Maqtımqwlı – türkimen jırınıñ düldüli

 

Türkimen ädebietiniñ klassigi, ğwlama filosof, ğalım Maqtımqwlı — öz zamanınıñ qoğam qayratkeri bolğan twlğa. Onıñ esimi älemge äygili Farabi, Biruni, ibn-Sina, Horezmi sındı ğalımdardıñ, Hayyam, Firdousi, Nizami, Dehlevi, Saadi, Hafiz, Jämi, Nauai, Fizuli, Abay sındı aqındardıñ esimimen qatar twradı. Jırdıñ pırağı tärizdi bolğan oğan zamandastarı «Fragi» degen laqap at ta taqqan.

Maqtımqwlı Pırağı 1733 jılı Türkimen-Horasan taularınıñ batısındağı Etrek özeniniñ boyında, Hajıgovşan degen auılda tuğan. Äkesi Dövletmämed Azadi belgili aqın, ğalım bolğan. Maqtımqwlı 1783 jılı 50 jasında dünieden ötken. Soğan qaramastan artında mol mwra qaldırğan. Onıñ jauhar jırların qazaq tilinde alğaş ret Ğali Ormanov pen Ğafu Qayırbekov söyletti. Aqınnıñ olar audarğan öleñderi 1959 jılı Qazaqtıñ memlekettik körkem ädebiet baspasınan «Maqtımqwlı. Tañdamalı öleñder» degen atpen şıqtı.

Şığıs şınarları qatarlarınan orın alğan şayır İrandağı Aqtoqay degen jerde mäñgilik tınıstap jatır.

 Bar şığar

Künde jüz mıñ ol düniege ketkenmen,

Bwl düniege kelgender de bar şığar.

Jüz mıñ aqmaq jönin bilmey ötkenmen,

Tüzu jolğa tüskender de bar şığar.

Jüz mıñ däureş* eldi şarlap jürgende,

Tağat etip talay jandar jürgende,

Talay jerde jılap, zarlap jürgende,

Talay jerde külgender de bar şığar.

Aralasañ dünieniñ jan-jağın,

Alısıp twr adal, aram, aruaq, jın.

Talay jandar tamaq izdep jürgende,

Talay qarıq bolğandar da bar şığar.

Wğımsız jar, añdamas er key-keyde,

Keş swrasañ, erteñ aytam demey me.

Su Süleymen, er Rüstem şerlerge

Qwr siınıp qalğandar da bar şığar.

Maqtımqwlı, köñiliñe qayğı alma,

Bwl bir uaqıt qattı tigen mañdayğa.

Aytqanıñdı wqpadı dep sarğayma,

Dünie keñ ğoy, añğarğandar bar şığar.

* Däureş – däruiş, duana, kezbe mağınasında.

 

Bildirer

Esek özin şın jüyrikten kem demes,

Biraq kemin at qasında bildirer.

Jüyrik desek, külli jüyrik teñ demes,

Nağız jüyrik qan maydanda bildirer.

Balalıqta bilmes ediñ, bek ediñ,

Jamanğa aytqan qonbas söziñ, ügitiñ.

Bilgir bolsañ, näsilin swrama jigittiñ,

Ädebimen, minezimen bildirer.

Bwl jahanda toymas köziñ toq bolmas,

Jolbarıstan kigen tonıñ köp bolmas,

Jigit desek, külli jigit bir bolmas,

Jomart jigit meymandıqta bildirer.

Däulet qonsa bolaşağıñ basına,

Bolısatın eliñ bolsın qasıñda,

Jigit özin mälim eter isinde,

Qılışımen, qızmetimen bildirer.

Maqtımqwlı, ğarıptardıñ köz jasın

Ayt: jandırıp, eritkendey tas-tasın,

Paqırğa etken zwlımdardıñ qiyası

Ruza mahşar künderinde bildirer.

 

Bolarsıñ

Biik taular, boyşañmın dep şirenbe,

Bir kün qwlap, sen de tipıl bolarsıñ.

Tereñ teñiz, täkäbbarsıp tünerme,

Suıñ kepse, sen de bir şöl bolarsıñ.

Taudağı ayu, arıstan men barıstar,

Pil men bir kün tışqan, şıbın alısar.

Señ soğılsa, Nildegi nän balıqtar,

Qwlaqqa wrğan esekke teñ bolarsıñ.

Qiyametti boljap aytsam wrpaqqa:

Qarau bitken jığılmaqşı tayaqqa,

Zalım bitken taptalmaqşı ayaqqa,

Ğarip bitken ädilet şeri bolarsıñ.

Twlpar minip, swlu qwşqan äure jan,

Ne äketpekşi sonda mınau jalğannan.

Qor bolmaqşı ar-imannan qwr qalğan,

Wyattı jan, jarıq nwrday bolarsıñ.

Ülgi qılsa, tıñdağan jan jwrt söziñdi,

Menmensimey, tömen wsta öziñdi,

Ğalımğa erseñ, kündey aşar köziñdi,

Nadanğa erseñ, qarañğı kör bolarsıñ.

Lwqmanday tapsañ derttiñ dauasın,

Rüstemdey jırtsañ jaudıñ jağasın,

İskendirdey alsañ dünie qalasın,

Sonda da bir jermen-jeksen bolarsıñ.

Maqtımqwlı, ölşep söyle söziñdi,

Asıñdı ber qaray-qaray jayıña,

Dana tapsañ – basıñdı qi jolına,

Sonda öziñ de kämil adam bolarsıñ.

 

Boldı

Köñil aulap, opasız jar süyippin,

Taydı sertten, özegime dert toldı.

Tarttı azabın janım japa küyiktiñ,

Eki közim qaray-qaray tört boldı.

Añdadım, abaysızda şatıldım,

Qayran oydı twñğiıqqa batırdım.

Jaqsılıqqa tws qıl alla, tapsırdım,

Jar bolmasa, pendeñ isi mert boldı.

Twğırım twl, twyğın qaştı sayattan,

Özegimde sekildi bir ot jatqan;

Jatqa tiip jarım ketti bir jaqtan,

Endi bizge bäri de jat jwrt boldı.

Laşın qwsım wşa almadı, lajım ne,

Qarqıldağan qarğa äketti qazımdı.

Sorlılıqqa duşar ettim özimdi,

Öz oyım öz işimdi jep qwrt boldı.

Maqtımqwlı, jüreginde jara bar,

Bolmaq emes qasqır men qoy barabar.

Erdiñ isin er atqarar, jarandar,

Er ornına qaşan jaman sep boldı.

 

Bolmasa

Zaman bögep, eşkim elep közge ilmes,

Är jigittiñ qolda barı bolmasa;

Jasqanşaqtıñ aytqan sözin elemes,

Är adamnıñ ıqtıyarı bolmasa.

Tän tar qapas, jan bir twtqın jautañ köz,

Köñil küyi – qızıl tilden şıqqan söz,

Ottı, sulı dozaq artıq, bilseñiz,

Är eldiñ bir öz qızığı bolmasa.

Bekzadalar tüsti şopan haline,

Tän tözer me ulı jılan zärine,

Telmirer jwrt äygili wlt şärine,

Är ölkeniñ bastauşı eri bolmasa.

Düniede biletinnen bilmes mol,

Bilmes bir sor, biletinder – adam sol,

Jigit degen de adam tildi ayuan bir,

Söz qonbasa, äm zerdesi bolmasa.

Jas jigitke joqşılıq bir päle eken,

Teñ-twsına söz söyleui ar eken,

Jaman qılıq jaqın dostı jau eter,

Qwrıp qalsın, el süygeni bolmasa!

Ärkimge haq bir jaqsı jar bermegen,

Sözi jalın, işin arman kernegen,

Jüz jasasa, bir kün qızıq körmegen

Är adamnıñ asıl jarı bolmasa.

Maqtımqwlı, haqqa tapsır öziñdi,

Är jamanğa sarğaytpa qwr jüziñdi,

Töge salmay, tejep wsta söziñdi,

Nege kerek, ıqılası bolmasa.

 

Degeysiñ

Bwl dünieden qağa beris qalsañ bos,

Qaytsem-dağı sırın bilem degeysiñ.

Qıtay, Rüm, Ündi menen Habaşta

Bar önerdiñ tilin bilem degeysiñ.

Aş qalsañ da eşkimnen as tileme,

Aqıl-oyıñ arandatpas pälege.

Şölde qalsañ, uayımdap, jüdeme,

Öziñdi öziñ İranbaqta degeysiñ.

Aştı körseñ, aulaq qaşpa asığıp,

Aş otırsañ, işiñe bwq jasırıp.

Topanğa jüz Nwhşa erinbey qwlaş wrıp –

Jas ölseñ de, mıñ jasadım degeysiñ.

Mwqtajıñdı haqtan özge bilmesin,

O da tirlik aştan arıp ölmeseñ.

Ündişe egin ekpeseñ de elde sen,

Öz köñliñdi patşağa teñ degeysiñ.

Suğa, jelge ükim etken Süleymen,

Oylaşı, odan ataq qaldı ne degen?

Şölde keuip jürseñ-dağı kenezeñ,

Teñizdegi İskendirmin degeysiñ.

Qwmırsqadan öner üyren, birge jür,

Şimirikpe, jılanmen bir inge kir.

Jiırma altı ret şaqır: kelsin jüz mıñ qwl,

Qarınbaydıñ barın alam degeysiñ.

Maqtımqwlı, ne körseñ de sabır et,

Jaratqannıñ bwyırğanın qabıl et.

Qılday janğa qızıl tändi qabır et,

Şeber tilim, sen ölme tek degeysiñ.

 

Dünie

Tösimenen tolqın jarğan kemeni,

Bir künderde töñkeresiñ, dünie-ay!

Qasarıssañ, qapelimde pändeni

Baspanasız qaldırasıñ, dünie-ay!

Eş bilmeysiñ qaşan demiñ tınarın,

Qabır ölşer ärbir basqan qadamıñ,

Dünie quıp ğapıl jürgen adamnıñ

Üstin basa jol salasıñ, dünie-ay!

Ayalıñ joq, qarauıñ joq, tınbaysıñ,

Kündiz-tüni qan işseñ bir qanbaysıñ.

Qulığıñdı işke bügip aldaysıñ,

Aqıl-oydı şırmaysıñ kep, dünie-ay!

Bilgizbey kep, bir sır bermey ketesiñ,

Birde jaqsı, birde jaman ötesiñ.

Asımızğa aldap twrıp, körsetpey,

Bal ornına u salasıñ, dünie-ay!

Ötedi qıs, şığadı jaz, jeter küz,

Türlenedi teñiz ben tau, japan tüz.

Biz de tastap, bir kün bärin ketermiz,

Quañ dala qwlazırsıñ, dünie-ay!

Qanşa adamdı qoydıñ jwtıp jım-jılas,

Özge tügil Mwhammetke qıldıñ qas.

Arın, Qarun, Süyleymendi qıldıñ as,

Bwl jalğanda ne qoyarsıñ, dünie-ay!

Maqtımqwlı, dünie sırın aytşı sen,

Bügingini erteñ izdep tapşı sen.

Qanşa jwtsañ qarnıñ toymas aşsıñ sen –

Aranı ülken obır-jemit, dünie-ay!

 

Jaqsısın

Jiırma törtten sağat sanap jiılğan

On eki aydıñ oraza der jaqsısın.

Künniñ astın, jerdiñ üstin qıdırğan

Şam-şärip der qalalardıñ jaqsısın.

Qwdireti köp Alla bizdi jaratqan,

Är isine aqılımız bolar tañ.

Twñğiıqtay sırlar eken bir jatqan,

Bwlt işine qwyğanday su jaqsısın.

Qarğa qonsa jarasar ma bağıña,

Gül işinde bwlbwl sayrar şağında;

Altın kendi äsem taudıñ jalında

Aydağarlar mekender jer jaqsısın.

Şamañ kelse, mwnıñdı şaq Allağa,

Qayran bolıp ötkeniñşe ärnege.

Janıñ tözip, qarar ma ediñ jay ğana –

Ayu jarıp ketse añnıñ jaqsısın?

Ğaşıq üşin jan auru, jaralı,

Halim qiın dert asqınıp baradı.

Bwl bir mısal este jürgen bayağı:

Kirpişeşen teser qauın jaqsısın.

Oy jılınar tilin wqsañ jırşınıñ,

Obar bolar haqın jeseñ körşiniñ.

Jaqsığa erseñ kesiledi qırsığıñ,

Jwrtıña jay ärnärseniñ jaqsısın.

Maqtımqwlı, bwl bir qiın zamana,

Jaqsığa – esik, tördi bergen zamanğa.

Jüsip jayın bilgen adam ämän da,

Añsamaydı az küngi ömir jaqsısın.

 

Jaraspas

Jaqsı adamnıñ jaydarı ösken balasın,

Maldan beter wstağanıñ jaraspas,

El tärtibin, tärbiesin, ıqılasın

Bilmesterge nwsqağanıñ jaraspas.

Bolsañ eger köp ıñğayın tüsingen,

Ärnärseni añğarar eñ işiñmen,

Ğalım barda bwl dünieniñ isinen

Qwr qalğanıñ öz basıña jaraspas.

Bilimdiniñ kökiregi bolar keñ,

Alla onıñ aqıl, körkin etken teñ.

Toqsan dariya tolqıp assa kemerden

Jağaları jaydaq tartu jaraspas.

Ärbir sözdiñ salmağı auır bilgenge

Daua izdeu – esuastıq ölgenge.

Qwzğın, qaşır, qır qwlanı, pilderge

Jeti jüz jıl jasamauı jaraspas.

Är adamnıñ kelse nege şaması,

Sonı ğana qalamaqşı Allası.

Bir arnağa qwysa älemniñ dariyası

Qayran wyıp, qwm basqanı jaraspas.

Tartınşaq qol toltıra almas qaltanı,

Asıñ barda – el, atıñ barda – jer tanı,

Rum taqıtın minip habaş swltanı

Qağba dep talasqanı jaraspas.

Maqtımqwlı, küydi köñiliñ ot bolıp,

Düniege kelgen keter joq bolıp.

Özin bilmey, jürgenderge şat bolıp,

Jat mekende jäne külu jaraspas.

 

Jat bolar

Bar tilegim, malsız qoyma jasağan,

Malsız bolsañ jaqınıñ da jat bolar.

Ağa, iniñnen eşbir qayır joq sağan,

Jau süyinip, jaqsı dosıñ jat bolar.

Jalañ ayaq – ot köseui esepti,

Qayda barsañ qalar ornın esikte.

Jarlı at minse esepteler esekke,

Däulettiniñ esegi de at bolar.

Qayda barsañ qabıl emes tilegiñ,

Dos degeniñ jılıtpaydı jüregin,

Toptağı aytqan söziñ tappay tiregin,

Añlamasqa aytqan söziñ mat bolar.

Köru – şattıq, auır jwmıs ayrılu,

Twrlausızdıq köringendi jay bilu,

Quanışsız ömir boyı qayğıru –

Janıñdı ılği jandıratın ot bolar.

Maqtımqwlı, şükir deşi allağa,

Ölim birdey jarlığa da, hanğa da,

Sarırsız jan wşıramaq är nege,

Sabırlı jan tübinde bir şat bolar.

 

Küydim

Jarıma zar jetkizer jan barmısıñ,

Küydim äbden quırılıp qozbenen.

Janı aşısa öz qolımen öşirsin,

Öşer emes nömer qwysa mwzbenen.

Kelgen ketti keleşekke jol tastap,

Er ornına ezder şıqtı oyqastap,

Jar köñilin jasqandırdı qwr jasqap!

Däri üstine bwrış qwydı twzbenen.

Jar tappadım, tapsam – qolın bermedi,

Köñil qajıp, talayımdı jerledi.

Jürek suıp, keudeni mwz kernedi,

Dos didarın körmegen soñ közbenen.

Bwl dertimniñ eşkim emin taba almas,

İsa bilmes, Lwqman şara qıla almas.

Kün şaşırap, twman bastan arılmas,

Zaman derti jazılar ma sözbenen.

Köziñ toymay dünie malın jiyarsıñ,

Bir näpsi üşin jüz köñildi qiyarsıñ.

Dünie teñiz, sen qalıqtap ağarsıñ,

Tiyanaqtar jağalau joq közdegen.

Dünie malı bolmaq emes janğa ortaq,

Aldı qızıq, aqırı bir mihnat.

Bolaşağıñ bwldır sağım adamzat,

Sol emes pe «topırağı toz» degen.

Maqtımqwlı, öziñ qayda twrasıñ?

Kimder üşin auır qızmet qılasıñ?

Ajal jetse, sen de ündemey tınarsıñ,

Täniñdi orap altı qwlaş bözbenen.

 

Qayteyin

Köñilim ıntıq dünie jüzin kezuge,

Qanatım joq, wşa almaymın, qayteyin.

Bar kitaptı oqır edim kezinde,

Mağnasın wğa almaymın, qayteyin.

Onda qilı jan azığı jazu bar,

Mağan ayan, köpke küñgirt mañız bar.

Gül suınan aluan şarap tabılar –

Qolım jetip, işe almaymın, qayteyin.

Tattım şarap, qayğı tasın qaladım,

Bitti tağat, örtenemin, janamın.

Sau basımdı san beynetke salamın,

Bir şarasın taba almaymın, qayteyin.

Jol tireldi: tauı qaysı, tüz qaysı?

Tüsinbeymin, mäni qaysı, söz qaysı?

Añlamaymın, jolı qaysı, iz qaysı?

Üzdim ümit, qaşa almaymın, qayteyin.

Maqtımqwlı, bwl dünieniñ bäri sın,

Jiıp-terip jelge wşırma namısın.

Oy teñizge aqılımnıñ kemesin

Jüzdirmesem, şığa almaymın, qayteyin.

 

Sen swlu

Kün qanjarı kök bwlıttı tilgendey –

Jaña iilip tuğan ayım sen swlu.

Jağpar tonın jaltıldatıp kigendey,

Aspahannıñ aq semseri sen swlu.

Şaşbauıñnıñ sıldırağan üzbesi,

Qolğa timey qwridı adam diñkesi,

Lebiñ zämzäm — Äbilhayat därisi,

Tas bwlaqtay sıldırağan sen swlu.

Birde alqızıl körinesiñ tım abzal,

Ündide – när, Balğardağı sen bir bal.

Läm-äliptey* körinesiñ közge däl,

Jüsip penen Zılihaday sen swlu.

Sesti adamdı ärkim artıq pir sanar,

Dertti jandar öz tağdırın bir sanar,

Şırın qauın körse ärkim-aq tamsanar,

Baqıttınıñ mañdayında sen swlu.

Söziñ qıtay taularına talasqan,

Seni körse, ärkim esten adasqan,

Jüziñ ündi gülderindey jarasqan,

Qızğaldaqtay nwr şıraylı sen swlu.

Maqtımqwlı, sırın jwrttan jasırsa,

Tilin kestir jalğan sözge bas wrsa,

Öle-ölgenşe bireu üşin ah wrsa,

Bwl ğariptiñ bar tirige sen swlu.

 

*Läm-älip – arab äripteri, ekeuin qosıp jazğanda, adamnıñ eki ayağı sekildi körinedi. Erte zamanda Şığıs aqındarı swludıñ ayaq bitimin soğan teñegen.

 

Tappasa

Toq talasar torqa şapan kimekke,

Kilem artıq, kierge ton tappasa,

Aş wmtılar qatqan nandı jemekke,

Hali müşkil, pisirer wn tappasa.

Ümit qonaq qaşan da egin ekkenge,

Bwl mälim is özi beynet etkenge.

Jalañ ayaq – basa almaydı tikenge,

Ne qılmaqşı, kierge kön tappasa.

Aqılsızdar is soñına qaramas,

Jemis pispey sabağında qala almas,

Mäjiliske juas şopan jaramas,

Ne qılmaqşı, jegizer jem tappasa.

Jigittikte ärkim oynar, bi biler,

Öz basına keler-kelmes bwl küyler,

Tisi joq ta nan tabılsa jey biler,

Hali müşkil, sirä de nan tappasa.

Maqtımqwlı, jeñil jolğa ketpe sen,

Ahiret jolı köp dostardı etti teñ,

Dünie aynalıp basqa qayta kelgenmen,

Tım maşaqat täniñnen jan tappasa.

 

Teñ emes

Joqşılıqta talaylardıñ körgeni,

Jatıp körgen jaqsı tüske teñ emes.

Qasiretpen tapqan tätti qoregi

Rahatpen tiske tigen ol emes.

Swrar bolsañ, köñil toyar sözder bar,

Jarlıda da neler jarqın jüzder bar;

Jauını joq neler quañ jazdar bar –

Jaqsılıqpen ötken qısqa teñ emes.

Aqıldı bar, aldın bayqap köşetin,

Jay swrasañ, jayın boljap şeşetin,

Aqımaqtar bar jel-qwyın bop esetin,

Ağıp jatqan qara sudan kem emes.

Añdamasqa aytayın dep aqıl söz,

Payğambardıñ hadisine qılsañ kez.

Qimağan soñ kökeyine qwysañ söz,

Biraq seniñ aytqanıñdı elemes.

Renjitse wl anası men atasın,

Täube qılmay, täñirim keşpes hatasın:

Jäyi keter, miı qatar şatasıp,

Öz aqılı öz basına teñ emes.

Talaylar bar, mal taba almay keş qalar,

Talaylar bar, dünielikke des qoyar,

Talaylar bar, jigittikke päs bolar,

Talaylar bar, ömirine teñ emes.

Maqtımqwlı, işiñ tolı namazğa,

Köñil boyau, jañılısıñ jäne az ba?

Adamdar bar, bas idirseñ mıñq etpes,

Adamdar bar, jegen asın tölemes.

 

Teñ emes

Baylar da bar paqırlarğa qarasqan,

Baylar da bar däuletine teñ emes;

Swlular bar is, twlğası jarasqan,

Swlular bar öz sınına teñ emes.

Ömirinde küniñ salma sarañğa,

Aralaspa piğılı tar adamğa;

Kedeyşilik qwldıq emes adamğa,

Qojalar bar qwlğa qwnı teñ emes.

Düniede bağa jetpes jaqsı bar,

Taqqa minse ınsap etpes patşalar,

Qanşa berseñ qımbat emes at tabar,

Tobırda bar alğan pwlğa teñ emes.

Abroy üşin, däulet kerek erlerge,

Jaqsı joldas maqtandırar är jerde,

Jaqsı wlıñ men jaqsı qızıñ sırlasıñ,

Onday adam eşnärseden kende emes.

Maqtımqwlı, bwl dünieniñ rahatı –

İşpek, jemek, oynap, külmek swhbatı.

Keybireuler qılar täuba tağattı,

Tirşilikke şükir etpeu jön emes.

 

Ton bolsa

Tän jappaqqa köylek izder jalañaş,

Köylektiler deydi: kier ton bolsa.

Jan amanın haqtan tiler qarını aş,

Beseu tapqan deydi: şirkin, on bolsa.

Tarta-tarta jigit talay qasiretti,

Saparına tapsa jeter däuletti,

Janın jaldap tapsa jaraq, bäyge attı,

Deydi tağı tausılmaytın nan bolsa.

Kök nan tauıp, köñili bir bolsa şat,

Swlu izdep, quar tağı mahabbat,

Bwl däuletke qolı jetse adamzat,

Endigi oyı bir şärige han bolsa.

Äm han bolsa, äm düniesi jay bolsa,

Äm ölmese, äm jarağı say bolsa,

Äm bermese, äm alğızbas bay bolsa,

Atı äygili, äri dana jan bolsa.

Maqtımwlı, kördiñ dwşpan toqpağın,

Bata almadıñ, ärnärseden toqtadıñ,

Jerdiñ jüzi toltırmas köz oqpanın,

Qarınbayday qanşa qaznañ bay bolsa.

Audarğan Ğali Ormanov.