میللی شوعورون مئعیاری:دیل و كولتور بیرلیگی

موباریز سولئیمانلی

صنعت‌‌شوناسلیق اوزره فلسفه دوكتورو، دوسئنت  

   دونیانین بیر چوخ علم، مدنیت و سییاست خادیملری دیل و كولتور بیرلیگینی میللی شوعورون و اؤزونودركین اساس عامیلی حساب ائتمیشلر. حیاتلارینی آذربایجانین مدنی ترققی‌سینه و میللی ایستیقلال ایدئیالاری اوغروندا موباریزه‌‌یه حصر ائتمیش ضیالیلار دا خالقین بو ایدئاللار اطرافیندا بیرلشمه‌‌سی‌‌نین، بو ایدئاللارین مفكوره حالینا گتیریلمه‌سی‌نین، میللی شخصیتین فورمالاشماسی اوچون معنوی-روحی بیرلیگین واجیب و موهوم شرط اولدوغونو بیلدیرمیشلر. بو معنادا اونلار، دیل ده داخیل اولماقلا،  " كولتور "  آنلاییشی آلتیندا بیر خالقین روحی و معنوی دَیرلری‌نین مجموسونو ایفاده ائتمیشلر. بیز ده بو یازیمیزدا  " كولتور "  دئیركن، دیقتی اساسن مدنیتین معنوی آسپئكتلرینه یؤنلتمیشیك. اونا گؤره كی، اگر اؤزوموزو میللی-مدنی ترققی و ایستیقلال جارچیلاری اولان موتفككیرلرین كولتورولوژی دوشونجه‌‌سی‌نین واریثی حساب ائدیریكسه، او زامان بو عامیلی دیقتدن قاچیرمامالی و آنلاییشلارین چرچیوه‌‌سی‌نین موعین‌لشمه‌سینده ده اونلارین یاناشمالارینا تاریخی-موقاییسه‌‌لی شكیلده یاناشمالیییق (بیزجه،  " كولتور "  تئرمینی ایله میللی روحی-معنوی دَیرلر كومپلئكسی‌نین،  " مدنیت "  مفهومو ایله كولتورلر مجموسو حساب ائدیلن بشری مدنی دَیرلرین،  " سیویلیزاسییا "  ایله ایسه ماددی-مدنی و تئخنوگئن اینكیشاف سویییه‌سی‌نین ایفاده ائدیلمه‌سی منطیقی اولار). 

     تاریخی تجروبه بیزه بونو دیكته ائدیر كی، میللتی مئیدانا گتیرن عونصورلر ایچریسینده كولتور بیرلیگی و بوتونلوگو ان اؤنملی یئر توتور. چونكی بیر میللتین كولتورو، اونون میللی تاریخیندن قوپوب گلن اولولارین میراثی و ماددی وارلیغی‌نین، اینانج و اخلاق اوجالیغی‌نین، دیل و صنعت زنگینلیگی‌نین، عادت-عنعنه‌لری‌نین یاراتدیغی اورتاق بیر دَیرلر توپلوسودور. بیر میللتین وار اولا بیلمه‌سی، دونیا میللت‌‌لرینه وارلیغینی قبول ائتدیره بیلمه‌سی اوچون، همین میللت مدنی دَیرلرینی علمی شكیلده آراشدیرماق، تانیتماق، یارادیجی شكیلده یاناشاراق اینكیشاف ائتدیرمك مجبوریتینده دیر. 

     مؤوزویا بو كونتئكستدن باخیلدیقدا، بئله بیر حقیقت اورتایا چیخیر كی، میللی وارلیغین، میللی بیرلیگین، میللی كولتورون ان داواملی داشیییجیسی دیلدیر. دیل دئیركن، ایلك نؤوبه‌‌ده نینكی تركیب حیصه‌سی اولدوغو كولتور و مدنیت، هم ده محض مخصوص اولدوغو میللت گؤز اؤنونه گلیر. میللیتین تعیینینده ان موهوم عامیل اولماسی سببیندندیر كی، دیلله میللت مفهوملاری چوخ واخت عئینی آنلامدا قاورانیلیر. بو پرینسیپ، دئمك اولار كی، بوتون سوسیولوق، كولتورولوق و دیگر فیكیر آداملاری طرفیندن منیمسه‌نیلمیشدیر. دیل بیرلیگی تامین ائدیلمه‌ین بیر جمعیتده میللی كیملیك و میللی شخصیت آختاریشی دا معناسیزدیر. بیر توپلومون كولتورونون اینكیشافی باخیمیندان  " دیل " این اهمیتینی دانماق و یا كیچیلتمك، لازیمی قییمتی اسیرگمك حقیقتی اینكار ائتمكدن باشقا بیر شئی دئییلدیر. دولاییسی ایله بیر میللتین دیلینده آنارخییا یاراتماق، قاریشیقلیق سالماق - او میللته قارشی ایشلنن جینایت دئمكدیر. 

    دونیا علمی فیكری‌نین قناعتلری ده تصدیقله‌ییر كی، دیل دایم بیر میللتین تملینی تشكیل ائدیر. بو نؤقته‌ده دیل، كولتور و میللت مفهوملاری ایله بیرلشمكده‌دیر. یعنی دیل، كولتور و میللت بیر بوتوندور كی، بیر-بیری ایله تامامیله قایناییب-قاریشمیش، بیرلشمیشدیر. بو تاریخی، سوسیال و كولتورولوژی گئرچكلیك  " دیل "-این دَیرینی اورتایا قویماقدادیر. بو دا بیر رئاللیقدیر كی،  " دیل "  تاریخن موختلیف شرط و عامیللرین تاثیری آلتیندا مئیدانا گلمیشدیر. یعنی دیل، جمعیتین ماهیت و استروكتوروندان دوغموش، جمعیته خاص اولان باشلیجا بیر كولتور عونصورودور. هر هانسی بیر توپلومون دیلینی سویسوزلاشدیرماق، دئگئنئراسییا ائتمك - همین توپلومو بوتون وارلیغی ایله اورتادان قالدیرماق دئمكدیر. 

     چاغداش آذربایجان كولتورولوژی ایرثی‌نین اورتایا قویدوغو قناعتلره گؤره دیل بیرلیگی او زامان تامین ائدیله‌بیلر كی، آیری-آیری فردلرین دیلیندن تشككول تاپمیش میللی دیلین موحافیظه‌سی و زنگینلشمه‌سی اوچون ضروری اولان هر شئی ائدیلسین.  " میللتین آیری-آیری طبقه‌‌لری‌نین ایفاده و ایستیفاده‌سی اوچون مؤحتاج اولدوغو بوتون تئرمین و كلمه‌‌لری آهنگدارلیقلا تامین ائده‌بیلمه‌‌ین دیل او میللتین فردلرینی آیریلیقدان، پراكنده‌لیكدن قورتاریب اونلارین بیرلیگینی یارادا بیلمز. چونكی، دیگر میللتلرله قونشو كیمی یاشایان، آرالاریندا مؤحكم قارشیلیقلی علاقه  و موبادیله اولان بیر میللت، اؤز جمعیتی‌نین مؤحكم اساسلارینی تشكیل ائدن بوتون طبقه‌‌لره مالیك اولمادیقجا هئچ واخت اؤز میللی‌لیگینی، مزیت و حوقوقلارینی قورویوب ساخلایا بیلمز "  (5، س. 11). میللی وارلیغین تملینی میللی شوعوردا و میللی بیرلیكده گؤرن آتاتورك ده عئینی مؤوقئعدن چیخیش ائده‌‌رك دئییردی كی،  " میللی منلیگی اولمایان میللتلر باشقا میللتلرین اووودور " .  " هر هانسی بیر یوردون ان دَیرلی مزیتی وطنداشلار آراسیندا میللی بیرلیك، یاخشی دولانما، چالیشقانلیق دویغو و قابیلیتی‌نین اولماسیدیر. میللت وارلیغینی و وطن كامیل‌لیگینی قوروماق اوچون بوتون وطنداشلارین جانینی و هر شئیینی درحال قوربان وئرمه‌‌یه حاضیر اولماسی، هر بیر میللتین ان یئنیلمز سیلاحی و قورونما واسیطه‌سیدیر. بو سببه گؤره تورك میللتی‌نین ایداره‌سینده و قورونماسیندا میللی بیرلیك، میللی دویغو، میللی كولتور گؤز دیكدیگیمیز ان یوكسك ایدئالدیر "  (9، س. 122-125). 

     حیاتی بویو  " هیندیستاندا میللی دیل یولوندا ساواش "  آپارمیش ماهاتما قاندی ده دیل و كولتور بیرلیگی ایدئیاسی‌نین جارچیسی اولموشدور:  " هیندیستاندا اورتا مكتب و اونیوئرسیتئتلرده یابانچی دیلده اوخوماق یایغینلاشمیشدیر. بو، اخلاقی و روحی باخیمدان میللتیمیزه و اؤلكه‌‌میزه چوخ ضرر وئرمكده دیر. هیندیستانین ایستیقلال ساواشی هم ده اؤز دیلینه صاحیب چیخماسی اوچوندور. اؤز دیلیمیزه هله چوخ یاخین اولدوغوموزدان یابانچی دیلده اوخومانین بیزه نه قدر ضرر وئردیگی‌نین دوشونجه‌سینده دئییلیك. اؤزوموز یابانچی دیلده تربییه‌لندیگیمیز اوچون بونون ضررلرینی آنلاییب تدبیرلر گؤرموروك. آنجاق تأسوف اولسون كی، آرتیق بو ایش غئیری-مومكوندور. ...باشقا بیر مدنیتی تقلید ائتسك، اؤز مدنی میراثیمیزی داها دا یوخسول دوروما سوخاجاغیق. بیز ایدخال ائدیلن قیدا ماللاری ایله بؤیویه بیلمه‌ریك " (10). 

     عئینی یاناشمانی بیز حسن بَی زردابیدن اوزو بری موعاصیر آذربایجان ضیالیلاری‌نین باخیشلاریندا دا ایزله‌‌ییریك. علی بَی حسین‌زاده ده واختیله یازیردی كی،  " علم و معاریفین خالق طرفیندن منیمسنیلمه‌سی اوچون، میللت گره‌ك اؤز دیلینده تحصیل آلسین، میللت دیلی‌نین قدرینی بیلسین و اونون ترققی‌سینه چالیشسین "  (6، س. 69). عومومیتله، تورك  " دیل و كولتور بیرلیگی "  ایدئیاسینی تبلیغ ائتمیش ضیالیلار آذربایجان توركجه‌سینی بؤیوك و واحید تورك دیلی‌نین بیر قولو حساب ائتمیشلر. بو كونسئپسییایا گؤره  " آذربایجان دیلی‌نین تاریخی‌نین یالنیز تورك دیلی‌نین تاریخی ایله بیرگه درك و تدقیق ائدیلمه‌سی علمی ساییلا بیلر " . 

     دیلین میللی وارلیغین موحافیظه‌‌سینده كی  رولونا دایر دونیا خالقلاری‌نین موتفككیرلری ده چوخ‌سایلی اثرلر یازمیش، زنگین علمی-نظری ایرث قویوب گئتمیشلر. اونلارین دیل، كولتور، میللت مفهوملاری‌نین ماهیتی حاقیندا گلدیكلری قناعت و یئكدیل فیكیر بودور كی، دیل هر بیر میللی مدنیتین جانی، جؤوهری‌دیر. دیل میللی مدنیتین ان موهوم و داواملی داشیییجیسیدیر. دیل میللیتین تعیینینده باشلیجا عامیل‌دیر. چوخ واخت آنادیلی كیمی ده آدلاندیردیغیمیز میللی دیل خالقین روحو، پسیخولوگییاسی و معنوی دونیاسیدیر. فلسفی دیلچیلیك مكتبی‌نین بانیسی، آلمان دیلچیسی و.هومبولدتون(V.Humboldt) -  " خالقین دیلی اونون روحودور و خالقین روحو اونون دیلیدیر - بوندان دا گوجلو اولان عئینی‌لیك تصوور ائتمك چتیندیر "  - فیكرینی دونیانین تانینمیش دیلچیلری ده تصدیقله مكده‌دیرلر (1، س. 3). عومومیتله، دیلین خالقین داورانیش و یاشام طرزی ایله باغلیلیغینی تدقیق ائدن دیلچیلیك مكتبلری‌نین اكثر نوماینده‌لری بو قناعتده دیرلر كی، دیل خالق روحونون خاریجی تظاهورودور، معنوی ثروتیدیر، ائله بیر گوزگودور كی، خالقین تاریخی، دونیاباخیشی، عادت و عنعنه‌سی اؤز عكسینی همین گوزگوده تاپیر. 

     كولتورولوژی تدقیقاتلاردا دا دیلین ایجتیماعی، سوسیال ماهیتینه دایر سایسیز-حسابسیز فیكیرلر سؤیله‌نیلمیشدیر. بو آراشدیرمالارین مؤلیفلریندن بیر قیسمی حساب ائدیر كی، دیل و كولتور پروبلئمی ایستر كولتورولوگییادا، ایسترسه ده دیلچیلیكده هله تام حلل اولونمامیش مسله‌لردن‌دیر. اونا گؤره‌ده دیلله كولتورون دیگر عونصورلری‌نین قارشیلیقلی علاقه‌سی و نیسبتی پروبلئمی عالیملر طرفیندن موختلیف سویییه‌لرده ایشلنمیشدیر. بونا سبب دیل، كولتور و مدنیتین ماهیتی‌نین فرقلی شكیلده قاورانیلماسیدیر. مثلا، كولتورانتروپولوگییانین بانیلریندن ساییلان آمئریكا عالیمی ف.بااس(F.Baas) بوتؤولوكده مدنیتی اینسان حیاتی‌نین غئیری-بیولوژی ساحه‌سی كیمی قییمتلندیریر. ب.مالینووسكی(B.Malinovski) دیلی داورانیش فورمالاریندان بیری اولاراق آییریر و عومومن دیلچیلیگی كولتورولوگییانین تركیبینده - نیطق داورانیشی شكلینده، بو علمین بیر حیصه‌سی كیمی اؤیره‌نیلمه‌سی فیكرینی ایره‌لی سوروردو (13، س. 34). دیل و مدنیتین قارشیلیقلی علاقه  مسله‌‌لری سووئت عالیملری‌نین ده دیقت مركزینده دورموشدور. لاكین اونلار دیلین ایجتیماعی ماهیتینی حددیندن آرتیق موطلق‌لشدیردیكلرینه گؤره دیلین مدنیته و مدنیتین دیله تاثیری، دیل و تفككور و س. كیمی مسله لرده غرب عالیملری ایله اوزون-اوزادی علمی موباحیثه لره گیریشمیش، اونلارین بیر سیرا سانباللی ایدئیالارینی غئیری-علمی حساب ائتمیشلر (13، س. 35). 

   بیر مسله‌نی بورادا خوصوصی وورغولایاق كی، دیلین ایجتیماعی-سیاسی تحلیلی پروبلئمینده عالیملر بیر-بیری ایله نه قدر فیكیر موباحیثه‌لرینده اولسالار دا، دیلین میللی-تاریخی و پئداقوژی ماهیتی ایله باغلی اونلار آراسیندا ائله بیر جیدی فیكیر آیریلیغی اولمامیشدیر. گؤركملی روس پئداقوقو اوشینسكی‌یه گؤره،  " خالقین بوتون میللی-معنوی ایرثی دیل واسیطه‌سیله گله‌جك نسله اؤتورولور. بو ترانسفورماسییانین ان داواملی عامیلی اولان دیل نینكی خالقین حیاتی‌لیگینی اؤزونده ایفاده ائدیر، او، عئینی زاماندا محض حیاتین اؤزودور. آنا دیلی محو اولاركن، خالق آرتیق یوخ اولور. چونكی  " اوشاق آنا دیلینی اؤیرنركن یالنیز شرطی سسلری اؤیرنمیر. او، عئینی زاماندا آنا دیلی‌نین دوغما دؤشوندن معنوی حیات و قوووت ایچیر "  (14، س. 113). 

     بیر قیسیم دیلچیلردن فرقلی اولاراق اوشینسكی، دیلله تفككورون وحدتده اولدوغونو گؤستریر و دیلین استاتیك دئییل، دینامیك اولدوغونو تصدیقله ییر. او، میللی تاریخ و میللی پسیخولوگییا ایله باغلی اولان دیلی تاریخن تشككول تاپان و اینكیشاف ائدن بیر حادیثه  كیمی تقدیم ائدیر (14، س. 113). احمد بَی آغااوغلو دا بیر كولتور عونصورو كیمی دیلین دینامیك اولدوغونو قئید ائدیر.  " اوچ مدنیت "  اثرینده بیر میللتین تاریخینده ان ساغلام و دییشمه‌ین عونصورون دیل اولدوغونو، دیلین اصلینی دییشدیرمه‌دن اینكیشاف ائتدیگینی یازیر. او،  " عجبا بیر میللتده دییشمه‌ین، اؤلومسوز، موقددر بیر اؤزللیك، بیر اؤزلوك واردیرمی؟ "  - سوالینی جاوابلاندیراركن مدنیتین هئچ بیر عونصورونون، او جومله دن دینین ده دییشمز اولمادیغینی بیلدیریر:  " تاریخینده دینینی ان آزی ایكی كره دییشمه‌ین هانسی میللت واردیر؟ "  (16، س. 14). دیل و دین مفهوملاری‌نین موقاییسه لی تحلیلینده ا.آغا اوغلو عئینن س.ج.افقانی و م.ا.رسولزاده مؤوقئعیینده دورور. هابئله میللت مسله‌سینده ده بو موتفككیرلرین یاناشمالاری فرقلنمیر. اونلار میللی وارلیغین قورونماسی باخیمیندان دیل، كولتور و میللت مفهوملاری آراسیندا برابرلیك ایشاره‌سی قویورلار. لاكین دیلین ده زامان و شرطلره گؤره دییشمه‌سینه خوصوصی دیقت یئتیرن ا.آغا اوغلونا گؤر:  " آز-چوخ ابدی‌لیك قوخوسو دیلدن گلیر. فقط، بو دا گئرچك و عومومی دئییلدیر. مثلا، بو گون اسلاویانجانی قبول ائتمیش اولان بولقارلار اؤز اسكی دیللرینی غئیب ائتمیشلر. بونون كیمی، بوگونكو اینگیلیسجه، اینگیلتره ده یاشایان باشلیجا دؤرد عونصوردن هانسینا عایید دیلین داوامیدیر؟ هانسی اؤزل بیر طرزده اونو منیمسه‌‌یه بیلیر؟ بونونلا برابر، بیر میللتین تاریخینده ان ساغلام اولان و همن دییشمزلیك درجه‌سینه واران عامیل دیلدیر، یعنی یالنیز دیلدیر كی، ماهیتی دییشمه‌دن اینكیشاف خوصوصیتی داشیییر. دئمك كی، عومومی‌لیكده شخصیت و اؤزلوك دئییلن مفهوم دیلله برابر بیر میللتین ماددی وارلیغیندان باشقا بیر شئی دئییلدیر "  (16، س. 14-15). 

     دیلین، میللی تاریخ و عادت-عنعنه  ایله علاقه‌سی پروبلئمی‌نین ایلك تدقیقاتچیلاریندان بیری آلمان فیلوسوفو ای.ق.هئردئر(İ.Q.Herder) اولموشدور. ییرمینجی یوزیللیكده ایسه ف.بااس(F.Baas) دیلله كولتورون علاقه‌سینه دایر یئنی فیكیرلر ایره‌‌لی سورموشدور. او، آمئریكا هیندولاری‌نین كولتور و معیشتینی، عادت و عنعنه‌سینی تدقیق ائده‌‌رك بو نتیجه‌‌یه گلمیشدیر كی، دیل نئجه‌دیرسه، كولتور ده ائله دیر. دیلچیلیك علمینده ائتنولوقیویستیكانین بانیسی حساب ائدیلن ائدوارد سئپیر(Eduard Sepir) ده دیلله كولتورو وحدتده تدقیق ائتمیشدیر. هابئله، دانیماركا عالیمی اوتتو ژئسپئرسئن ده(Otto Jespersen) پروبلئمه اوخشار مؤوقئعدن یاناشیر:  " میللت نئجه دیرسه، دیل ده ائله دیر "  (13، س. 35). 

     كولتورولوژی ادبیاتدا دیلین اؤزونه‌مخصوص جهتلری عومومی شكیلده بئله سجییه‌لندیریلیر كی، دیل ایجتیماعی حادیثه دیر، اونون یارانماسیندا و فورمالاشماسیندا بیولوژی عامیللر موهوم رول اویناسا دا، دومینانت‌لیغی ایجتیماعی فاكتورلار تشكیل ائتمیشدیر. جمعییتین محصولو اولان دیل صینفی، بازیس و یا اوست‌قوروم حادیثه‌سی دئییل، تاریخی كاتئقورییادیر، كولتورون موهوم داشیییجیسی و فورماسیدیر. دیل بیولوژی، ایرثی، عیرقی، پسیخولوژی حادیثه  اولماییب، اونسییت واسیطه‌سیدیر و یالنیز اینسانا مخصوصدور. تفككورله وحدتده اولان دیل، فیكرین ایفاده‌سی كیمی نیطق واسیطه‌سیله اؤزونو رئاللاشدیریر. دیل جمعیتله بیرلیكده اینكیشاف ائدیر، دیلین خیدمت ائتدیگی جمعیت اؤلدوكده دیل ده اؤلور. دیل، كولتورون بوتون عونصورلری ایله بیرلیكده و وحدتده گؤتورولدوكده مدنیت فئنومئنیدیر (11؛ 13؛ 24؛ 25). 

     آما دئمك اولماز كی، بوتون بو قناعتلره موناسیبت بیرمعنالی اولموشدور.  " دیل ندیر؟ "  سوالینا مووافیق ساحه  موتخصیصلری طرفیندن بیر-بیریندن فرقلی چوخ‌سایلی جاوابلار وئریلمیشدیر. هم دیلچیلیك، هم ده ایجتیماعی-سیاسی مؤوقئعدن وئریلن جاوابلار مؤلیفلرین علمی دونیاگؤروشونو عكس ائتدیرمیش، دیلین تدقیقات مئتودلاری‌نین، فورما و اینكیشاف قانونا‌‌‌‌اویغونلوقلاری‌نین موعین‌لشدیریلمه‌سینه جیدی تاثیر گؤسترمیشدیر. موعین ایستیثنالاری، خوصوصیله ده ا.جعفر اوغلوو ی.و.چمنزمینلی كیمی تدقیقاتچیلارین دیلچیلیكله باغلی اثرلرینی نظره آلماساق، آذربایجان موهاجیر ضیالیلاری‌نین اثرلرینده دیل پروبلئملرینه اساسن میللی-تاریخی، ایجتیماعی-سیاسی و ایدئولوژی مؤوقئعدن یاناشیلمیشدیر. چونكی میللی ایستیقلالینی ایتیرمیش بیر میللتین ضیالیسی اوچون هر هانسی علم و یا مدنیت حادیثه‌سی اولماسیندان آسیلی اولمایاراق دیل پروبلئمی هم ده میللیت عامیلی كیمی اؤنه چكیلمیش، دیلین میللی-ایدئولوژی فونكسییالاری حیات گئرچكلیگی و دونیا رئاللیقلاری موستویسینده قاباردیلمیشدیر. 

     بیر سؤزله، موختلیف ساحه  موتخصیصلری‌نین دیله موناسیبتینده عومومی و فرقلی جهتلر واردیر. مثلا، سوسیولوقلارا گؤره، دیل اینسان حیاتی‌نین ائله بیر ساحه‌سیدیر كی، بو فئنومئنسیز نینكی اینسانین فعالیتینی، حتّی بیر ایجتیماعی، سوسیولوژی وارلیق كیمی اینسانین اؤزونون وارلیغینی، مؤوجودلوغونو تصوور ائتمك مومكون دئییل. چونكی بئله اولموش اولسایدی، اوندا دیلسیز اینسان ایجتیماعی وارلیق كیمی مؤوجودیتینی ایتیریب، ایجتیماعی فونكسییاسیندان محروم اولوب بیولوژی وارلیغا چئوریلردی. 

     دیگر طرفدن ده دیل تاریخی كاتئقورییا اولدوغوندان، یالنیز بشر تاریخی‌نین چرچیوه‌سینده اینكیشاف ائدیر؛ بو چرچیوه دن كناردا نینكی دیلین اینكیشافیندان، حتّی اونون مؤوجودلوغوندان بئله صؤحبت گئده بیلمز. دیل اینكیشافدا اولان دینامیك ثابیت‌لیكدیر، لاكین بو ثابیت‌لیگی سوكونت وضعیتی كیمی دئییل، اونسیته خیدمت ائدن، دایما ایشلنن دیلین اینكیشافی كیمی باشا دوشمك لازیمدیر. دیلی هم فعالیت، هم ده بو فعالیتین محصولو حساب ائدن و.هومبولدتون فیكرینجه، دیلین دایمی كئیفیتی اولان دییشكنلیك، تاریخی اینكیشاف، دینامیزم اونون ماهیتینی تشكیل ائدیر (24، س. 51).  " دیل ثابیت اولانلا دییشكن اولانین، استاتیك اولانلا دینامیك اولانین وحدتیندن عیبارتدیر "  (11، س. 127-128). ایجتیماعی حادیثه  اولان دیلین وضعیتی خالقین عومومی مدنی سویییه‌سیندن، تفككور طرزیندن آسیلیدیر. بو معنادا دیل پروسئسلری بیر سیرا دیللر اوچون عومومی‌دیر. چونكی بوتون خالقلار اوچون جمعیتین، تفككورون و مدنیتین اینكیشاف قانونا اویغونلوقلاری خئیلی درجه‌ده عومومی‌دیر. 

     دیلین میللی ترققیده، میللی اؤزونودركده اوینادیغی موهوم رولا دایر م.ف.آخوندوو، ا.ب.زردابی، س.ج.افقانی، ای.قاسپیرالی، ا.آغایئو،ا.حسین‌زاده كیمی بیر چوخ تورك بؤیوكلری ده اثرلر یازمیش، دَیرلی فیكیرلر سؤیله‌میشلر. بونلارین ایچریسینده م.ك.آتاتورك، م.ا.رسولزاده، م.ب.محمدزاده كیمی  " میللی دؤولت ایدئولوقلاری "  بیر آز دا ایره‌‌لی گئده‌رك  " دیل-كولتور-میللت "  مفهوملارینی عئینی مؤوقئعدن دَیرلندیرمیشلر. بئله كی، دیلی كولتورون ایفاده واسیطه‌سی، میللی بیرلیگین ان ساغلام دایاغی كیمی دیرلندیرن آتاتوركه گؤره میللی دؤولتین ده اساسینی دیل و كولتور تشكیل ائدیر:  " توركییه جومهوریتی‌نین تملی كولتوردور "  (9، س. 87، 152). م.ا.رسولزاده یه گؤره ده  " دیل بیر نؤقتئیی-نظردن همن میللت دئمكدیر " .  " دیل میللتین بؤیوك بیر حیصه‌سیدیر. ...ظاهیری و باطینی‌‌‌دیر. میللتلری بیر-بیریندن آییران ان بؤیوك علامت محض بو دیل دامغاسیدیر " ،  " میللیتین عومده روكنونو تشكیل ائدن شئی دیلدیر. ...دیل میللیتین هامیسینی تشكیل ائتمه‌سه  ده، یوزده دوخسانینی ووجودا گتیرن بؤیوك بیر عامیلدیر "  (12، س. 476-479). او، میللتین تاریخی فورمالاشما پروسئسینده ده دیلین رولونو اؤنه چكیر و  " میللیت " له  " میللت " ای ماهیتجه فرقلندیریر: میللیت - لیسانی (دیل)، دینی، عیرقی، قؤومی، تاریخی، جوغرافی، ایقتیصادی و سیاسی عامیللرین تاثیری ایله مئیدانا گلن ائتنیك بیر توپلولوغو ایفاده ائدیر. میللت ایسه بو توپلولوقدان دوغان عومومی بیر ایراده‌‌نی آنلادیر. دیللری، عادتلری، تاریخلری، دینلری، وطنلری و سایره‌لری بیر اولان اینسانلار بیر میللیت تشكیل ائدیرلر؛ فقط، بیر میللیتین میللت حالینا كئچمه‌سی عومومی شوعور و كوللئكتیو ایراده‌نین اورتایا چیخماسینا باغلیدیر (19). بو ایسه یالنیز  " ایجتیماعی حافیظه "  وظیفه‌سینی گؤرن اورقانین تشككولو ایله ووجودا گلیر. میللیت ائتنیك بیر آنلام ایكن، میللت سیاسی بیر آنلامدیر. میللیت موعین شرطلر و حادیثه‌لر نتیجه‌سینده ووجودا گلمیش استاتیك بیر وارلیقدیر؛ میللت ایسه بو استاتیك وارلیغین شوعورلاشان دینامیك (فال) بیر شكلیدیر. استاتیك بیر كئیفیت عرض ائدن میللیت باخیمیندان وطن جوغرافی بیر آنلامدیر. حالبوكی شوعور و ایراده‌یه مالیك اولان میللت باخیمیندان وطن، سیاسی بیر معنا ایفاده ائدیر "  (20). میللیت دؤولت اولماق عزمی گؤستردیگی و بوندا ایصرار ائتدیگی زامان آنجاق میللت اولا بیلر (21، س. 24-25). 

     میللتین و دؤولتین تشككولونده كولتورون رولونا بیرینجیلیك وئرن م.ب.محمدزاده بو فیكیرده دیر كی،  " میللی دؤولت كولتور یارادیجیلیغی‌نین ان یوكسك شكلیدیر " . او، میللی دؤولتی كولتور یارادیجیلیغی‌نین زیروه‌سی حساب ائتمكله یاناشی، هم ده بئله بیر تئزیس ایره لی سورور كی،  " میللی ایستیقلالا مالیك اولمایان بیر میللت حورریت و كولتورونو حیفظ ائده بیلمز "  (18، س. 54-55). بشر مدنیتینی میللی كولتورلر مجموسو حساب ائدن م.ب.محمدزاده یه گؤره میللتلر موستقیل اولمادیقجا میللی مدنیتلرینی موحافیظه ائده بیلمزلر و بونا گؤره ده بشر مدنیتی قوصورلو اولار:  " حیاتی-بشر طبیعتله موباریزه دن عیبارت‌دیر. مدنیتی-بشریییه بو موباریزه لردن حاصیل اولما قنیمت‌دیر. مقصدی-بشر مدنیتی-بشریییه‌‌‌نی داها زییاده تامین ائتمك و اونون فیضینی داها زییاده عومومی‌لشدیرمكدیر. مدنیتی-بشریییه ایسه میللی كولتورلرین ایشتیراكیندان و گؤزللیكلری‌نین مجموسوندان حاصیل اولما بیر یئكوندور. مدنیتین تمیناتی، اینسانلارین جاماعاتلیقلا یاشاماسی آنجاق مدنی حؤكومت تاسیسی ایله مومكوندور. مدنیتی-بشریییه میللی كولتورلرین مجموسوندان عیبارت ایكن ان مووافیق و ان طبیعی دؤولتین ده میللی دؤولت اولماسی آشكاردیر "  (18، س. 54). م.ا.رسولزاده یه گؤره ده  " مدنیتی-بشریییه میللتلرین زحمتلریندن حاصیل اولان بیر یئكوندور. هر میللت اؤز ایقتیدار و اؤز ایستیقلالی سایه‌سینده، یعنی اؤز دیریلیگی ایله اؤزونه خوصوصی، خوصوصی اولدوغو قدر ده قییمتلی بعضی شئیلر علاوه  ائدیر كی، بیر میللتین اؤلمه‌سی و یاخود اؤلگون فیكیرلرله یاشاماسی یالنیز اؤزونون بدبخت‌لیگی‌نین دئییل، بشریتین ده بؤیوك بیر نؤقصانینی تشكیل ائدیر "  (12، س. 462). مدنیته بئله بیر قلوبال كونتئكستدن یاناشان ا.آغا اوغلو دا مدنیتی حیات طرزی كیمی تدقیق ائدیر بیر شرطله كی، بورادا حیات آنلاییشی‌نین اؤزو ان گئنیش و هرطرفلی بیر معنا داشیمالی، حیاتین بوتون ساحه  و طرفلرینی، ماددی و معنوی حادیثه لرینی اؤزونده احتیوا ائتمه‌لی‌دیر. بئله اولان حالدا مدنیت، دوشونجه و آختاریش طرزیندن باشلایاراق گئییم شكلینه قدر حیاتین بوتون حادیثه لرینی ایچینه آلمیش اولور (16، س. 3-4). 

     م.ف.آخوندوو، ا.ب.زردابی، س.ج.افقانی، ای.قاسپیرالی كیمی موتفككیرلرین الیفبا و دیله دایر نظری ایرثیندن قایناقلانان بو موناسیبت مؤوزویا دایر اكثر تدقیقاتلاردا اؤزونو آشكار گؤسترمكده دیر. ای.قاسپیرالی‌نین  " دیلسیز آدام نه ایسه، ادبی و عومومی دیلی اولمایان میللت ده تامامن عئینیدیر "  ایدئیاسینا (23، س. 12) تاپینان و سس.ج.افقانی‌نین  " میللتدن كناردا سعادت یوخدور، دیلسیز ده میللت اولا بیلمز. اگر دیل میللتین بوتون صنعت و پئشه صاحیبلری‌نین اونسیتی و ایستیفاده‌سی اوچون لازیمی احتییاجی تامین ائتمیرسه، اونو دیل آدلاندیرماق اولماز "  - پرینسیپی‌نین تاثیر دایره‌سینده اولان آذربایجانلی ضیالیلارین یارادیجیلیغی همیشه بو خطی ایزله میشدیر. 

     بو ضیالیلارین كولتورولوژی ایرثینده دییشمز بیر مؤوقئع موشاهیده اولونور كی، دیل كولتورون ان بؤیوك، ان باشدا گلن عونصورودور. بو مؤوقئعیی عومومی‌‌لشدیریلمیش شكیلده بئله شرح ائده بیلریك كی: دیل، كولتورون ایلك و تمل عونصورو اولدوغو كیمی، دیگر كولتور عونصورلری‌نین ده باشلیجا داشیییجیسی و خزینه‌سی دوروموندادیر. بو معنادا میللت هر شئیدن اؤنجه و داها چوخ دیل بیرلیگی دئمكدیر. دیل، كولتور عونصورو اولاراق میللی بیرلیگی ساخلاییر و میللی حیاتی موحافیظه ائدركن بو وظیفه‌‌‌لره خیدمت ائدیر. دولاییسی ایله دیل میللی دامغاسی ان بللی، آیدین اولان مدنیت عونصورودور. دیل هر میللتین دوشونجه طرزینی، دوشونجه‌سیستئمینی، فلسفه‌سینی عكس ائتدیریر. هر میللتین فلسفه‌سی دیلی‌نین ایچینده دیر. دیل فردلر و نسیللر آراسیندا سوسیال قوهوملوق باغیدیر. بو معنادا دیل فردلر آراسیندا اولدوغو كیمی، نسیللر آراسیندا دا میللی بوتونلوگو، كولتور بیرلیگینی تامین ائدیر. دیل میللی حافیظه‌نین، میللی خاطیره‌لرین، دویغو و دوشونجه‌لرین، بوتون ماددی و معنوی دَیرلرین موشترك خزینه‌سیدیر، كئچمیشدن گله‌جگه یوكسلن میللت حیاتی‌نین داواملی كؤرپو و نردیوانیدیر. 

     تأسوفلر اولسون كی، دیلین تاثیر گوجوندن اینسانلیغا ضید تبلیغاتلاردا دا ایستیفاده اولونموش و ایشغالچی ایمپئریالیستلر بوتون ایمكانلاری ایله بو عامیلدن یارارلانماغا چالیشمیشلار. اورتا مكتبلری اینگیلتره‌نین هیندیستان اوزرینده كی   " كولتور ایمپئریالیزمی پولیتیكاسی " نین تطبیقات مكانلاری حساب ائدن ماهاتما قاندی یازیردی كی،  " من اوخودوغوم 300 نفرلیك مكتبده الده ائدیلن بیلگیلر اؤیرنجیلرین اؤزل بیلگی مولكلری ساییلیردی. اؤیرنجیلر بو بیلگیلرینی اؤز میللتی ایله پایلاشا بیلمیردیلر. ...من اینگیلیس دیلینده تربییه آلدیقجا، گوندن-گونه عاییله‌مله منیم آرامدا درین اوچوروم یارانیردی. چونكی اونلار اینگیلیس دیلینی بیلمیردیلر (10). بئله بیر معنوی ایشغال تهلوكه‌سی‌نین مؤوجودلوغونو خاطیرلادان م.ا.رسولزاده ایسه یازیردی كی:  " بیر میللیتی محو ائدیب آرادان گؤتورمك قصدینده اولان سیاسیلر ده اصل بونون اوچوندور كی، آسسیمیلیاسییا عملیاتی ایجرا ائدركن ان بیرینجی فیكیرلرینی دیله وئرر و ان اول بیر میللتین دیلینی یاددان چیخارماغاسی ائدرلر "  (12، س. 476). 

  حسن بَی زردابی هله عصر یاریم بوندان قاباق یازیردی كی، ایسته‌ییرسینیزسه میللتیمیز یاشاسین، قاباغا گئتسین، علمی و معاریفی اولسون، اونا آنا دیلی وئرین، اونلار یازسین، قاباغا گئتسین، مكتبلر بینا ائدیب، اؤز دیللرینده علم، تحصیل ائتسین. حسن بَی دیلی خالقین معنوی سیماسی، میللتین یاشادیجیسی حساب ائتمیش و م.ف.آخوندووون بیر سلفی كیمی همیشه دیلین صافلیغی اوغروندا موباریزه آپارمیشدیر (3، س. 137). سونراكی دؤورده - ییرمینجی عصرین اوللرینده ده آذربایجان ضیالیلاری‌نین اكثریتی بو مسله‌یه موناسیبتلرینی بیلدیرمیشلر. 

     طبیعی كی، دیل مسله‌سی یالنیز موهاجیر ضیالیلارین میللی-ایدئولوژی سویییه‌یه قالدیردیغی حادیثه  دئییلدی، دیل پروبلئمی، خوصوصن ده دیل بیرلیگی ایدئیاسی توركچو ایدئولوقلارین اساس شوعاری اولموشدور. حتّی ایسلام ایدئولوگییاسی‌نین بانیسی س.ج.افقانی ده موسلمان و تورك میللتلری‌نین بیرلیگینده دیلی دیندن داها اهمیتلی و دایمی عامیل حساب ائدیردی. ایسماییل بَی قاسپیرالی دا توركچولوك فعالیتینه  " دیلده بیرلیك "  شوعاری ایله باشلامیشدیر. بوتؤولوكده، آذربایجان موهاجیرتی‌نین دیل پروبلئمینه موناسیبتینده س.ج.افقانی و ای.قاسپیرالی‌نین تاثیری آچیقجا حیسس اولونماقدادیر. بو مؤوقئع طرفدارلارینا گؤره، میللتین كیملیگی اونون دیلیندن باشلانیردی و تورك خالقلاری بیر-بیرینی گره‌گینجه تانیماق، سئومك، اؤز میللی منلیگینی درك ائتمك اوچون، واحید، گوجلو میللته چئوریلمكدن اؤترو موطلق واحید دیلده – عوموم‌تورك ادبی دیلینده دانیشمالیدیرلار (7، س. 143). احمد جعفر اوغلو ای.قاسپیرالی‌نین بو ایدئال یولونداكی چالیشمالاریندان بحث ائده‌‌رك یازیردی كی،  " دیلده، فیكیرده، ایشده بیرلیك! "  شوعاری ایله مئیدانا آتیلان ایسماییل بَیی  " ... نه روس میسسیونئرلری، نه ده تورك-روس بولشئویكلری تورك دیلی بیرلیگیندن دولایی عفو ائتمه‌‌دیلر، اونو تورك اؤلكه لرینه یاكیشتیرمادیلار. ایسماییل بَیین بؤیوك روس ایتتیحادینا قارشی قویدوغو بو بؤیوك تورك بیرلیگی، اونلارجا نه قدر ضررلی ایسه، بیزجه او قدر عزیز و او قدر حؤرمتلی‌دیر "  (17، س. 169). ی.و.چمنزمینلی ده اورتاق تورك دیلی مسله‌سی‌نین اوزرینده اطرافلی دایانمیش، ای.قاسپیرالی‌نین دیلده بیرلیك ایدئیاسینی تقدیر ائتمیش، حتّی روسییا توركلری‌نین مدنی بیرلیگینه، ایلك نؤوبه ده ایسه دیل بیرلیگینه نایل اولماغین یوللاری باره ده ماراقلی مولاحیظه‌لر ایره‌‌لی سورموشدور. اونون فیكرینجه:  " بیز بؤیوك تورك عاییله‌‌سینه منسوبوق. تاریخ، عنعنه ، دیل و عادتلر بیرلیگی بیزلری بیرلیگه چاغیریر "  (15، س. 162). 

     دیلین میللی بیرلیك و ترققیده كی  رولونو س.ج.افقانی بئله دیرلندیریردی:  " اگر دیل بیرلیگی اولماسا، میللی وحدتین حقیقی ماهیتی و حیات گوجو اولا بیلمز. دیل بیرلیگی اینسانلار آراسیندا چوخ موهوم اهمیت كسب ائدن اساس علاقه  واسیطه‌سیدیر. او، موختلیف مذهبه قوللوق ائدن طایفالاری، موختلیف آرزولارلا یاشایان قبیله‌لری واحید بیر میللت بایراغی آلتینا سسله‌‌ین، اونلارین گوجونو-قوووه‌سینی بیرلشدیریب بیر مقصده دوغرو یؤنلدن، ایجتیماعی قوصورلاری بیرلیكده دفع ائتمه‌‌یه، میللی چتینلیكلری بیرلیكده آرادان قالدیرماغا چاغیران، عوموم‌خالق سعادتینه نایل اولماق، موصیبت و بدبختلیكلردن نیجات یوللاری آراییب تاپماق اوچون هامینی یئكدیل، همرای اولماغا دعوت ائدن، گؤزل یاشاییشدان عیبارت تزه حیاتا قوووشدوران، وطنداشلاری‌نین اَیینلرینه ایستیقلال پالتاری گئیدیرن اساس واسیطه دیر "  (5، س. 9-10) 

     اكثر آذربایجان ضیالیلاری ح.زردابی، س.ج.افقانی و ای.قاسپیرالی طرفیندن ایره‌‌لی سورولن دیل و كولتور بیرلیگی ایدئیاسینی تبلیغ ائتمكله یاناشی، هم ده ساده و تمیز توركجه تئزیسینی ده دستكله‌‌میشلر. حتّی اورتاق تورك دیلی ایدئیاسینا فرقلی یاناشان ضیالیلار بئله ساده و تمیز دیل مسله‌سینده واحید مؤوقئعدن چیخیش ائدیردیلر. مثلا، بعضاً آنلاشیلماز، قارماقاریشیق دیل معناسیندا دا ایشله‌‌دیلن  " وولاپوك(volapuk) " آ، داها دوغروسو 1879-جو ایلده شلئیئر (Johann Martin Schleyer) طرفیندن دوزلدیلمیش صونعی بین الخالق دیله قارشی چیخان فیریدون بی كؤچرلی ( " آنا دیلی "  مقاله‌سی، 1913-جو ایل)  قلم صاحیبلرینه ان غلیظ فیكری بئله ساده شكیلده ایفاده ائتمه‌‌‌‌یی تؤوصییه ائدیردی:  " میللتینی سئون، اونون معنوی دیریلیگینه چالیشان، ترققیسی یولوندا امك صرف ائدن یازیچیلاریمیزدان، ادیبلریمیزدن و شاعیرلریمیزدن چوخ-چوخ توققئع ائدیریك كی، دیللرینی آسانلاشدیرسینلار، آنا دیلیندن اوزاق دوشمه‌سینلر، مئیمونلوقدان ال چكسینلر، فیكیرلرینی آچیق و ساده دیلده یازسینلار، تا كی، اونلارین یازدیقلارینی اوخویان آنلاسین، دوشونسون و آییلسین. آنجاق بو یوللا یازان ایله اوخویانین آراسیندا دوستلوق، ایتتیفاق و بیرلیك عمله گله بیلر (8، س. 126). بو مسله ده آتاتوركون ده مؤوقئعیی بیرمعنالی ایدی:  " میللتین چوخ آیدین كئیفیتلریندن بیری دیلدیر. تورك میللتینده‌نم، دئین بیر اینسان، هر شئیدن اول و موطلق توركجه دانیشمالیدیر. توركجه دانیشمایان بیر اینسان تورك مدنیتینه، جمعیتینه باغلیلیغینی ایدیعا ائدرسه، بونا اینانماق دوغرو اولماز "  (9، س. 124). 

     موعاصیر مدنی دونیا طرفیندن ده دیل، هر بیر میللتین ماددی و معنوی ایرثینی قورویان و اینكیشاف ائتدیرن ان موهوم و ان گوجلو واسیطه كیمی قبول ائدیلمكده دیر. دونیانین مدنی ائكزوتیكاسی‌نین قورونماسینا چالیشان بین الخالق تشكیلاتلارین رسمی سندلرینده ده بئله بیر مودعا تصدیقینی تاپیر كی، هر بیر اینسان اؤز آنا دیلینی یاخشی بیلمه‌لی و اونو قورومالیدیر. آنا دیلی اینسانین معنوی عالمی‌نین زنگینلشمه‌سینده، دونیاگؤروشونون گئنیشلنمه‌سینده، موكممل تحصیل آلماسیندا، اؤز سویداشلاری ایله اونسیت قورماسیندا موهوم رول اویناییر. آنا دیلی میللتین اؤزونه‌مخصوصلوغونو قوروماقلا یاناشی، ترجومه واسیطه‌سیله باشقا خالقلارین مدنی ایرثی ایله تانیش اولماغا، اونلارلا اونسیت قورماغا ایمكان یارادیر. دیلین بشر تاریخینده كی  عوض‌ائدیلمز یئری‌نین بوندان سونرا دا موحافیظ ه اولونماسی واجیبلیگینی اؤنه چكن یونئسكو بو مقصدله 1999-جو ایلدن اعتیبارن 21 فئورالی بین الخالق آنا دیلی گونو ائلان ائتمیشدیر (26). آذربایجان رئسپوبلیكاسی پرئزیدئنتی‌نین 9 آوقوست 2001-جی ایل تاریخلی (552 سایلی) فرمانی ایله 1 آوقوستون آذربایجان رئسپوبلیكاسیندا آذربایجان الیفباسی و آذربایجان دیلی گونو ائلان ائدیلمه‌سی ایسه خالقیمیزین دا بو پروسئسدن كناردا قالمادیغی‌نین رسمی ثوبوتو ایدی. 

     مدنی موختلیف‌لیگین بشریتین فرقلندیریجی خوصوصیتی اولدوغونو تصدیقله‌ین بیرلشمیش میللتلر تشكیلاتی‌نین تحصیل، علم و مدنیت تشكیلاتی‌نین باش كونفرانسی ایسه 3-21 اوكتیابر 2005-جی ایل تاریخینده پاریس شهرینده كئچیریلن 33-جو سئسسییاسیندا  " مدنی اؤزونو ایفاده موختلیف‌لیگی‌نین قورونماسی و تشویقی حاقیندا "  كونوئنسییا (پاریس، 20 اوكتیابر 2005-جی ایل) قبول ائدیلمیشدیر كی، بورادا دیل موختلیف‌لیگی‌نین مدنی موختلیف‌لیگین فوندامئنتال ائلئمئنتی اولدوغو آیریجا بند شكلینده قئید ائدیلمیشدیر (2). 

     اورتاق دیل مسله‌سینده مؤوقئعلری اوست-اوسته دوشن چینگیز آیتماتوو، اولژاس سولئیمانئو، شوكرو خالیق، آنار، ن.جعفروو كیمی تورك ضیالیلاری‌نین دیلیمیزین گله‌‌جگی ایله باغلی دوشونجه‌‌لری ده تورك دونیاسی‌نین دیل و كولتور بیرلیگی پروبلئمی ایله باغلی نیكبین اووقات یارادیر. تورك دیل قورومونون باشقانی شوكرو خالیق (5-6 ایل اؤنجه آذربایجان تئلئویزییاسینا وئردیگی موصاحیبه‌سینده) تورك دونیاسینی تمثیل ائدن ضیالیلارین بیر-بیری ایله روس و یا اینگیلیس دیلینده دئییل، محض تورك دیلینده اونسیته گیرمه‌لری ضرورتینی خوصوصیله وورغولامیشدیر. او، همچنین بو ایستیقامتده كی  چالیشمالارین بیرلشدیریلمه‌سی اوچون ت‌دك ایله آمئا‌‌نین توپلانتیلاری‌نین مونتظم خاراكتئر داشیماسی احتییاجینا، اورتاق بیر مركزین یارادیلماسی و مطبوعات، رادیو، تئلئویزییا، اینتئرنئت یولو ایله عومومی اونسیت دیلی‌نین فورمالاشدیریلماسی مسله‌سینه ده توخونموش، ان اؤنملی نؤقته كیمی ایسه توپلانتیلاردا علمی تئرمینلرله باغلی پروبلئمی و بو ساحه ده راضیلاشمالارین الده ائدیلمه‌سی واجیب‌لیگینی قئید ائتمیشدیر. 

     تورك دونیاسی‌نین دیل و كولتور بیرلیگی ایدئیاسی بو گون آرتیق دؤولت باشچیلاری و تورك دؤولتلری‌نین رسمی قوروملاری سویییه‌سینده دستكلنمكده دیر. آرزولانان مقصدلره دوغرو بیر سیرا رئال ایشلر ده گؤرولمكده دیر. تورك دونیاسی‌نین بو اینتئقراسییا پروسئسی‌نین مدنی-ائتنیك بیرلیكدن سیاسی بیرلیگه دوغرو ایستیقامت آلماسی ضیالیلار و دؤولت رسمیلری طرفیندن ده اعتیراف ائدیلمكده دیر. مثلا، آذربایجان رئسپوبلیكاسی میللی مجلیسی‌نین مدنیت مسله‌لری دایمی كومیسسییاسی‌نین صدری نیظامی جعفروو دا دیل و كولتور بیرلیگی ایله باشلانان بو اینتئقراسییانین ایلك نؤوبه ده مدنی-معنوی بیرلیك ماهیتلی اولماسی قناعتینده دیر. اونون فیكرینجه ده، مدنی دونیا طرفیندن طبیعی ساییلان بئله بیر مدنی-معنوی بیرلیگین آچاری بیرینجی نؤوبه ده دیلدیر:  " بو مدنی-معنوی بیرلیگه چوخ نسنه‌لر داخیلدیر. بورایا حیات طرزی و معیشت وردیشلریندن توتموش دوشونجه طرزینه قدر هر شئی داخیلدیر. بو گون تورك دونیاسیندا فرقلی‌لیكلرین بیرلشمه‌سی پروسئسی گئدیر. اینتئقراسییا پروسئسی بوتون دونیادا گئتدیگی كیمی، آیری-آیری عومومی تاریخی مدنیتلر آراسیندا دا گئدیر. واختیله عومومی اولموش، سونرادان موختلیف سببلردن دیفئرئنسیاسییا اولونموش مدنیتلرین اؤزونده ده گئدیر. بوتون دونیا بو گون چكینمه‌دن عرب بیرلیگیندن، اسلاویان بیرلیگیندن، آنقلوساكس بیرلیگیندن دانیشیر. بونلار آرتیق خئیلی واختدیر دونیا گئرچك‌لیگینه چئوریلیب. یئنی دونیا دوزه‌نی‌نین فورمالاشدیغی بیر دؤنمده توركلرین ده بیرلشمه‌سی طبیعیدیر. بو اینتئقراسییا دونیا بیرلیگی طرفیندن ده نورمال قارشیلانیر. عرب، اسلاویان، آنقلو-ساكس بیرلیكلری‌نین گئنئتیك اساسلاری اولدوغو كیمی، توركلرین ده معنوی-مدنی بیرلیگی‌نین اؤزولونده كؤك، سوی یاخینلیغی دورور "  (4). هله واختیله  " آذربایجان جومهوریتی "  اثرینده آذربایجانلیلاری میللیت اعتیباری ایله تورك، دین اعتیباریله ایسلام، مدنیتی-اساسیییه اعتیباریله شرقلی اولاراق تقدیم ائدن م.ا.رسولزاده دونیایا بیان ائدیردی كی،  " آذربایجان توركو موختلیف شیوه‌لره مالیك و اولدوغو یئرلره نیسبتله موختلیف ایسیملر داشییان بؤیوك تورك آغاجی‌نین بیر بوداغیدیر "  (22، س. 7). 

     نتیجه اولاراق دئیه بیلریك كی،  " میللی حیات، میللی وارلیق، میللی منلیك و میللی روحون اساسینی، باش منبعیینی تشكیل ائدن میللی كولتوردور "  قناعتی ایستیقلالچی و میللی شوعور صاحیبی اولان ضیالیلارین مؤوزویا دایر یازیلاری‌نین آنا خطینی تشكیل ائدیر. دیل مسله‌لری ده محض بو مؤوقئعدن دَیرلندیریلیر. اونلارین دوشونجه‌سینه گؤره، میللی خوصوصیتلرینی و میللی كولتورونو یاشاتماغا مووففق اولان هر میللت، گئج-تئز موستقیل بیر میللی دؤولت قورماغا نامیزددیر. میللی خوصوصیتلرینی و میللی كولتورونو ایتیرمیش اولان میللتلر، میللی منلیكلرینی و ایلهام آلاجاقلاری میللی قایناقلارینی دا ایتیرمیش اولورلار. بو كیمی میللتلرین گله‌جگی یوخدور. اونلارا اؤلموش نظریله باخماق لازیمدیر. میللی خوصوصیت و میللی كولتورون باشیندا ایسه میللی دیل گلیر. میللی وارلیغین موحافیظه‌سینده دیلین رولو حلل‌ائدیجی‌دیر. دیل و كولتور بیرلیگی میللی حافیظه و دوشونجه‌نی مؤحكملندیرمه‌یین موهوم عامیلی، میللی شوعورون اساس مئعیاری‌دیر. 

كؤچورن:عباس ائلچین

  ادبیات 

  1. آخوندوو آ. دیل و مدنیت. باكی: یازیچی، 1992، 192 س. 

  2. بیرلشمیش میللتلر تشكیلاتی‌نین تحصیل، علم و مدنیت تشكیلاتی‌نین باش كونفرانسی‌نین 33-جو سئسسییاسیندا قبول ائدیلمیش  " مدنی اؤزونو ایفاده موختلیف‌لیگی‌نین قورونماسی و تشویقی حاقیندا "  كونوئنسییا‌(پاریس،‌20اوكتیابر2005-جی‌ایل).

www.e-qanun.az/files/framework/.../f_19041.htm

  3. جاوادووا ائ. سطیرلرده دؤیونن اوره‌ك. باكی: آذرنشر، 1988، 160 س. 

  4. جعفروو نیظامی. مدنی-ائتنیك بیرلیكدن سیاسی بیرلیگه دوغرو: بو اینتئقراسییا دیل و الیفبا فاكتوروندان كئچیر.  " مدنیت "  قز.، 18 دئكابر 2008-جی ایل، № 98. 

  5. افقانی جمال‌الدین. سئچیلمیش اثرلری. باكی: آذرنشر، 1998، 72 س. 

  6.حسین زاده بَی. توركلر كیم‌دیر و كیملردن عیبارتدیر، باكی، موترجیم، 1997، 292 س. 

  7.  كنگرلی آ. ایسماییل بَی قاسپرینسكی. باكی: نورلان، 2004، 284 س. 

  8.‌ كؤچرلی فیریدون بَی. آنا دیلی. آذربایجان پوبلیسیستیكاسی آنتولوگییاسی (ترتیب ائدن: جلال بیدیلی-محمدوو). باكی: شرق-قرب، 2007، 688 س. 

  9.‌ قوجاتورك اوتكان. آتاتورك. باكی: علم، 1991، 212 س. 

  10.‌ ماهاتما قاندی. هیندیستاندا میللی دیل یولوندا ساواش (ترجومه ائدن: گونتای گنج‌آلپ).

http://chevrilerim.blogspot.com/2011/01/hindistanda-milli-dil-yolunda-savas.html

  11. رجب‌اوو ا. دیل، شوعور، جمعیت، تاریخ. باكی: آذرنشر، 1993، 160 س. 

  12. رسولزاده م.ا. اثرلری، ایكی جیلد. باكی: شیروان‌نشر، 2001، 528 س. 

  13. تاغی‌یئو.ا، علی‌یئو ق. كولتورولوگییا. باكی: طبیب، 1997، 96 س. 

  14.اوشینسكی ك.د. سئچیلمیش پئداقوژی اثرلری. باكی، آذرنشر، 1953، 380 س. 

  15. وزیروو. ی. روسییا توركلری‌نین ایتتیحادی.  " آچیق سؤز " ، قز.، 1917، № 473. 

  16. آغا اوغلو آحمد. اوچ مدنیت. ایستانبول: میللی ائگیتیم باسیم‌‌‌ائوی، 1972، 146 س. 

  17. جعفر اوغلو آحمد. ایسماییل بئی گاسپیرینسكی،  " آذربایجان یورت بیلگیسی " ، 1933، ییل 2، سایی 16، س. 165-169. 

  18. محمدزاده. م.ب. میللی آذربایجان حركتی. آنكارا: آذربایجان كولتوردرنگی یایینلاری، 1991، 240 س. 

  19.محمدامین رسولزاده. میللت اولماق عزمی. آذربایجان، آنكارا، 1 آغوستوس 1952، سایی 5. 

  20. رسولزاده .م.ا. میللت‌چیلیك - پاتریوتیزم آذربایجان، آنكارا، ائیلول 1952، سایی 6. 

  21. رسولزاده محمد امین. میللی تئسانود، آنكارا، كاردش مطبعه‌سی، 1978، س. 24-25. 

  22. رسولزاده محمد امین. آذربایجان جومهورییتی (كئیفییئت-ای تشككولو و شیمدیكی وضعیتی). آذربایجان توركلری كولتور و دایانیشما درنگی یایینلاری: 1، ایستانبول، 1990، 205 س. 

  23.‌ سارای مئهمئت. گاسپیرالی ایسماییل بََی‌دن آتاتوركه، تورك دونیاسیندا دیل و كولتور بیرلیگی. ایستانبول: 1993، 187 س. 

24. Гумбольдт Вильгельмфон. Избр. Труды, по языkозначнию. Мосkва: Прогресс, 1984, 368 с.

25. Поздняkов Э.А. Философия kультуры. Мосkва: Интурреkлама, 1999, 576 с.

26.  az.wikipedia.org/.../Beynəlxalq_Ana_Dili_Günü.