یونوس امره  فلسفه‌سی

دوغوهان موراد یوجل

كؤچورن: عباس ائلچین 

یونوس امره كیمدیر 

    یونوس امره، 13. یوز ایلده (1240؟-1321؟) یاشامیش تورك شاعیردیر. دوغوم، اؤلوم تاریخلری؛ هارادا، نئجه یاشادیغی كسین اولاراق بیلینمه‌مكده‌دیر. عاییله‌سی‌نین موغول ایستیلاسی سببی ‌ایله خوراساندان آنادولویا گلیب یئرلشدیگی، دیل- فیكیر و دؤنمین كولتور اؤزللیكلریندن آنلاشیلماقدادیر. (توركیه‌‌نین) ساری‌كؤی، اسكی‌شهیرینده یاشادیغی، بیرچوخ ائحتیمالدان ان چوخ دستكله‌نندیر. حاجی بكتاشین وصیتی ایله تاپدوق امره خیدمتینه گیرمیش. قیرخ ایل بورادا چالیشیب خیدمت ائتمیش، بو سیرادا دیوانینی اولوشدوراجاق منظومه‌لری یازمیشدیر. رنجبرلیكله گئچیندیگی و فقیر اولدوغو روایت ائدیلسه ده بعضن زنگین اولدوغو دا سؤیلنمیشدیر. دورومو نه اولورسا اولسون، متواضع و یاخشیلیق اؤیوتله‌ین بیری اولدوغو اثرلریندن آنلاشیلماقدادیر. 

  علم علم بیلمكدیر  علم كندین بیلمكدیر 

  سن كندین بیلمزسن  یا نئجه اوخوماقدیر 

  اوخوماقدان موراد نه؟ كیشی حاققی بیلمكدیر 

  چون اوخودون بیلمزسن ها بیر قورو اكمكدیر 

  دؤرد كیتابین معناسی  بللیدیر بیر الیفته 

  سن الیفی بیلمزسن  بو نئجه اوخوماقدیر 

دین آنلاییشی 

  اونا گؤره دین، اینسانلیغی موتلولوغا، باریشا و دینجلیگه قووشدوران بیر یاشام بیچیمیدیر. اونون ایناندیغی دین، اینسانلیغین ائحتیاج دویدوغو ایلاهی حیات گؤروشودور. فقط او، شكیلجی دیندارلیغا، گؤستریش اوچون قیلینان عیبادتلره، دینه كورو كورونا باغلانان سؤزده موسلمان گئچینن كیمسه‌لرین دینینه قارشی چیخار. چونكو یونوس، دینینی سئوگی و عشق اوزرینه اینشا ائده‌رك بوتون اینسانلیغا قوجاق آچماغی بیلمیشدیر. دیندار دئیه گئچینن كیمسه‌لرین ویجدانلی اولمالاری گركدیگینی و اونلاردا شفقت، مرحمت كیمی دویغولارین بولونماسی گركدیگینی ساوونور. اینسانلاری اویاراراق، اونلارا مادْی چیخارلار دالیجا قوشماماغی اؤیوتله‌یر. 

  سن سنی نه سانورسان آیروغا دا آنی سان

 (اؤزونو نه سانیرسان آیریلارینی دا ائله سان) 

  دؤرد كیتابین معناسینی بودور اگر واریسا 

 (دؤرد كیتابین آنلامی وارسا، بودور.) 

 تهی گؤرمه هئچ كیمسه‌نی هیچ كیمسه بوش دگول 

 (كیمسه‌نی بوش گؤرمه، كیمسه بوش دئییل) 

  اكسیكلوگ ایله نظر ائرنلره خوش دگول

(ارنلرین باشقاسی‌نین اكسیگینی آراماسی خوش دئییل) 

  یونوس، شعرینده نامازی فرقلی بیر یؤندن دگرلندیره‌رك، سمبولیك بیر  " عشق نامازی "‌ندان دانیشار. اونا گؤره عشق نامازی‌نین نه بلیرلی بیر واختی نه ده بلیرلی بیر سوره‌سی واردیر. بو نامازدا سوركلیلیك حاكیمدیر. كؤنول قیرماق عیبادتی بوشا چیخاردیر. حتا اونا گؤره بیر كؤنول آلماق مین كز حج عیبادتینی قیلماقدان داها دگرلیدیر. تصوفداكی سون هدف، ایلاهی عشقه اولاشماقدیر. ایلاهی اؤزه اولاشماق اوچون بعضی مرتبه‌لردن گئچیلمه‌‌سی گركدیگینی ساوونان یونوس، بو مرتبه‌لرین سیراسییلا؛ شریعت، طریقت، معرفت و حقیقت اولدوغونو سؤیلر. یونوس، معرفت مقامینی بیر علم  اولاراق گؤرور. او، بو علمی معنوی بیر علم اولاراق دگرلندیرمكده و اوركلرده  گیزلی اولدوغونو ساوونماقدادیر. اونا گؤره درویش، مادْییاتا اؤنم وئرمه‌ملی، دونیالیق ایشلرله مشغول اولمامالی، متواضع اولمالیدیر. 

     كیشیلیگین اولوشماسیندا  " صبر "  اؤنملی بیر نوكته‌دیر. اؤزو تاپدوق امره خیدمتینده ایللرجه بو آنلاییشینی تطبیق ائتمیشدیر. حیكمت و هیمته معنوی بیر آنلام وئره‌رك آللاهین سایسیز حیكمتلری‌نین بولوندوغونو بلیرتیر. او، كیمی زامان لوقمان پئغمبر كیمی اولوب آللاهین حیكمتلرینه دالدیغینی ایفاده ائدر. تصوفون عشق طرفینی درینله‌مه‌سینه اله آلیر. عشق حیس ائدر، دوشونور و توپلوما دا آنلاتماغا چالیشیر. یونوسون بئییتلرینی اینجله‌دیگیمیزده اونون بیر  " عشق و اخلاق "  شاعیری اولدوغونو گؤروروك. بو دونیادان بیر بكلنتیسی‌نین اولمادیغی كیمی جنّتی الده ائتمك كیمی بیر آماجی دا بولونماماقدادیر. اونا گؤره اؤلوم یوخلوغا آتیلان بیر آددیم  دئییل عكسینه یئنی بیر حیاتین باشلانغیجی و ایلاهی سئوگیلییه قووشما حادیثه‌سیدیر.اونا گؤره یوخ اولماق بیر آنلامدا وار اولماق دئمكدیر. او، یوخ اولان بیر اینسانین تانریدا اریدیگینی، اونونلا بیرلیكده یئنیدن دیریلدیگینی ساوونور. اصلینده یونوس، اؤلومسوزلوگو یعنی سونسوزلوغو یاخالاماق ایسته‌میشدیر. 

 عاغلین ائررسه سور بانا، بن اوّلده قانداییدیم 

  دیلریسن دئیو وئروم، ازلی واطنداییدیم. 

  قال و بلا سؤیلنمه‌دن، ترتیب-دوزن ائیلنمه‌‌دن 

  حاقّدان آیری دئییل ایدیم، اول اولو دیوانداییدیم. 

یونوس امره فلسفه‌سی 

  هر نه قدر فلسفه سؤزجوگوندن یا دا فلسفی تئرمینلردن بحث ائتمه‌سه‌ده  فلسفه‌جه اینجه‌له‌نه‌جك فیكیرلره صاحیب‌دیر. بیر كره خالق آدامیدیر. ازیلندن یانا اولدوغونو هر زامان سؤیله‌میشدیر. حیاتی حاققیندا سؤیله‌ننلر روایتدن  عیبارت اولسا دا، ساده حیات سورن بیر صوفو اولدوغو اورتاق قانیدیر. یالنیزجا ادبی نیته‌لیكلرییله داهی قازانج ساغلایابیله‌جككن، حق یولوندا یوخ اولماغا چالیشمیشدیر. اونا پان تئیست- بوتون تانریچی دئییله‌بیلر. تانری اونا گؤره هر شئیده بولونور. بو اوزدن  " دگرلیلیك "  ساچمادیر. هر شی تانریسال اؤزون گؤرونوملریدیر. هركسی بو اوزدن سئور. اؤزونو، یعنی تانرینی سئور.

    سوگی‌نین توپلومداكی اكسیكلیگینی بلیرتیر. بو اوزدن  " عشق "  ان چوخ قوللاندیغی قاورامدیر. اینسانلار بیربیرینی سئومه‌مكده‌دیر، حالبوكی بو كیشی‌نین اؤِزونه ضررلیدیر. هركس بیر بوتونو اولوشدورور. آنجاق سئوگی فایدا ساغلار. اخلاق دا بو اوزدن اؤنملیدیر. بیربیری‌نین آنلاییشینا سایغی گؤسترمك، اعتیبار گؤسترمك اؤِؤ  اوچون گركلیدیر. كیشی اؤنجه اؤزونو دوزلتمه‌لیدیر كی چئوره‌سی ده دوزلسین. چونكو بیربیریمیزه باغلیییق. بو گؤروش موغول ظولمو ایله باتییا سوروكله‌نن قالابالیقلار ایچینده شكیللنمیشدیر. مولانا دا بو دؤنمده، آنا یوردلارین یاغما ائدیلدیگی زامانلاردا یاشامیشدیر. بو اوچ قوشوللار یونوسدا و مولانادا شوبهه‌یه یول آچمیش، دایاتیلان- دیره‌تیلن رسمی آنلاییشلار سورغولانمیشدیر. نهایتینده، اینسانین اینسانا دوشمانلیغی‌نین كیمسه‌یه فایدا ساغلامایاجاغینی آنلاتما ائحتییاجی دویولموشدور.

  یونوس امره عوثمانلیدا اعتیبار گؤرمه‌میشدی. سولطان سولئیمان دؤنمینده دوشونجه‌لری زندیق‌لیك ساییلدی و اعدام سببی اولدو. 2013ده ده میللی ائییتیم باخانلیغی بیر شعرینی سانسورله‌دی.( جنّت جنّت دئدیكلری بیرقاچ كؤشكله بیرقاچ حوری ایسته‌ینه وئر سن آنی، بانا سنی گرك سنی)  شعری توركجه اولدوغو اوچون دیوان شاعیرلرینجه حقیر گؤرولدو. آنجاق یالین آنلاتیمی و خالق دیلی ایله 800 ایلدیر كوچه‌ده‌كی آدامین فلسفه‌سینی یانسیتدیغینی سؤیله‌یه‌بیلیریك. بوگون توركجه فلسفه‌نین آغ‌ساققالی، اولو اؤندریدیر. هركسه خیطاب ائده‌بیلن سئوگی آنلاییشی ایله زاماندا یولچولوق ائدن بیر دوشونوردور. توركجه قونوشانلار بئله بیر شاعیری آنا دیلینده اوخودوقلاریاوچون موتشكّیردیر.  

  گلین تانیشیق ایده‌لوم ایشی قولای توتالوم 

  سئوه‌لوم سئویله‌لوم دونیا كیمسه یه قالماز.

قایناق:  dmy.info