378
[18]    b.1966.
[19]    b.1951-1956.
[20]    b.1957, 1981
[21]    b.1961.
[22]    Ögel,Bahaeddin, Türklerde Devlet Anlayışı, Ankara, Başbakanlık Basımevi, 1982, s.67.
[23]    b.1979, 2056, 2076, 2092-2093 v.d.
[24]    b.1960.
[25]    Ögel, a.g.e., s.178.
[26]    b.454.
[27]    b.2030.
[28]    İnalcık, Halil, “Kutadgu Bilig’de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri”, Reşit Rahmeti Arat İçin, Ankara, TKAE, 1966, s.268.
[29]    b.5865.
[30]    b.1931.
[31]    b.1934.
[32]    b.1939-1942.
[33]    b.1968.
[34]    b.1943-1944.
[35]    Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, İstanbul, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981, s.79.
* Nizamülmülk de, hükümdardan çekinen zalimlerin ‘ellerini kısa tuttukları’ndan söz eder.
[36]    Genç, Reşat, Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Ankara, TKAE, 1997, s.94.
[37]    b.3867-3869.
[38]    b.1966.
[39]    Arslan, Mahmut, Kutadgu Bilig’deki Toplum ve Devlet Anlayışı, İstanbul, İ. Ü. Ed. Fak. Yayınları, 1987, s.65.
[40]    a.g.e. s.52.
[41]    b.5910-5913, 2703-2705.
[42]    b.2094.
[43]    b.422.
[44]    b.2709.
[45]    b.2710.
[46]    Arslan, a.g.e. s.56.
[47]    İnalcık, a.g.e. s.265.
[48]    Turan, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi I-II, İstanbul, Nakışlar Yayınevi, 1980, s.197.
[49]    Nizamülmülk, Siyasetnâme, Çev.: Nurettin Bayburtlugil, İkinci Baskı, İstanbul, Dergâh Yayınları, 1987, s.35.
[50]    b.4064-4069.
[51]    Çağatay, Saadet, “İl, Ulus, Yönetenler”, Cumhuriyetin 50. Yılı Anma Kitabı, Ankara, A.Ü. DTCF, 1973, s.298.
[52]    DLT, III, s.41.
[53]    b.2186, 2461, 2463, 2755, 2844.
[54]    b.2186-2187, 2190, 2199 v.d.
[55]    Eberhard, Wolfram, “Eski Çin Felsefesinin Esasları”, A.Ü. DTCF Dergisi, Cilt: II, Sayı: 2, 1944, s.273.
[56]    b.2312, 2327.
[57]    Baştav, Şerif,  “Eski Türklerde Harp Taktiği”, Türk Kültürü, Cilt: 2, Sayı: 22, 1964, s.41.
[58]    el-Câhiz, Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Fâziletleri, Çev.: Ramazan Şeşen, İkinci Baskı, Ankara, TKAE, 1988, s.87.
[59]    b.2270-2281.
[60]    b.5487.
[61]    b.5484-5490.
[62]    b.2140.
[63]    b.2425-2427.
[64]    b.2057-2059.
[65]    b.2132-2139, 3039, 3045, 3049.
[66]    b.3109-3110.
[67]    b.5548-5549, 737, 893.
[68]    b.1922-1923.
[69]    b.2130-2131.
[70]    b.5557-5558.
[71]    Kafesoğlu, İbrahim, Kutadgu Bilig ve Kültür Tarihimizdeki Yeri, İstanbul, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1980, s.27.
[72]    Genç, a.g.e. s.99.
[73]    b.4336.
[74]    b.4316.
[75]    b.4337-4340.
[76]    b.4341-4354.
[77]    b.4345.
[78]    b.4355-4360.
[79]    b.4355.
[80]    b.4361-4365.
[81]    b.4366-4375.
[82]    b.4376-4391.
[83]    b.4392-4399.
[84]    b.4400-4418.
[85]    b.4419-4438.
[86]    b.4439-4455.
[87]    b.4456-4463.
[88]    b.4469-4471.
[89]    b.4320-4331.
[90]    Arsal, Sadri Maksudi, Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul, İ.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, 1947, s.116.
[91]    b.5560-5567.
[92]    Arsal, a.g.e. s.117.
[93]    Üçok, Coşkun, Türk Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara, 1960, s.35.
[94]    Bombaci, Alessio, “Kutadgu Bilig Hakkında Bazı Mülâhazalar”, Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul, DTCF, 1953, s.74.
[95]    b.1953.
[96]    b.1952.
[97]    b.1951.
[98]    b.1682, 1825, 1827, 1828.
[99]    b.1850-1866.
[100] b.1865-1870.
[101] b.1841, 1851, 2454, 2788, 2873, 3980, 5213.
[102] b.1683.
[103] b.1680, 1818-1819, 4021-4022.
[104] b.1968.
[105] b.5478.
[106] b.1843, 1845, 1846.
[107] b.1845.
[108] b.3165, 3218, 4639, 4640, 6611.
[109] b.303, 4136, 5252, 5894.
[110] b.218, 2602, 2979.
[111] b.224, 1968.
[112] b.252.
[113] b.221.
[114] Genç, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, s.88.
[115] b.183, 223, 287, 405, 1100, 1530, 3660, 5999, 6061, 6401 v.d.
[116] b.1949, 2043.
[117] b.277.
[118] b.5905.
[119] b.1961.
[120] b.819, 821, 822.
[121]  b.2030.
[122] Genç, a.g.e. s.58.
[123] b.2031.
[124] b.703-709.
[125] b.710.
[126] b.2589, 4213, 4424, 5578 v.d.
[127] İnalcık, a.g.e. s.270.
[128] b.2553.
[129] Genç, a.g.e. s.89.
[130] b.257, 3660.
[131] b.1028.
[132] b.1964, 2073, 5358.
[133] b.948.
[134] b.2321.
[135] b.6107.
[136] b.2110.
[137] Genç, a.g.e. s.99.
[138] b.5165.
[139] b.5355.
[140] b.5359.
[141] b.5358.
[142] b.5360.
[143] b.2982-2983.
[144] b.5353.
[145] b.5545.
[146] b.5460 5479, 5332-5333.
[147] b.822.
[148] b. 2132-2133.
[149] b.2017.
[150] b.2136-2137.
[151] b.2024-2032.
[152] b.2033-2034.
[153] b.2057-2059.
[154] b.2051-2057, 2365, 2411.
[155] b.5484-5489.
[156] b.5488, 5491, 5492.
[157] b.5487.
[158] b.2144.
[159] b.2052, 2141.
[160] b.2139.
[161] b.2140.
[162] b.5578.
[163] b.5575-5577.
[164] b.5580-5582.
[165] Bombaci, a.g.e. s.67.
[166] Çağatay, Saadet,  “Kutadgu Bilig’de Ögdilmiş”, Türk Kültürü, Sayı: 98, Yıl: IX, Aralık 1970, s.105.
[167] Teoman Duralı, Felsefe-Bilim’e Giriş, İstanbul, Çantay Kitabevi, t.y., s.99.
[168] b.3557, 4831.
[169] b.882.
[170] b.3510.
[171] b.3271.
[172] b.3237, 3245-3250, 3259, 3468.
[173] b.1841, 1851, 2454, 2788
[174] b.3014, 3467, 3980, 5213.
[175] b.3962.
[176] IG6, IG7, IG11, ID6, ID19, ID24 v.d.
[177] b.3962.
[178] b.3467, 3980.
[179] b.899.
[180] b.1987, 2789, 2897.
[181] b.872-879.
[182] b.2862.
[183] b.700-710.
[184] b.1960.
[185] b.1981, 3009.
[186] b.5191-5194.
[187] b.5733, 5794.
[188] b.4192.
[189] b.4468
[190] b.5200, 5204.
[191] b.2071.
[192] b.2038.
[193] b.2110, 2113.
[194] b.5353.
[195] b.3267.
[196] b.3268.
[197] b.5948-5949.
[198] b.893.
[199] b.5309 v.d.
[200] Türker-Küyel, Mübahat,  “Kutadgu Bilig ve Fârâbî”, Uluslar arası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sinâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1990, s.230.
[201] b.3341.
[202] b.4792.
[203] b.3249.
[204] b.3249-3251.
[205] b.3269, 3928, 3931, 3935.
[206] b.3243-3251.
[207] b.3216-3224.
[208] Duralı, Teoman, “Felsefe-Bilim’e Ramak Kalmışken: Türklerin Düşünce Tarihi ve Felsefe-Bilim” Bilim Felsefe Tarih, 1, Mayıs 1991, s.158.
[209] Küyel, a.g.e. s.229.
[210] a.g.e. s.230.
[211] Arsal, a.g.e. s.95.
[212] Saadet Çağatay, “Kutadgu Bilig’de Odgurmış’ın Kişiliği”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1967, Ankara, TDK, 1968, s.46.
[213] Esin, Emel,  “Türk Sanatında Alp Şahsiyetinin Görünüşü”, Türk Kültürü, Sayı: 82, Yıl: VII, Ağustos 1969, s.770.