آوشارلار(4)

آوشار ائلی‌نین اونلو نوماینده‌لری

انور چینگیز اوغلو

کؤچورن: عباس ائلچین

     آوشار ائلی‌نین نوماینده‌‌لری آذربایجان و شرق اؤلکه‌‌لرینده قورولان دؤولتلرین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا موهیم رول اوینامیشلار. بیز اساسن آذربایجان دؤولتلرین ایداره اولونماسیندا و باشقا دؤولت ایشلرینده ایشتیراک ائدن آوشار اوغوللاریندان صؤحبت آچاجاغیق.

    قاراقویونلو دؤولتینه خیدمت ائدن طایفا باشچیلاری آراسیندا آوشار امیرلری ده واردی. اونلاردان بیری جمشید آغادیر. جمشید آغا قارا ایسکندر بی بارانلی-قاراقویونلویا قوللوق ائتمیشدی. ساواشدا اؤلدورولموش آغ‌قویونلو تاواچیسی احمد بیین باشینی عوثمانلی سارایینا آپارمیشدی. آغ‌قویونلو دؤولتینه قوللوق ائدن آوشار امیرلری ده واردی. اونلاردان بیری ده منصور بی‌دیر. فاروق سومئر اونون حاقیندا یازیر: «منصور بی اوزون حسن بیین هله آغ‌قویونلولارین باشچیسی اولمازدان اول اونون یاخین نؤکرلری (یولداش) آراسیندا ایدی. قوووتلی بیر احتیمالا گؤره، منصور بی سورییا آوشارلارین منسوب ایدی. حسن بَیه صداقتله خیدمت ائتدیکدن سونرا ایران فتح اولوناندا تابئعلیگینده کی  آوشارلارلا بو اؤلکه‌یه گلمیش و کوهگیلویه والیسی تعیین اولموشدو. اوزون حسن بیین اوغلو فارس والیسی خلیل میرزه‌نین 1467-جی ایلده تشکیل ائتدیگی رسمی کئچیدده (یاسالدا) منصور بی ده اؤز عسگری بیرلیگی ایله ایشتیراک ائله‌میشدی. منصور بیین اوتلوق‌بئلی (پایتاخت) موحاریبه‌سینده ایشتیراکینا دایر روملو حسن بیین سؤزلرینه اینانماق موشکولدور. 1497-جی ایلده آغ‌قویونلو تاختینا اله کئچیرمک اوچون حرکته کئچن محمدی میرزه شیرازی پؤرنک قاسیم بیین الیندن آلاراق منصور بیه وئرمیشدی. پؤرنک قاسیم بی آذربایجان حاکیمی آغ‌قویونلو الوند و اونون بیلربییسی ایبه سولطان طرفیندن فارسا گؤندریلسه ده، آوشارلار اونو مغلوب ائتمیش، حتّی قاسیم بیی اسیر آلمیشدیلار. محمدی میرزه‌نین پیری بی آدلی آوشار بیی واردی کی، او، محمدی میرزه ایله سولطان موراد بی آراسیندا باش وئرن بیر دؤیوشده اؤلموشدور. منصور بیی سونرا ایراقی-عجمه و فارسا حاکیم اولان آغ‌قویونلو سولطان موراد بیین، 907-جی ایلده ایسه فارسی ایداره ائدن آغ‌قویونلو ابولفتح بی بایاندورون خیدمتینده اولدوغونو گؤروروک. آز سونرا شاه ایسماییل قیزیلباش تورک اویماقلاری‌نین باشیندا آغ‌قویونلو حاکیمیتینه سون قویاراق صفوی دؤولتی‌نین قورموشدور. منصور بی ده بیر چوخ دیگر آغ‌قویونلو بیلری کیمی گنج قیزیلباش حؤکمدارینا ایطاعت ائتدیگینی بیلدیرمیش و 911-جی ایلده (1505) فارس والیسی تعیین اولونموشدور. لاکین منصور بیین والیلیگی چوخ آز مودت داوام ائتمیش، اونون توتدوغو وظیفه  خلیل سولطان تیتولو ایله زولقدر(دولقدیر) ائلیندن ساری‌شئیخلی اویماغی‌نین ریسی احمد بیه وئریلمیشدیر». صفویلر دؤولتینی قوران، سرحدلرینی گئنیشلندیرن، ایداره ائدن آوشار امیرلری چوخ ایدی. بونلاردان بیری شاه ایسماییلین خوراسان سفیرینده (916-1510/1511) ایشتیراک ائدن دانا محمد بی ایدی. احمد سولطان آدلی دیگر بیر آوشار امیری ده 1. شاه ایسماییل طرفیندن فرح حاکیملیگینه تعیین ائدیلمیشدی. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده سولطانعلی میرزه دیر. 1514-جو ایلده چالدیراندا عوثمانلی اوردوسونا قارشی ساواشان قیزیلباش اوردوسونون جیناهینا سولطانعلی میرزه آوشار باشچیلیق ائدیردی. 1. شاه ایسماییلی اسیر گؤتورمک ایسته‌‌ین عوثمانلیلارا «شاه ایسماییل منم» دئمیشدی. عوثمانلیلار اونو اسیر آلمیشدیلار. اوزدن 1. شاه ایسماییلا اوخشاییردی. آوشار ائلی‌نین سسلی امیرلریندن بیری ده سولطانشاه بیدیر. 1. شاه ایسماییلا خیدمت ائتمیشدی. تزه قورولان دؤولتین سوتونلاریندان (ارکانی-دؤولت) ایدی. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده پیری بی ایدی. 1. شاه ایسماییلا خیدمت ائتمیشدی. پروانه‌چی ایدی. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده محمد بیدیر. 1. شاه تهماسیبه خیدمت ائتمیشدی. شاه اونو قارداشی القاسیب (القاس) میرزه‌نین خیدمتینه گؤندرمیشدی. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده همزه بیدیر. 1. شاه تهماسیبه خیدمت ائتمیشدی. همزه بی آذربایجاندا اولوردو. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده شاهقولو سولطان ساری‌شئیخلیدیر. 1. شاه تهماسیبه خیدمت ائتمیشدی. شاهقولو سولطان آذربایجاندا اولوردو. فاروق سومئر یازیر: «953-جو ایلده (1546) تبریزده آوشار و زولقدرلر (دولقدیر) آراسینا دوشن بیر ایختیلاف سیلاحلی چارپیشمایا قدر بؤیوموشدو.بو حادیثه  زامانی آوشارلارین باشیندا سئویندیک بی، شاهقولو سولطان و ماحمود خان دوروردو». آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده سئویندیک بیدیر. 1. شاه تهماسیبه خیدمت ائتمیشدی.سویندیک بی سارایدا اولوردو. اوزون ایللر شاهین قورچوباشیسی اولموشدو. فاروق سومئر یازیر: «اونلاردان قورچوباشی سئویندیک بی 969-جو ایلده (1561-1562) اؤلرکن یاشی 90-ای کئچمیشدی. اوغلو حوسئین بی .1 شاه تهماسیبین و اونون خلفی 2. شاه ایسماییلین دؤورونده خوراساندا، موختلیف سانجاقلاردا والی اولموش، سولطان محمد خودابنده زامانیندا ایسه والی اولدوغو سبزواردا عوصیان ائتدیگی اوچون یاخالانیب اؤلدورولموشدو». بعضی آوشار امیرلری حاقیندا فاروق سومئر یازیر: «977-جی ایلده (1569-1570) کیرمان والیسی اولان یعقوب سولطان و قارداشی یوسیف‌قولو سولطان، کوراوغلو خوسروو سولطان و دانا (محمد) بی اوغلو آللاهقولو بی ده تهماسیب دؤورونون آوشار امیرلریندن ایدی. شاه سولطان محمد زامانیندا فرح حاکیمی حوسئین سولطان و قارداشی علیخان سولطان هانسی اوبادان اولدوقلاری بیلینمه‌ین آوشار بیلریندندیر.اونلار فرح ویلایتینده اورتایا چیخان یالانچی ایسماییللاردان بیری ایله ووروشاراق اؤلموشدولر.اونلارین قوهومو یئین سولطان فرحه و ایسفیزاره والی تعیین اولونموشدو.997-جی ایلده (1588-1589) قورچوباشی آوشار بدیر خان ایدی. او، همین ایل آستاراباد والیسی تعیین اولوندو، قورچوباشیلیق آوشار بویوندان کیرمان حاکیمی ولی خانا، کیرمان والیلیگی ایسه ولی خانین اوغلو بکتاش خانا وئریلدی.997-جی ایلده آوشار چوبان اوغلو مئهدیقولو خانین خوراسان صفرینده ایشتیراک ائتمه‌سی امر اولونموشدو». آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده سنجر سولطاندیر. 1. شاه تهماسیبه خیدمت ائتمیشدی. سنجر سولطان 1550-جی ایلده اؤزبکلره قارشی ووروشموشدو. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده خیزیر سولطان گؤزوبؤیوکلودور. 1. شاه تهماسیبه خیدمت ائتمیشدی. سرکرده ایدی. 1554-جو ایلده تاختی-سولئیماندا عوثمانلیلارا قارشی ووروشموشدو. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده ایبراهیم‌قولو سولطاندیر. 1. شاه تهماسیبه خیدمت ائتمیشدی. سرکرده ایدی. 1554-جو ایلده تاختی-سولئیماندا عوثمانلیلارا قارشی ووروشموشدو. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده ابولفتح سولطان گوندوزلودور. 1. شاه تهماسیبه خیدمت ائتمیشدی. 1554-جو ایلده تاختی-سولئیماندا عوثمانلیلارا قارشی ووروشموشدو. آوشار ائلی‌نین تانینمیش امیرلریندن بیری ده ملیک‌اسلان بیدیر. 1. شاه تهماسیبه خیدمت ائتمیشدی. شاهزاده لردن بیری‌نین له‌له‌سی ایدی. 1566-جی ایلده اؤزبکلره قارشی یوروشده ایشتیراک ائتمیشدی. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده شاهوئردی بیدیر. شاهوئردی بی 1. شاه تهماسیبه خیدمت ائتمیشدی. او، 1566-جی ایلده اؤزبکلره قارشی ووروشموشدو. آوشار ائلی‌نین باشچیلاریندان بیری ده ندیر خاندیر. 1. شاه عابباسین حاکیمیتی دؤنمینده آستارابادین حاکیمی تعیین ائدیلدی. اؤنجه آللاهقولو خان قورچوباشینی عوض ائدیردی. آوشار ائلی‌نین مشهور امیرلریندن بیری ده بیسوتون بیدیر. نادیرقولو خان بیسوتون بیی 1730-جو ایلده آذربایجان حاکیمی تعیین ائتمیشدی. لئواشووون و بارون شافیرووون 1732-جی ایل 20 مارت راپورتوندان تبریزین ایکینجی دفعه  عوثمانلیلار طرفیندن توتولماسی حاقیندا معلوم اولور کی، 2. شاه تهماسیب شهری مودافیعه سیز قویموش، اونون ایداره ائدیلمه‌سینی اولجه خالخاللی محمدقولو خانا، سونرا ایسه بیسوتون خانا حواله ائتمیش ایمیش. محمدقولو خان اؤزونون وظیفه‌دن گؤتورولدویونو بیله‌رک کاروانسارانی و وارلی ائولری تالاییب، خالخالا گئتمیشدی. بیسوتون خان دا تبریزده چوخ داوام گتیرمه‌دی. علی پاشانین چوخسایلی قوشونلارلا یاخینلاشدیغینی ائشیدن کیمی، اؤز اوغلونو 1500 دؤیوشچو ایله اوردا قویاراق شهری ترک ائتدی. ساکینلرین اکثریتی ده شهری ترک ائتدی، یالنیز ایکی مینه یاخین ان یوخسولو قالدی. عوثمانلی قوشونلاری تبریزه یاخینلاشاندا بیسوتون خانین اوغلو دا دؤیوشچولری ایله شهری ترک ائتدی. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده قدیرقولو بیدیر. قدیرقولو بی نادیر شاه آوشارا خیدمت ائتمیشدی. شاهین هیندیستان یوروشونده ایشتیراک ائتمیشدی. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده حاجی محمد بیدیر. حاجی محمد بی نادیر شاه آوشارا خیدمت ائتمیشدی. شاهین هیندیستان یوروشونده ایشتیراک ائتمیشدی. آوشار ائلی‌نین تانینمیش سیمالاریندان بیری ده بیوئردی بی آوشاردیر. نادیر شاهین حاکیمیتی دؤنمینده سولدوز و ساووجبولاق ماحاللاریندا ائلبگی، اولوس وکیلی وظیفه سینده چالیشمیشدی. ائل و ماحال جاماعاتی ایله مودارایلا دولانمادیغاندان چارخچیباشی فتعلی خان آراشلی نادیر شاها اوندان شیکایت ائتدی. نادیر شاه امر وئردی کی، فتعلی خان اؤزو اونو جزالاندیرسین. فتعلی خان اورمییانین 1 آغاجلیغینداکی گؤی‌تپه منزیلینده بیوئردی بیی یانینا چاغیرتدیریب، بوغازینا ایپ آتدی. آوشار ائلی‌نین آدی‌بللی ایگیدلریندن بیری ده دیوانقولو بیدیر. دیوانقولو بی نادیر شاهین اوردوسوندا خیدمت ائتمیشدی. 1738-جی ایلده تونئل قازان آلتلرله بسته گئتمیشدی. قالانی آلیب بدیر خان افقانی اسیر توتموشدو. آوشار ائلی‌نین آدلی امیرلریندن بیری ده صفییار بیدیر. نادیر شاه قندهارین آلینماسی موژده‌سینی صفییار بیله قارداشی، آذربایجان حاکیمی ایبراهیم خان ظهیرالدؤوله‌یه بیلدیرمیشدی. آوشار ائلی‌نین تانینمیش سیمالاریندان بیری ده علیموراد خاندیر. علیموراد خان انده‌‌هود حاکیمی تعیین ائدیلمیشدی. ایطاعتدن بویون قاچیردیغی اوچون نادیر شاه اوغلو ریضاقولو میرزه‌یه امر ائتمیشدی کی، سرخس یاخینلیغینداکی انده‌هودا گئدیب علیموراد خانا قولاق‌بورماسی وئرسین. ریضاقولو میرزه بیر ایل قوشون ترتیبی ایله مشغول اولدو. سونرا انده‌هودا هوجوما کئچدی. علیموراد خانین یانیندا اولان آوشار باشچیلاری‌نین بیر دسته‌سی اوندان اوز دؤندریب شاهزاده یه طرف کئچدیلر. علیموراد خان 6 هفته عینادلا ووروشسا دا، بیر ایش گؤره بیلمه‌ییب، تسلیم اولدو. اونو هئراتا گؤندریب، اوردا اعدام ائتدیلر.