+0 بگندیم
شیروان خانلیغی
شیروان خانلیغی و یا شاماخی خانلیغی —1747-جی ایلدن 1820-جی ایله‌دک آذربایجان اراضیسینده ایقتیداردا اولموش دؤولت. پایتاختی شاماخی شهری، آرابیر یئنی شاماخی (آغسو)، ان سوندا ایسه فیت داغ شهری اولوب.
خانلیغین تاریخی
شیروان خانلیغینی 1747-جی ایلدن نادر شاه قیرخلی-آوشار طرفیندن بو یؤره‌یه وکیل تعیین ائدیلمیش حاجی محمدعلی خان صوفی نبی اوغلو زَرنوایی ایداره ائدیردی.
حاجی محمدعلی خان اوتوراق عیان-اشرفین نوماینده‌سی ایدی. کؤچری امیرلر اونون باشچیلیغی ایله باریشا بیلمیردیلر. خان‌چوبانلی ائلیندن چیخمیش عسگر بیگ آللاهوئردی بیگ اوغلو اونا قارشی موباریزه‌یه باشلادی.
تاریخچی عباسقولو آغا باکیخانوو یازیر: "هیجری 1178-جی (1765) ایلده عسگر بیگین اوغلانلاری محمدسعید خان و آغاسی خان ائلات آراسیندا وکیلدن (کریم خان زنددن) خانلیق لقبی قازانیب آغسو شهرینی آلدیلار و جاه-ی جلالی سئویب دینج یاشاماق ایسته‌ین حاجی محمدعلی خانی اؤلدوردولر".
بو ایکی قارداش قدیم زامانلاردان شیروا‌نین پایتاختی اولان شاماخینی برپا ائدیب، اورا کؤچدولر. لاکین، پایتاختلاریندان نصیبلرینی آلمامیش، تجاووزه اوغرادیلار. 1767-جی ایلده قوبا حاکیمی فتحعلی خان شکی حاکیمی محمدحسین خانلا بیرلشیب، شاماخی‌یا هوجوم ائتدیلر. شهرین موحاصیره‌یه تابلامایاجاغینی بیلن قارداشلار تسلیم اولماغی لازیم بیلدیلر. محمدسعید خان فتحعلی خا‌نین، آغاسی خان حسین خا‌نین یا‌نینا گئتدی. حسین خان آغاسی خانی کور ائتدی. فتحعلی خان ایسه محمدسعید خانی دوستاق ائدیب دربند شهرینه گؤندردی. پایتاختی یئنیدن آغسویا کؤچوردولر.
1780.جی ایلده قوبا خانی قاراباغا هوجوم ائتدی. او، بو یوروشه تارکوُ شامخالینی و شاماخی خا‌نینی دا قاتمیشدی. فتحعلی خا‌نین 8000 نفرلیک قوشونو کور چایینی کئچه‌رک قاراباغ اوزرینه یئریدی. ابراهیم خلیل خان جاوانشیر موزدلولارین حاقینی واختیندا اؤدمه‌دیگی اوچون یاردیمینا یئتن اولمادی. بیرلشمیش قوشونلار خانلیغین بیر نئچه کندینی و اوباسینی غارت ائدیب خئیلی مال-حئیوانلا گئری دؤندولر.
ابراهیم خلیل خا‌نین شیروان خا‌نینا یاردیم ائتمه‌سی فتحعلی خان قوبالی‌نین خوشونا گلمیردی. تاریخچی عباسقولو آغا باکیخانوو یازیر: "هیجری 1198 (1784)-جی ایلده فتحعلی خان آغاسی خانا کؤمک ائدن ابراهیم خا‌نین اوزرینه گئتدی، آغدامی داغیتدی و قاراباغین آشاغی ماحاللارینی تالان ائتدی".
1785.جی ایلده آغاسی خا‌نین بؤیوک اوغلو احمد بیگ ابراهیم خلیل خا‌نین قارداشی مهرعلی بیگ ساریجالی-جاوانشیری اؤلدوردو. ابراهیم خلیل خان قارداشی ایله آراسی اولماسا دا، بو حادیثه ایکی خانلیق آراسیندا سرینلیگه سبب اولدو. تاریخچی عباسقولو آغا باکیخانوو یازیر: "فتحعلی خان هیجری 1199 (1785)-جو ایلده آغاسی خان و اونون موتّفیقی محمدحسن خان ایله موحاریبه ائتمک قصدیله شیروانا گئتمیشدی. بو زامان قارداشی قاراباغلی ابراهیم خاندان اوز چئویرمیش اولان مهرعلی بو فتحعلی خا‌نین یا‌نیندا ایدی. بیر گئجه باکیدان شیروانا گئتدیگی زامان، یولدا آغاسی خا‌نین بؤیوک اوغلو احمد بیگه راست گلدی، آرالاریندا موحاریبه اولدو، مهرعلی بیگ اؤلدورولدو. فتحعلی خان اونون جنازه‌سینی کمال-ائحتیراملا قاراباغا گؤندردی. بو حادیثه‌دن سونرا ابراهیم خانلا فتحعلی خان دوستلاشماغا باشلادی. آغاسی خانا قارشی هر ایکی طرفدن قوشون گؤندریلدی. آغاسی خان مجبور قالیب فتحعلی خا‌نین حوضورونا گلدی، اوغلانلاری ایله بقابق محبوس اولاراق، قوبایا گؤندریلدی".
آغاسی خان ائلچی گؤندریب ابراهیم خلیل خاندان اوزر ایسته‌دی. باریشماقلارینی تمنا ائتدی. قاراباغ خانی اونو باغیشلادی. 1786-جی ایلده ابراهیم خلیل خان جاوانشیر لنکران خانی ایله بیرلشیب، شیروانا یوروش ائتدی. اونلار محمدسعید خانی کنارلاشدیریب، یئرینه کور قارداشی آغاسی خانی حاکیم قویماق ایسته‌ییردیلر.فتحعلی خان قوبالی بو یوروشو ائشیدیب سالیاندان شاماخی‌یا گلدی. ابراهیم خلیل خانا تکلیف ائتدی کی، محمدسعید خانا توخونماسین. تکلیف ردّ اولوندو. سونرا بؤیوک مبلغده موکافات وئریب قاراباغ و لنکران خانلاری‌نین شیرواندان چکیلمه‌سینه راضی سالدی. آجیغینی آغاسی خا‌نین اوستونه تؤکن فتحعلی خان اوندان زورلا 10 مین مانات پول آلدی.
فتحعلی خا‌نین الیندن جا‌نینی گؤتوروب، قاچاراق قاراباغ خانلیغینا پناه گتیرمیش اولان عسگر بیگ، قاسیم بیگ و مصطفی بیگ ارشلی شهاب‌الدین سلطان طرفیندن توتولاراق قوللاری قانداللانمیش حالدا فتحعلی خا‌نین سرنجامینا گؤندریلدیلر. اونلاری فتحعلی خا‌نین ائلچیسی محمدکریم بیگله حاجی سید بیگ آپاریردی.عباسقولو آغا باکیخانوو یازیر: "بو حادیثه زامانی محمدسید خا‌نین اوغلانلاری – عسگر بیگ، قاسیم بیگ و آغاسی خا‌نین اوغلو مصطفی بیگ قاراباغا قاچمیشدیلار. ارشلی ملیکلی‌نین قارداشی اوغلو شهاب‌الدین سلطان، محمدحسن خا‌نین امریله اونلاری آلداداراق توتدو. محمدحسن خان اونلارین اوچونو ده بوخوولاییب، فتحعلی خا‌نین ائلچیسی محمدکریم بیگ حاجی صفرعلی بیگ اوغلو و اؤز اینانیلمیش آدامی حاجی سید بیگله شیروانا گؤندردی". (باخ: آ. باکیخانوو، گولوستانی-ایرم، باکی، 2001، ص.198) تاریخچی سونرا قئید ائدیر کی، بیر تصادوف نتیجه‌سینده گؤیچای اراضیسینده حاجی سیّد بیگ اسیرلری آزاد ائتدی و محمدکریم بیگی زنجیرله‌ییب گئری دؤندو. بو 3 نفر اوّلجه جارا و اورادان دا آوارستانا گئتدی. اورادا دا قالا بیلمه‌ین خانزاده‌لر قاراباغا و بوردان ایسه عثمانلی دؤولتینه یوللاندیلار. 1789-جو ایلده فتحعلی خا‌نین اؤلومونو ائشیدن خانزاده‌لر آز سونرا قاراباغا قاییتدیلار. اونلار عثمانلی سلطا‌نیندان ابراهیم خلیل خانا موهیم خبرلر ده گتیردیلر.
ابراهیم خلیل خان مصطفی خا‌نین تاختا چیخماسیندا بؤیوک رول اوینامیشدی. بو خانلار بیر-بیرلرینه کؤمک ائدیردیلر. 1795-جی ایلده ابراهیم خلیل خان آغامحمد خان قووانلی-قاجارین قاراباغا یوروشونو ائشیدیب مودافیعه‌یه حاضیرلاشماغا باشلادی. تاریخچی میرزه جمال جاوانشیر قاراباغی یازیر: "(بونا گؤره ابراهیم خان) قاراباغ ائللری‌نین بیر پاراسینی تیفلیسس، بیر پاراسینی ایسه شیروان ویلایتینه اؤزو تعیین ائتدیگی مصطفی خا‌نین یا‌نینا گؤندردی.
1796.جی ایلده ایمپئراتریچا 2. یئکاتئرینا قراف و. آ زوُبوْوون باش کوماندانلیغی آلتیندا جنوبی قافقازا، آذربایجانا 30 مین نفرلیک قوشون گؤندردی. قراف زوُبوْو دربند و قوبادا موعین غلبه‌لر الده ائتدیکدن سونرا باکی‌یا گلدی.باکی خانی حسینقولو خان اونون پیشوازینا چیخدی و تلطیف ائدیلدی. زوُبوْو اورادان مصطفی خا‌نین اوزرینده یئریدی. شیروان حاکیمی مصطفی خان خان‌چوبانلی اونا ایطاعت گؤسترمه‌دی و اؤز پایتاختینی آغسودان فیت داغینا کؤچوردو. اونون علئیهینه شیرواندا عوصیان باشلاندی. خا‌نین عمیسی اوغلو قاسیم خان محمدسعید خان اوغلو اؤز کورکنی یوزباشی بیگ هؤوزی‌نین کؤمکلیگی ایله مصطفی خا‌نین اوستونه یئریدی. بو ایکی طرفلی هوجوم و خیانتین قارشیسیندا دایانا بیلمه‌یه‌جگینی حیس ائدن مصطفی خان قاراباغا، ابراهیم خلیل خا‌نین یا‌نینا گئده‌رک اونا پناه آپاردی.
1796.جی ایلین نویابر آیی‌نین 9-دا 2. کاتئرینا وفات ائتدی و حاکیمیت کورسوسونه اوغلو 1. پاوئل اَیلشدی. او روس قوشونون آذربایجاندان گئری چاغیردی و 1797-جی ایلین آپرئلینده قراف زوُبوْوو وظیفه‌دن کنارلاشدیردی. اوندا مصطفی خان شوشادان شیروانا قاییتدی و خانلیغی الینه آلدی.
مصطفی خان خان‌چوبانلی شیرواندا اولان قاراباغلیلاری گئری گؤندرمه‌دی. هله اوسته‌لیک موغانداکی قاراباغ تورپاقلارینی ضبط ائتدی.
ابراهیم خلیل خان سیسیانوولا آرانی دوزلدندن سونرا موغان تورپاقلارینا و شیرواندا قالان قاراباغ اوبالارینا گؤره مصطفی خانا قارشی ایدیعا ایره‌لی سوردو. کنیازلا یازیشماغا باشلاییب، ائلچی گؤندردی. ائلچی کیمی وَرَنده ملیگی ملیک جومشودو یوللادی. اونونلا گؤندردیگی مکتوبوندا یازیردی: "شیروانلی مصطفی خانلادانیشیقلارا و اونون سیزه عونوانلادیغی ترس جاوابلارینا گلدیکده اونو آیدینلاشدیرماغا ایذن وئردیگینیز اوچون تشکّور ائدیب، علاحضرتین مکتوبونو آلماق شراییطینه نایل اولدوم. هر شئی حاقیندا خبریم وار، یعنی، مصطفی خان یازیر کی، شیرواندا اولان قاراباغ عاییله‌لری اوچ حیصه‌یه بؤلونوبلر. جاواد و موغان شیروانا مخصوصدور. اگر کیمسه کیمه‌سه اوچ یا دؤرد ایل روزی وئریرسه، اوندا اونو منیمسمک اولارمی؟ اگر منیمسمک اولارسا، اوندا ایستر مصطفی خا‌نین آتاسی، ایسترسه ده مصطفی خا‌نین اؤزو بیزیم سوفره‌میزین قیراغیندا گوزران کئچیریبلر. چونکی بو نینکی مصطفی خانی، حتّی اونون آتاسینی، بوتون قوهوملاری ایله بیرلیکده اون، یا دا اون بئش ایل بیزیم تورپاقدا دولانیردیق. آخیردا، حتّی اونلارا موعاوینت وئره‌رک اونلارین خانلیغی تصدیق ائدیلن شیروانا گؤندردیم".
شیروان خانلیغی‌نین حربی-سیاسی وضعیتی
شاماخی خانلیغی‌نین حربی-سیاسی وضعیتینه دایر موختلیف ماراقلی معلوماتلار واردیر. منبعلره ایستیناد ائدن ائ.محمدووا گؤستریر کی شیروان خانلیغی چوخ گوجلو حربی قووّه‌یه مالیک ایدی و 10 مین، بعضاً ایسه 12 مین نفرلیک قوشون توپلایا بیلیردی. محض حربی جهتدن گوجلو اولماسی‌نین نتیجه‌سی ایدی کی، خانلیق سککیز ایل قوبا خانلیغی‌نین بیرلشدیرمه سیاستینه قارشی موباریزه آپارمیشدی. قوبالی فتحعلی خان بو مقصدله دفعه‌لرله شیروان خانلیغی اوزرینه حربی یوروش ائتمیش، لاکین هر دفعه ایتکی وئره‌رک گئری چکیلمیش، یالنیز 1768-جی ایلده شکیلی حسین خان ایله بیرلشه‌رک خانلیغین اراضیسینی شیمال-شرقی آذربایجان تورپاقلارینا داخیل ائده بیلمیشدیر. شاماخی خانلیغی قوبا خانلیغی‌نین ترکیبینده 1789-جو ایله کیمی قالماسینا باخمایاراق اؤز موستقیل‌لیگینه یئنیدن نایل اولماق اوچون داواملی اولاراق موباریزه آپارمیشدیر.
ن. دوُبروْوین حاقلی اولاراق گؤستریر کی، خانلیقلارین بیر-بیرینه موناسیبتی تئز-تئز دَییشیردی. بونون ایسه یئگانه سببی خانلیقلارین یاراندیغی ایلک ایللرده هر هانسی بیر اراضی اوستونده منافئع توققوشمالاری ایدی. یئری گلمیشکن قئید ائدک کی، بو موناسیبتلر بئین‌للخالق شراییطدن ده آسیلی اولاراق تئز-تئز ایستیقامتینی دَییشیردی. مسله‌یه بیر قدر آیدینلیق گتیرمک اوچون شاماخی خانلیغی‌نین قونشو قاجارلار ایرانی، عثمانلی دؤولتی و چار روسیه‌سی ایله موناسیبتلرینه نظر سالاق. نادر شاه ایمپراتورلوغو‌نون داغیلماسیندان سونرا ایراندا تاخت-تاج اوغروندا قاجارلارلا زندلیلر آراسیندا قارشی‌دورما باش وئرن زامان شاماخیدا ایکی حاکیمیتلی‌لیک دؤورو ایدی. بو زامان حاجی محمدلی خان قاجارلارا قارشی ایدیسه، زندیلر قاجارلارین آذربایجا‌نین شیمال تورپاقلارینا اولان ایدیعاسی ایله علاقه دار اولاراق عکس طرفله – یعنی کؤهنه شاماخیدا سرکرلرله ایتّیفاقا اوستونلوک وئریردیلر.
عومومیتله، 1761-جی ایله قدر داوام ائدن ایکی‌حاکیمیتلی‌لیک شراییطینده شاماخی خانلیغی‌نین ایران ایله موناسیبتلری خئیلی ضدیّتلی اولموشدور. 1792-جی ایلده شیروان خانلیغیندا حاکیمیته صاحیب اولان مصطفی خان ایسه قاجارلارلا موناسیبتینده دیپلوماتیک مانئور ائده‌رک تابئع اولماقدان همیشه ایمتیناع ائتمیشدیر.
آغا محمد قاجارین 1795-جی ایلده جنوبی قافقازا اولان یوروشو زامانی روس تاریخچیسی ن.دوُبروْوین شکی، شاماخی و باکی خانلیقلاری‌نین تردّود ائتدیکلرینی گؤستریر. اونلار سون نتیجه‌ده اؤز مولکلرینی ایران اوردوسونون تالانلاریندان خیلاص ائتمک نامینه قاجاردان واسسال آسیلیلیغینی قبول ائتدیکلرینی بیلدیریرلر. او.پ.بوُتکوْو گؤستریر کی، مصطفی خان قاجارا تابئع اولماقدان ایمتیناع ائده‌رک روسیه‌دن کؤمک آلماق اوچون یوللار آختارمیشدیر. اصلینده ایسه او فیت‌داغ قالاسیندا مؤحکملنمگه حاضیرلاشیردی. ابراهیم یوکسئل ایسه گؤستریر کی، آذربایجا‌نین شیمال خانلیقلاری‌نین بعضیلری قاجارا قارشی عثمانلی دؤولتیندن یاردیم ایسته‌میشدیر. همین معلومات تورکیه جومهوریتی‌نین باش باخانلیق آرخیوی‌نین "خطین-هومایین" فوندوندان الده ائتدیگیمیز بیر سندله تصدیقله‌نیر. مصطفی خا‌نین عئینی زاماندا هم روسیه‌یه، هم ده عثمانلی دؤولتینه موراجیعت ائتمه‌سی خانلیغین موستقیل‌لیگینی قوروماسی اوچون اونون مانئور ائتدیگینی گؤستریر. مصطفی خان قاراباغ، گنجه، شکی و قوبا خانلیقلاریندان فرقلی اولاراق فتحعلی شاهین (1797-1834) دا تابئ اولماق حاقیندا طلبینی ردد ائدیر و "شاه قلمی ائله منیم اؤزومده ده وار" دئیه شاهین حاکیمیتینی تانیمیر.
شیروان خانلیغی‌نین عثمانلی دؤولتی ایله موناسیبتلری حاقیندا هم روس، هم ده عثمانلی منبعلری معلومات وئریر. قاجارین هوجوم تهلوکه‌سی ایله باغلی قاراباغلا ابراهیم خلیل خان اؤز نوماینده‌سی سیّد آبدوللا چلبی واسیطه‌سی ایله عثمانلی سولطا‌نینا مکتوب گؤندریر. بورادا ابراهیم خلیل خان گنجه‌لی جاواد خا‌نین، شکیلی محمدحسن خا‌نین، داغیستانلی اوممه خا‌نین، کارتلی-کاخئتی چاری 2. ایراکلی‌نین، او جومله‌دن شاماخیلی مصطفی خا‌نین آدیندان تورک سولطا‌نینا موراجیعتی اؤز عکسینی تاپمیشدیر. شاماخی خانلیغی‌نین موستقیل سیاست یئریتمه‌سی بین الخالق موناسیبتلرده موستملکه‌سیلیک سیاستی ایله داها چوخ فرقلنن چار روسیه‌سینی قانئع ائتمیردی.
شاماخی نیازآباد خطی‌له روسیه‌نین جنوب سرحدلرینه یاخین اولدوغو اوچون آذربایجان-روسیه تیجارتینده موهوم اهمیّت کسب ائدیردی. عئینی زاماندا گله‌جکده خزر ساحیلی اراضیلری اله کئچیرمک اوچون حربی قووّه‌لرین شاماخی اراضیسیندن کئچمه‌سی داها الوئریشلی ایدی. شاماخی خانلیقلار دؤورونده ده روس-آذربایجان تیجارتی‌نین مرکزی ایدی. بو ایسه قوبالی فتحعلی خانی قانئع ائتمه‌دیگیندن شاماخیدا یئرلشن روس تیجارت مرکزی‌نین سالیانا کؤچورولمه‌سینی روس حؤکومتی‌نین دیقّتینه چاتدیریردی. رشت موقاویله‌سی‌نین (1732-جو ایل) شرطلرینه گؤره آذربایجاندا گؤمروکسوز تیجارت حوقوقونو آلان روس تاجیرلری خانلیقلار دؤورونده ده بو حوقوقو ساخلاییردیلار. قوبا خانلیغی‌نین تاثیر دایره‌سیندن چیخدیقدان سونرا شیروان خانلاری فتحعلی خاندان فرقلی اولاراق رشت موقاویله‌سی‌نین شرطلرینه محل قویموردولار.
قاجارین آذربایجا‌نین آرازدان شیمالداکی تورپاقلارینا و تیفلیسسه قوشون یئریتمه‌سینه جاواب اولاراق 2. یئکاتئرینا حؤکومتی جنوبی قافقازا هوجوم ائتمک حاقیندا قرار قبول ائدیر و آ.باکیخانووون تعبیرینجه دئسک، ایمپئراتریچه ایران ایله موحاریبه‌یه باشلاییر. او. مارکووا ایسه گؤستریر کی، بو یوروشده اساس مقصد خزرساحیلی بؤلگه‌لرده روس تیجارتی‌نین اوستونلوگونو قورویوب ساخلاماق اوچون آغا محمد خان قاجاری جزالاندیرماق ایدی. قئید ائدک کی، همین تیجارتده شاماخی موهوم رول اوینادیغی اوچون شاماخی خانلیغی‌نین ضبط ائدیلمه‌سی خوصوصیله دیقّت مرکزینده ایدی.
جنوبی قافقازا یوروش ائدن روس قوشونلارینا زوُبوْو کوماندان تعیین ائدیلیر. یوروش 1796-جی ایلین آپرئلینده باشلاییر. آوقوستدا شاماخی یاخینلیغیندا یئرلشن روس قوشونلاری یئنی شاماخی‌یا دوغرو حرکت ائدرکن مصطفی خان شهردن چیخاراق فیت‌داغ قالاسیندا سیغینجاق تاپیر. مصطفی خان حاجی قدیر آدلی نایبینه تاپشیریر کی، روس قوشونلاری شاماخیدان کئچیب گئدنه قدر اونلارا قارشی هئچ بیر موقاویمت گؤسترمه‌سین. دیگر طرفدن مصطفی خان زوُبوْوا قارشی تشکیل اولونموش سوی-قصد-ده ایشتیراک ائدیر.
حاکیملری
- حاجی محمدعلی خان زَرناوی 1748—1765
- محمدسعید خان خان‌چوبانلی 1748—1786
- آغاسی خان خان‌چوبانلی 1765—1768
- فتحعلی خان قوبالی 1768—1769
- عبداله بیگ (1770-جی ایلدن باکی خانلیغی) 1769—1770
- ائلدار بیگ 1770—1773
- فتحعلی خان قوبالی (تکرار) 1773—1786
- آغاسی خان خان‌چوبانلی|(تکرار، 1786-جی ایلده اؤلدورولدو) 1778—1786
- عسگر خان خان‌چوبانلی 1786—1789
- قاسیم خان خان‌چوبانلی 1789—1792
- مصطفی خان خان‌چوبانلی 1792—1820
سیکّه‌لر
شیروان خانلیغی گوموش سیکّه‌لری 1770 جی ایل
 |  |
 |  |
خانلیغین اینضیباطی قورلوشو
- خان‌چوبان ماحالی
- هؤوز ماحالی
- سدَنرود ماحالی
- ائلات ماحالی
- قوشون ماحالی
- قاراسوباسار ماحالی
- قسسان ماحالی
- اکَرَت ماحالی
- قبریستان ماحالی
- لاهیج ماحالی
- رودبار ماحالی
- ناواهی ماحالی
- قاراباغلار ماحالی
- بؤلوکت ماحالی
- خازارود ماحالی
- سالیان ماحالی
- موغان ماحالی
قایناق: آذ- ویکی پدیا
کؤچورن:عباس ائلچین
