21 آذر

میرزه ابراهیموو

او گونو خاطیرلادیقجا سن گؤزلریمده جانلانیرسان... یوخ، گؤزلریمده جانلانیرسان دئمک آزدیر، هردن! منه ائله گلیر کی، قلبیمین دؤیونتوسونده سنین سسینی ائشیدیرم. حتّی، ایندی منه یوخو کیمی، اوزاق بیر خیال کیمی گؤرونن او گونلرین خاطیره‌سینه دالدیقدا  حیسّیات بوتون وارلیغیما حاکیم اولورکن، ائله بیلیرم کی، سن یانیمدا اوتورموش، الینی چیگنیمه قویموشسان... بیز صؤحبت ائدیر، خیالاتا سونسوز بیر آزادلیق وئریر، اوفوقلره باخیب فیکره گئدیریک... بو زامان من سنین نفسینی دویور، سسینی ائشیدیرم: "محمود، دوستوم، بو گونو اونوتماق، یاددان چیخارماق اولاریمی؟ - دئییرسن. - ظولمتلره ایشیق، محبوسلارا آزادلیق، آجلارا چؤرک اومیدی گتیرن بو گونو اونوتماق اولار می؟.. بیر خالقین، بیر تورپاغین آزادلیق موژده‌سی اولان بیر گونو اونودارلارمی؟.. یوخ، یوخ! آذربایجان تورپاغی هئچ‌بیر زامان بو گونو اونوتمایاجاقدیر!.."

   زاما‌‌نین تکری هرلندیکجه، گونلر آیلارا، آیلار فصیللره چئوریلدیکجه، شاهیدی اولدوغوموز حادیثه‌لر بیر خاطیره‌یه دؤنوب قلبیمی حسرتله دولدوردوقجا سنین سؤزلرینده‌کی معنا و حقیقتی آنلاییرام... آنلاییرام کی، دوغرودان دا، او گونو اونوتماق اولماز. گله‌جک نسیللرین حؤکمونو بیلمیرم، آمّا بیزیم اوچون او گون بؤیوک و عزیز بیر گوندور... قبره قدر او گون قلبیمیزده یاشایاجاق، خیالیمیزدان سیلینمیه‌جکدیر!.. بلی، او گونو، 1324-جی ایلین چارشنبه گونونو، 21 آذر گونونو بیز هئچ بیر زامان اونوتمایاجاغیق! ، . خاطیرینده وارمی، او گون بیز سحر چوخ تئزدن دورموشدوق. داها دوغروسو، بیز بوتون گئجه‌نی یاتا بیلمه‌میشدیک. اوستونو دومان آلمیش تبریزده خفیف بیر شاختا واردی... عینالی داغلاری‌‌‌نین چیلپاق و قیرمیزی رنگلی یاماجلاری قارلا اؤرتولموشدو... اوزاقلاردا، غربده باغلی-باغاتلی ماراغا‌‌نین اوستونده‌کی سهند داغی‌‌نین زیروه‌سی بولودلارین ایچینده ایتمیشدی... باشی قارلی، زیروه‌سی دومانلی بو داغلار بیر سرکرده‌‌نین سالامینا دورموش قوشون کیمی یو تبریزه باش اَیمیشدیلر. آه، او گون تبریزین نه قدر عظمتلی، نه قدر خیالی بیر گؤرکمی واردی!.. او، اؤز زیندا‌‌نینی اوچورتموش بیر محبوس، اؤلکه‌سینی خیلاصی ائتمک اوچون اؤلومه گئدن بیر عسگر کیمی غورورلو ایدی. او، فیرتینا قاباغیی ساکیت دوران بیر دریانی آندیریردی... اونون هر داشیندا بیر سیرر، بیر معنا گؤرونوردو،.. او زامان تبریزه باخان هر کس بیر حادیثه باش وئره‌جگینی،نه ایسه غئیری-عادی و بؤیوک بیر ایش اولاجاغینی گؤزله‌ییردی... هامی اینتیظاردا  ایدی... لاکین هچ کس بیر ساعات سونرانی خبر وئره بیلمیردی...

   او زامان بوتون آذربایجا‌‌نین، بوتون ایرا‌‌نین گؤزو تبریزده ایدی... هامی تبریزه باخیردی. اونون نه ائده‌جگینی گؤزله‌ییردی... بیزیم طالعیمیز اونون حرکتیندن آسیلی ایدی. آذربایجان تورپاغی‌نین گله‌جگی، ایران آزادلیغی‌‌نین طالعی اونون الینده ایدی. دؤنه-دؤنه قیلینج گؤتوروب قانلی موباریزه‌لره گیریشمیش، سعادت قاپیلارینی آچاجاغی، آزادلیق بایراغینی ابدی اولاراق قالدیراجاغی یئرده بدبختلیگه اوغرامیش، طالعین غضبینه راست گلمیش، قوللاری باغلاناراق یئنیدن ظولمت زیندانلارینا آتیلمیش بو قهرمان بیر داها آیاغا قالخماق، قیلینج وورماق اوچون اؤزونده بیر متانت و قودرت، روح و رشادت تاپاجاقدیرمی؟... بیز تبریزه باخیر و بئله دوشونوردوک... بیز دئیردیک کی، "یوخ!. بو دفعه مغلوبیت اولا بیلمز!.. بو دفعه هئچ بیر حیله و تزویر بو قهرمان الیندن ابدی آزادلیق بایراغینی قوپارا بیلمز. بو سون و قطعی ووروشدور. ، . بو ووروشدا تبریز غالیب گله‌جکدیر!.. او گون بیزیم قطعی اینامیمیز بئله ایدی... سنین آتانی خاطیرلاییرام، عزیزیم!.. او، بیزیم بو دانیشیقلارمیزا قولاق آسارکن ستارخان خیابا‌‌نینداکی خاریجی کیتاب ماغازاسینی و هر گون لندن‌ین،  فارس دیلینده وئریلیشلرینی تبریزه یایان اوراداکی بؤیوک رادیونو گؤستریب دئیردی: -اگر قویسالار...

    بیز او زامان بو سؤزلرده‌کی معنانی او قدر ده آنلاماز و قوجا کیشینی اعتیقاد سوست‌لوگونده اتیهام ائدردیک... او، بونا جاواب اولاراق گوله-گوله تبریزلیلرین 1322-جی ایلده دوزلتدیکلریی بیر هاوانی دوداق‌آلتی اوخویاردی:

 آلما‌‌نین هوسی پیسدی،

 روسلارین بؤرکو میسدی...

 بیزی بو درده سالان

 کؤپک اوغلو اینگیلیسدی...

آی ننه تانکی گلدی...

 اورگیمه یانقی گلدی...

 کیشمیشله چای ایچمکدن

 دیشلریمه سانجی گلدی...

 چوخ واخت بیز اونون بو گولملی ماهنیسینی یاریمچیق قویوب گئدردیک... خوصوصیله ملوسه یانیمیزدا اولدوغو زامان بیز تئزجه اوتاقدان چیخاردیق. . . چونکی او، بو ماهنی‌یا ساکیت قولاق آسا بیلمزدی... "بو بیر میلّتین عاجیزلیگی‌می، یوخسا نیفرتیمیدیر؟"- دئیه مین جور مولاحیظه‌لر یورودردی... آه، دوستوم، بو نجیب و اینجه طبیعتلی قیزدا نه گوجلو بیر روح واردی... اونون حاضیرجاواب‌لیغی و آچیقلیغی، ایتی فیکیر صاحیبی اولماسی بیزه نه قدر خوش گلردی... او، هر هفته دوزلتدیگیمیز یولداشلیق مجلیسلری‌‌نین یاراشیغی ایدی... خاطیرلاییرسانمی، او بیر دفعه موپاسان‌ین "مادموازل فی‌فی‌"سیندن ترجومه ائتدیگی بیر پارچانی بیزه ان قیزغین بیر هوس و ملاحتلی بیر سسله اوخوموشدو... بوتون اوغلانلار آغیزلارینی آچاراق حسرت و محبتله اونو دینلرکن اؤزلرینی اونوتموش کیمی ایدیلر... بلی، دوستوم، بیز هامیمیز اونون وورغونو ایدیک... هامیمیز او قیزا خوش گلمگی بؤیوک سعادت ساییردیق... او، طبیعتینه خاص بیر آچیقلیق و راییحه ایله بیزی حئیران ائتمیشدی... بیلمیرم ندنسه بیزلردن هر کس اؤزونون ملوسه‌یه داها آرتیق خوش گلدیگینی دوشونوردو... او، بیزیم هامیمیزلا گوله-گول، نوازیشله  دانیشاردی... لاکین بیز اونون گؤزونه باخارکن آیدینلیقدان و دورولوقدان باشقا بیر شئی گؤرمزدیک... یالنیز سنینله قارشیلاشدیغی زامان من بو گؤزلرده آنی بیر تلاش و جیدّیت گؤرردیم... حتّی سونرالار موشاهیده ائتدیکده، اونون سنه باخماقدان قورخدوغونون دا فرقینه وارمیشدیم... بیر حادیثه اونون قلبیییده یالنیز سنه قارشی اصل محبت اولدوغونو منه بیلدیردی... یادیندادیرمی، 1323-جو ایلین آخیرلاریندا بیز گولوستان باغیندا، سووئت مدنیت ائوینده‌کی بیر موسامیره‌دن چیخمیشدیق؟.. گئجه‌نی ملوسه‌گیلین ائوینده توپلاناجاق ایدیک. سن هارا ایسه گئتدین و چوخ گئج گلدین... بیز اونلارین ائوینده اولورموش، شیرین صؤحبت ائدیردیک... مجلیسیمیزده هم اوغلانلار، هم ده قیزلار واردی. گاه ایجتیماعی مسله‌لردن، جمعیتلرین، خالقلارین و قؤوملرین تاریخ صحنه‌سینه چیخماسیندان، یوخ اولماسیندان، گاه بو گونون سیاسی حادیثه‌لریندن دانیشیردیق... بعضیلری نرد،بعضیلری شاهمات اویناییردی... سونرا بیز گرامافوندا  اویون هاواسی چالیب خانیملارلا رقص ائتدیک... بوتون بو مودّتده ملوسه بیرجه دفعه اوتاقدا گؤرونموش، دوستلارلا سالاملاشدیقدان سونرا گؤزلری ایله کیمی ایسه آختاراراق یوخ اولموشدو... دالیسینجا گئدن خانیملار بوش قاییتمیشدیلار. او، نه ایسه بیر شئیی بهانه ائده‌رک، اوتاغا گلمه‌میشدی... دوز ایکی ساعات سونرا سن گلدین... یالنیز بوندان سونرا ملوسه اوتاقدا گؤروندو. او زامان من ملوسه‌‌‌نین سنی سئودیگینی قطعی اولاراق کسدیردیم. اوندان ایکی گون سونرا سویوق بیر آخشامدا بیز گزه-گزه گئدیب ارک قالاسینا چیخمیشدیق... اونون قالین و سؤکوک بورجلری‌‌نین اوستونده دوروب کئشیکچی‌‌نین باغینا تاماشا ائدیر، دانیشیردیق... او زامان ایلک دفعه سن منه ملوسه‌نی سئودیگینی آچیب سؤیله‌دین... من دئدیم:

 - خوب... نه‌یی گؤزله‌ییرسن، ائلچی گؤندر، ایشی تامام ائله گئتسین، او کی، سنی سئویر.

سن غوصه‌لی بیر سسله:

 - سئویرمی؟ گؤزلر بونو بیلدیرسه ده دیل اعتیراف ائتمیر، - دئدین. - بو غریبه بیر قیزدیر، دوستوم. اؤزونه مخصوص موحاکیمه‌لری و دوشونجه‌لری وار دیر. حیسّیات اوستونده قورولموش عشق حیاتین بوحرانلاری ایچینده چوخ تئز سؤنه‌جک بیر قیغیلجیمدیر، دئییر... من نییه سئودیگیمی و نییه سئویلدیگیمی بیلمه‌دن هئچ کسه اورک وئرمه‌رم.

بو قایدا ایله آیلار گلیب کئچدی... یولداشلار هامیسی ملوسه‌‌‌نین بیر گون سنی گؤرمه‌دیکده داریخدیغینی سنی گؤردوکده قیزاردیغینی حیس ائتدیلر... لاکین هرکس بیر ایهام و یا بیر ایشاره ایله بونو قیزا آندیرماغا، اونونلا بو باره‌ده صؤحبت آچماغا جسارت ائتمه‌دی... گونش چیچکلر، اوتلارا، حیات و طراوت وئرن کیمی، محبت ده ملوسه‌‌‌نین ملاحت و گؤزللیگینی یوز قات آرتیرمیشدی... یولداشلار بونو گؤردوکجه آرانیزدا گیزلی محبتین اوزون سورمه‌سینی آرزو ائدیردیلر. سن ایسه..

 - وط‌نیمیز آزاد اولمایینجا منه سعادت یوخدور، - دئییردین...

 من حیس ائدیردیم کی، ملوسه ساده بیر قیز دئییل، وط‌‌‌نی‌نین حقیقی اؤولادیدیر. حساس و اوجا طبیعتی اونو موباریزه‌لره، ایجتیماعی دؤیوش میدانلارینا چکیردی... بونا گؤره ده او، سنه قطعی جاواب وئرمیر، حیاتدا یانیلماقدان قورخور، ایلک حیسّیاتا تابع اولماق ایسته‌میردی. بونو سن ده حیس ائدیردین... او، تئز-تئز صؤحبتلرینده غرة‌العین طاهره‌دن و ژاندارکدان دانیشار، بو قادینلاری آسیمانی بیر ووجود کیمی تعریفلردی... اونون بو صؤحبتلری‌‌نین معناسینی و سببینی سن ده باشا دوشوردون، من ده... بو قیز سعادتی عاییله چرچیوه‌سینده آخلارانلاردان دئییلدی. اونون قلبی‌‌نین باشقا آرزولاری واردی...

 بونو حیس ائتدیکجه ده سن اونا داها آرتیق مفتون اولور و مفتونلوغونو دا گیزلی ساخلایا بیلمیردین. آخی  او حیات یولونو کی، سن سئچمیشدین، آنجاق ملوسه اونا لاییق موباریزه یولداشی اولا بیلردی... بیر دفعه بیز اوچوموز گولوستان باغیندا گزه-گزه "سعادت ندیر" دییه صؤحبت ائدیردیک. من: "سعادت احتیاجین محو ائدیلمه‌سیدیر، - دئدیم. - اینسان حیاتیندا احتیاج آرادان قالدیریلدیقدا اصل سعادت یاراناجاقدیر"  ملوسه اعتیراض ائتدی: - دئیه‌سن سیز ترقّی و تکامولو دایاندیرماق  فیکرینده‌سینیز.. نئجه یعنی احتیاجی یوخ ائتمک؟! مگر اینسا‌‌نین یاخشی بیر موسیقی پارچاسینی دینله‌مک، عطیرلی  بیر گولوستان بئجرمک  آرزولاری درونی بیر احتیاجدان دوغمور؟ بو احتیاجی محو ائتسه‌نیز، حیاتی محو اتمیش اولارسینیز، منیم:

- بس سعادت ندیر؟ - سوالیما او:

 - ابدی امک و فعالیتیدیر، - دئدی، - ائله امک کی، تورپاغی آباد ائدیر. ائله فعالیت کی، وطنین شرفینی آرتیریر... اصل سعادت بودور!

سن بؤیوک بیر وجدله:

 - ملوسه جان، بئله امک و فعالیت اینسانی زیندانلارا آپارسا نئجه، سیز بونو خوشبخت حساب ائدرسینیزمی؟ - دئیه سوروشدوقدا، او، بئله جاواب وئردی:

- ‌‌نینکی  اونو خوشبخت حساب ائدرم، حتّی گئجه-گوندوز زیندا‌‌نین قاپیسیندا اونا شرقیلر دئییب دردلرینی یونگوللشدیرمگی  اؤزومه سعادت بیله‌رم! چونکی اینسان وطن اوچون، جاماعات اوچون یاشامالیدیر! عزیز دوستوم!..

بیز او گونده، آذرین  21 ده بئله دوشونوردوک... او گون سحر تئزدن شاهپور خیابا‌‌نی‌نین  کله-کؤتور  سکیسیندن ستارخان خیابانینا گئدرکن، اورک دؤیونتوسو  ایچریسینده سوسور و بئله دوشونوردوک... یادیندادیرمی، تبریزین اتکلریندن، لاپ عینالی داغی‌‌نین دیبیندن هاوایا بیر گولـله  آتیلدی؟ بیز بیر-بیریمیزه باخیب دانیشمادیق... سانکی اونا جاواب اولاراق تبریزین غرب اوفوقلریندن هاوایا ایکینجی، اوچونجو بیر گولـله آتدیلار. اینتیظار سوکوتو ایچریسینده دورموش تبریزین بیر کوچه‌سی، بیر ائوی اولمادی کی، بو گولـله سسلرینی ائشیتمه‌سین. او گولـله‌لر تبریزلیلره اؤلوم خبری گتیرن بایقوش سسینی یوخ، باهارین باشلاندیغینی خبر وئرن بیر گؤی گورولتوسونو خاطیرلاتدی. او سسلر بیزده گنجلیک آرزو و خیاللاری‌‌نین حقیقته چئوریلدیگی اومیدینی دوغوردو. بیز بو گولـله سسلرینی ائشیدرکن معنالی اولاراق:

- باشلاندی... - دئیه یئنیجه آچدیقلاری دوکانلارینی باغلایان آداملارا باخاراق گولومسه‌دیک. - بلی،  باشلاندی... او زامان شهرده درحال بیر تلاش، بیر حرکت عمله گلدی. ستارخان خیابا‌‌نیندا بیر-بیری‌‌نین آردینجا دوزولموش فایتونلارا اوتوروب هارا ایسه تلَسن موختلیف آداملارا باخاراق بیز ده آیاقلاریمیزین سورعتینی آرتیردیق. بیز داش ماغازالارا، مرکزی کومیته بیناسینا دوغرو یؤنه‌لیرکن، "بلکه، دوغرودان دا، باشلاندی؟- دئیه دوشونوردوک. قارشیمیزا چیخان و تلَسیک گئدن پولیس و ژاندارم نفرلری بیزیم بو فیکریمیزی مؤحکملتمیشدی... اوچونجو آذربایجان لشکری  فرماندهی‌‌نین  بوتون عسگرلری کازارمالارا  ییغدیغینی و عملیاتا حاضیر اولدوغونو ائشیتدیکده قطعی اولاراق: - دوغرودان دا باشلادی -دئمیشدیک او گون بلدیه ایداره‌سی‌‌نین و ایالتین داملاریندا سیلاحلار قویولوموشدو... ایکی گون اوّل موعین واهیمه تؤره‌دن  بو سیلاحلارا، ایندی، تبریزین اتکلرینده ایلک فدایی گولـله‌لری‌‌نین سسی ائشیدیلدیکدن سونرا هئچ کس فیکیر وئرمیردی... لاکین مجلیس آچیلمامیش، میلّی حؤکومت تشکیل اولمامیش، فدایی دسته‌لری‌‌نین تبریزی احاطه ائتمه‌سی بیزه، نه قدر غریبه گؤرونوردو. ماراغادان، مرنددن و آذربایجا‌‌نین باشقا یئرلریندن تؤکولوب گلمیش بو فدایی دسته‌لرینی ساخلاماق اولاجاقدیمی؟

اونلار تبریزی آزاد  ائتمگه، اونو مورتجیع دؤولت حاکیملری‌‌نین الیندن آلماغا گلمیشدیلر... اونلار، قارشیسینا چیخاجاق هر مانعه‌نی  یاندیریب کوله چئویرن بیر وولکان کیمی یالنیز ایره‌لیله‌مک حیسی ایله چیرپینیردیلار... مرکزی کومیته‌ده بیزه درحال فدایی‌لرین ایچینه گلمگی تاپشیردیلار... بیز مجلیس آچیلمامیش، میلّی دؤولت یارانمامیش اونلارین شهره گیرمه‌سینه، حربی عملیاتین باشلانماسینا یول وئرمه‌ملی ایدیک...

-باشا سالین کی، بیز ایشین قانسیز قورتارماسینا چالیشیریق. دئیین کی، قارداش قانی آخیتماقدا هئچ بیر فایدا یوخدور. مورتجیعلر حؤکومت قوشونلاری‌‌نین الی ایله بیزی قان ایچینده بوغماق ایسته‌ییرلر. فدایی‌لری سویوق‌قانلی، دؤزوملو  و اینتیظاملی اولماغا دعوت ائدین. امری گؤزله‌سینلر... اوزباشینالیغا  یول وئرمه‌سینلر!..

بیز مرکزی کومیته‌ده گؤستریش آلدیقدان سونرا تبریزی موحاصیره ائتمیش فدایی‌لرین ایچینه گلدیک... اونلار حئیرت ائدیله‌سی بیر اینتیظاملا دسته‌لره بؤلونموش، کشیکچیلر  قویموش، باشچیلار آییرمیش، سنگرلر  دوزلتمیشدیلر.. آیاغی چاریقلی، اگنینده  جیریق چوخا، بوغازینا یون شرف ساریییب اوجونو بؤرکونون اوستونده دویونله‌میش بیر فدایی بیزی ساخلادی... اونون یاشی ایییرمیدن آرتیق اولمازدی... عسگری بیر ایفاده ایله کیم اولدوغوموزو سوروشدو. وثیقه‌لریمیزی یوخلادی و مرکزی کومیته‌دن گلدیگیمیزی بیلدیکده گولومسه‌دی... کناردان علی آدلی بیریسینی هارایلاییب  باشچیلاری‌‌نین دالینجا  گؤندردی... بیز اونونلا صؤحبته باشلاییب آدی‌‌نین همت اولدوغونو، اؤزونون مرنددن گلدیگینی اؤیرندیک... اونلار اوچ قارداشدیلار... اوندان بؤیوگونون اوتوز یاشی، کیچیگی‌‌نین اون سککیز یاشی واردی. هر اوچو فدایی‌دیر. ائوده قوجا آنالاری قالمیشدیر... سن اوندان:

- نییه بو توفنگی گؤتورموسن، نه ایسته‌ییرسن؟ - دئیه سوروشدون.

 او، هئچ بیر شئی دوشونمه‌دن، بیر اوشاق ساده‌لیگی ایله جاواب وئردی؛

- آذربایجانا آزادلیق  ایسته‌ییریک! سن اونو ایمتاحان ائدر کیمی سوروشدون:

 - یاخشی، بو آزادلیغین سنه نه فایداسی اولاجاق؟...

 او عئینی حاضیرجاواب‌لیلیق و ساده‌لیکله دئدی:

 - اوغلان، منی سریمه،  نئجه  نه فایداسی اولاجاق؟ امنیه‌‌‌نین ظولموندن قورتارجاغیق... اؤزوموزون بیر تیکه تورپاغیمیز اولاجاق... ائویمین ایختیاری اؤز الیمه کئچه‌جک... مکتبیم، کیتابیم اولاجاق.

اونون بو جاوابیندان سونرا سن یاشارمیش گؤزلرینله منه باخدین. یاناقلارینا سوزولن او سئوینج یاشلارینی ایندی ده اونوتمامیشام، دوستوم... ایندی ده سؤزلرین قولاقلاریمدا جینگیلده‌ییر:

 - گؤرورسنمی، محمود، یوز مینلرله هموطنیمیزین موقدّس آرزوسو بئله‌دیر. آزادلیق آرزوسو ایله یاشایان بیر میلّتی ابدی اسارتده ساخلاماق غئیری-مومکوندور!

بیز فدایی دسته‌لرینی گزدیک... اونلارین باشچیلاری و بؤیوکلری ایله گؤروشدوک. بیر نئجه یئرده آیاق اوستو میتینقلر اولدو... مرکزی کومیته‌‌‌نین تاپشیریغینی اونلارا چاتدیردیق...

- صبیر ائدین، تلسمه‌یین،  - دئدیک. - تبریزده هرج-مرجلیک  سالماق، خالقین مالینا و جا‌‌نینا قصد ائتمک ایسته‌ینلر چوخدور... دوشمنلریمیزین الینه هئچ بیر وسیله وئرمه‌یین... اونلار، اؤزلری قیرغین و تالان دوزلدیب بیزی دونیادا آبیردان سالماق ایسته‌ییرلر... احتیاطلی اولون!.. آذربایجا‌‌نین آزادلیغی سیزدن بونو ایسته‌ییر.

اونلار بیر آغیزدان:

 - یاشاسین آذربایجان!.. یوخ اولسون خاینلر!... – دئیه قیشقیردیلار.

 اوچ گون اونلار بو قایدا ایله تبریزین اطرافیندا دوردولار... گئجه-گوندوز شاختادا،  آچیق هاوادا قالدیلار. جیریق چوخالارا بورونوب بیر-بیرینه سؤیکنه‌رک، بیر-بیری‌‌نین نفسی ایله ایسینه‌رک اونلار تبریزین کئشیگین چکدیلر او زامان اونلارین آرا-سیرا هاوایا آتدیغی گولـله‌لر تبریزلیلری بیدار ائتمیردی بو گولـله‌لر خالق سعادتی‌‌نین کئشیگینده دورموش موباریزلرین آییق اولدوغونو شهر اهالیسینه بیلدیریر، خاینلری واهیمه‌یه سالیر، مورتجیع‌لری ده دهشته گتیریردی... بیز او زامان حرکته گلمیش خالق کوتله‌لرینده‌کی اعجازکار معنوی قووّه‌یه و بؤیوک اخلاقا حئیران اولموشدوق... آیری-آیریلیقدا ساوادسیز، علمسیز و دونیا ایشلریندن خبرسیز گؤرونن بو اینسانلار بیر یئره توپلاندیقدا نه بؤیوک بیر معنویات، نه یوکسک بیر شوعورو تجسوم ائتدیریردیلر... اونلارین آراسینداکی اینتیظام و باشچیلارینا اولان حؤرمت بیزی حئیران ائتمیشدی. بو اینتیظام و اخلاقی یالنیز یوکسک غایه‌لر یولوندا ووروشان اوردولاردا تاپماقلا اولاردی... بیز اونلارا باخیر، "بونلار بالاجا بیر خالقین سعادتی یولوندا ووروشا قالخمیش اولسالار دا، غایه‌لری بؤیوکدور... اونلارین آزادلیق آدلی بیر تانریسی واردیر... اونلار دوغرودان دا آزادلیق فدایی‌لریدیر"- دئییردیک.

 بیز مرکزی کومیته تاپشیریغینی فدایی‌لره چاتدیردیقدان سونرا تئزلیکله شهره قاییتماق، بو گون آچیلاجاق بیرینجی آذربایجان مجلیسینده ایشتیراک ائتمک ایسته‌ییردیک. بو زامان بیزدن خئیلی آرالی بیر دسته فدایی‌‌نین "اورا" باسدیغینی ائشیتدیک... ماراقلا اونلارا یاخینلاشدیق، فدایی‌لر بیر دسته قیزی احاطه ائتمیش، اونلاردان نه ایسه آلیر و شادلیقلا تشکّور ائدیردیلر. بونلار تبریز خانیملاریندان فدایی‌لره هدیه گتیرمیش قیزلار ایدی. بیز ملوسه‌نی ده اونلارین آراسیندا گؤردوکده بیر-بیریمیزه باخدیق و نه قدر ده سئویندیک. ملوسه ده بیزی گوروب گولومسه‌دی... گؤزلری سنین گؤزونه ساتاشارکن یاناقلاریندا آنی بیر قیزارتی عمله گلدی... سونرا او اؤزونه مخصوص آزاد بیر حرکتله بیزه یاخینلاشاراق سالام وئردی... سن ده، من ده اونون الینی سیخدیق، اود کیمی  یانان گؤزلرینه باخدیق. من هیجاندان سنین دیلی‌‌نین توتولدوغونو حیس ائتدیم. همیشه  اولدوغو کیمی اونا یاری ظارافاتلا  سؤز آتدیم.

 - ملوسه خانیم، سیز بو گون فؤوق‌العاده گؤزلسینیز، - دئدیم. لاپ  ایلک باهار لاله‌سی کیمی گؤزل و معنالی‌سینیز!

او، قاش‌آلتی منی سوزه‌رک بیر آن ایچینده جاواب وئردی:

 - بو گون هر شئی گؤزل، هر شئی معنالیدیر، - دئدی. - بو تورپاق، بو گؤیلر، بو داغلار مگر گؤزل دئییل؟..- بو یوزلرله اینسانلار، اونلارا هدیه گتیرمیش بو قیزلار، نهایت، سیز اؤزونوز گؤزل و معنالی دئییلیینیزمی؟... اومید و سعادت قاپیسیندا هر شئی گؤزل، هر شئی معنالی اولور!...

من:

- طبیعتاً نجیب اولانلار داها آرتیق!... - دئدیم.

او، یئنه، سنین اورگینه ایشله‌ین بیر تبسّومله گولومسه‌دی... نه ایسه دئمک ایسترکن، فدایی‌لردن بیریسی اونا یاخینلاشاراق، عسگری بیر نیظاملا قارشیسیندا دوروب دئدی:

- خانیم، بویورونوز!.. هر شئی حاضیردیر!..

ملوسه:

- من فدایی‌لره تبریزلی باجیلاریمیزین سالامینی یئتیرمه‌لی‌یم... یوخسا منی شهره بوراخمازلار، - دئییب فدایی‌‌نین آرخاسینجا گئتدی... بوتون بو صؤحبت اثناسیندا سن بیر کلمه ده دانبشمادین. ساکیت و آزجا غوصّه‌لی نظرلرینی اونا دیکیب دوردون. من ایسه بیلیردیم کی، اونون دیلی منیمله دانیشیرسا، قلبی سنینله صؤحبت ائدیردی... سیزین گؤزلرینیز بیر حکایت سؤیله‌ییر، بیر کیتاب اوخویوردو...

 بو دفعه او گئتدیکدن سونرا، سن منه هئچ بیر سؤز دئمه‌دین... ائله بئله‌جه ساکیت حالدا دا بیز شهره قاییتدیق... سنین اؤز خیاللارین، اؤز قلبینله صؤحبت ائتدیگینی گؤره‌رک من سوکوتو پوزماغا چالیشمادیم... بیز تبریزه داخیل اولاندا آرتیق گونش چوخدان چیخمیش، بولودلاری داغیداراق ایلیق و خوش ضیاسینی داغلارا، باغلارا، کوچه‌لره و ائولره یایمیشدی... میدان-بازار قیزیشمیشدی،.. کوچه‌لر بؤیوک-کیچیک، آرواد-اوشاقلا قایناشیردی... خوصوصیله ستارخان خیابانی آداملا دولو ایدی... بیز مجلیس-میلّی‌‌نین آچیلاجاغی "دیدبان" سینماسینا گئتدیک... اورایا یاخینلاشدیقجا کوچه‌دن کئچمک چتینلشیردی... تبریزلیلر ماراقلا بو بینا‌‌نین قاباغینا توپلاشمیش، بؤیوک سئوینجله اونون بزه‌نمیش قاپیسینا باخیر، ایچری گیرن وکیللری بارماقلا نیشان وئریردیلر......

دموکرات فیرقه‌سی‌‌نین باشچیلاری گلنده اهالی "اورا" سسلری قوپارتدی؛ چپیک چالیندی... هله مجلیس آچیلمامیش وکیللر بیر-بیریله گؤروشور، موبارک‌بادلیق ائدیر، شادلیقدان گؤز یاشلارینی ساخلایا بیلمیردیلر. آه!.. اونلاردا نه بؤیوک بیر سئوینج واردی... گؤزلر، باخیشلار بؤیوک بیر اومیدله دولو ایدی... او گون هامیدا آذربایجان تاریخی‌‌نین، حالقیمیزین آزادلیق تاریخی‌‌نین یئنی بیر صحیفه‌سی یازیلدیغینا سارسیلماز بیر اینام واردی... بیز او بالاجا زالدا، مجلیسین ایلک ساده و ساکیت یو ایجلاسیندا اوتوردوغوموز زامان خیالیمیزدا بؤیوک بیر گله‌جگین صحنه‌لری جانلانیردی... تنفّوسده وکیللر هامیسی، آذربایجان شهر و کندلری‌‌نین آباد اولاجاغیندان دانیشیردیلار... اونلار مکتبلر، حکیم‌خانالار، موعالیجه و تربیه ائولری یاراتماقدان، ایشسیزلیک و سفالتی ابدی‌لیک محو ائتمکدن شیرین-شیرین دانیشیر، آسیا‌‌نین کیچیک بیر گوشه‌سینه دوشموش آذربایجانی یوکسک مدنیت و ترقّی یولونا چیخارماق، قاباقجیل بیر مملکت حالینا سالماق پلا‌‌نینی توتوردولار... بونلار بیر خیال، بیر تصوّر، بیر آرزو دا اولسا، او زامان بیزه چوخ ساده و طبیعی گؤرونوردو.

آه! ، . او گونو، بیز اونودا بیلریک‌می، عزیز دوستوم!.. مین ایللر گلیب کئچسه، ابدی حرکتده اولان سیاست دریاسی مین فیرتینا قوپارسا، هر شئیی محو ائتسه ده او گونو نسیللرین خیالیندان سیله بیلمه‌یه‌جکدیر!..

خاطیرلاییرسان‌می، او گونو آخشام بیز یئنه ملوسه‌گیلین ائوینه ییغیشمیشدیق دانیشیر، گولور، بیربیریمیزی درونی بیر سئوینجله تبریک ائدیردیک... ملوسه ده فدایی‌لرین ایچریسیندن قاییتمیش،  سنین سئودیگین و اونا چوخ یاراشان قیرمیزی ایپک پالتارینی گئیمیشدی... یاناقلاری دا ایپگین رنگی کیمی، لاکین طبیعی بیر رنگله آلیشیب یانیردی... او گون ملوسه بوتون مجلیسده هئچ کسه ماجال وئرمیر، مین بیر خیالین دوغوردوغو شیرین و معنالی سؤزلر دانیشیردی... کیم ایسه بیردن-بیره:

 - اوشاقلار، گؤرک دونیا بیزیم ایشلره نئجه باخیر؟ - دئیه رادیونو قوردو. هامیمیز ماراقلا اونون باشینا توپلاندیق. لندن گویا تهراندان آلیب یایدیغی بیر خبری تکرار ائده‌رک آذربایجاندا وضعیتین آغیر اولدوغونو، تبریزده تالان و قیرغینلارین باشلاندیغینی دئییر، آذربایجان دموکرات و آزادی‌خواهلارینی "ماجراجو و عاصی" آدلاندیریردی. بونو ائشیدن ملوسه:

 - داداش، اونون سسینی کَس! - دئیه منه موراجیعت ائتدی. من رادیونو باغلادیم... ملوسه بؤیوک بیر کدرله:

 - بیز آزاد یاشاماق، اؤز ائویمیزین صاحیبی اولماق ایسته‌ییریک... اونلار بیزی عاصی و جانی آدلاندیریرلار... موباریزه اوزون گئده‌جکدیر... دوستلار، بو سس ایمپریالیستلرین سسیدیر. موباریزه اوزون گئده‌جکدیر! ، . اوشاقلاردان بیریسی عئینی معنالی و کدرلی سسله دئدی:

 - اونلار شرقین اوستونو بیر بولود کیمی کسمیشلر، باشی‌‌نین اوستونده بیر جلاد بیچاغی کیمی دورموشلار!.. نه قدر کی، یئر اوزونده ایمپریالیزمین بو قارا و هئیبتلی الی وار، شرقه سعادت یوخدور!..

 بیز او شاد گونوموزده، خالقین بؤیوک بایرام کئچیردیگی او گونده بو مشئوم الین سانکی بوغازیمیزا اوزاندیغینی حیس ائتمیش و سوسموشدوق... سانکی اوتاغیمیزا قارانلیق، اومیدلریمیزه شوبهه گتیرن بیر کابوس اؤنوموزده دورموشدو... من او آندا یولداشلاریمین گؤزونده گؤردوگوم سونسوز غضبی هئچ بیر زامان اونودا بیلمه‌رم. ملوسه‌‌‌نین آغیر سوکوتو پوزان سسی ایندی ده قولاقلاریمدا جینگیلده‌ییر:

 - هر حالدا من اینانیرام کی، مؤحکم روحو و پوزولماز تشکیلاتی اولان بیر خالق اؤلر، آما اؤز آزادلیغینی الدن وئرمز...

آزادلیق و ترقّیدن باشلادیغیمیز صؤحبتله بیز او منحوس کابوسون خیالینی ائویمیزدن قووموش، یاواش-یاواش یئنه دئییب گولمگه باشلامیش، خوش خیاللارا قاپیلمیشدیق... سونرا ندنسه یئنه صؤحبت، زمانه‌میزی بورومک ایسته‌ین او قارا کابوس، اونون منحوس کؤلگه‌لری اوسته قاییتمیش، یئنه ده آزاد گله‌جگین خیالاتی ایله عوض اولونموشدو... او گون سن وجده گله‌رک، روحون صاف بیر ایلهاملا دولدوغو آندا بیزی اؤپدون و اوز اونو ملوسه‌یه توتوب:

 - ملوسه جان، اورگیمی سنه آچیرام، - دئدین. - بو آزادلیق یولوندا بیزه معبود سئچمک لازیم گلسیدی، من سنی اؤزومه معبود سئچر، گئجه-گوندوز دیزلرینده دوعا اوخویاردیم. دئ گؤروم، سن ده منی سئویرسنمی، ملوسه جان؟

 ملوسه‌‌‌نین یئنی رنگلرله قیزارمیش اوزونده بیر تبسّوم گؤروندو:

سن داها آرتیق بیر جیدّیت و اورک دؤیونتوسویله:

- بس منی، منی نئجه؟.. - دئیه سوروشدون.

 ملوسه:

- سنی هامیدان آرتیق،.. - دئییب بیر خیال کیمی اوتاقدان چیخدی... سن ده غئیری-ایختیاری دالینجا  گئتدین... آزجا سونرا سیز اوتاغا قاییدارکن بیز گؤزلرینیزده ابدی بیر محبت و ایلقارین  آندینی گؤردوک... بیز سیزین ساغلیغینیزا باده قالدیرارکن، سن سؤزوموزو کسدین.

- دوستلار، - دئدین، - بو گون وط‌نیمیزین اوفوقلرینده آزادلیق گونشی‌‌نین دوغدوغو گوندور... بیز بو گونو گؤردوگوموز اوچون خوشبختیک. بو گونون خاطیره‌سی دردلی واختلاریمیزدا بئله قلبیمیزه تسلّی و قووّت وئره‌جکدیر!..

دوستوم! تاریخین سیزی آغیر ایمتاحانلارا چکدیگی بو گونلرده، سنین سؤزلرین یادیما دوشور. او گونون خاطیره‌سی نسیللرین قلبینی موباریزه هو‌سی ایله دولدوراجاقدیر... دوشمن، ائولری اوچورا بیلر، آداملاری اؤلدورر، کیتابلاری یاندیرار، مکتبلری باغلایا بیلر... لاکین تاریخین چارخینی گئری دؤندره بیلمز... 21 آذری - تاریخدن سیله بیلمز!... او گونو اونوتمایاق... قوی او گون همیشه قلبیمیزه تسلّی و قووّت وئرسین!..

کؤچورن: عباس ائلچین