+0 بگندیم
خیابانی دؤورونده گونئی آذربایجاندا ادبی موحیط
ایسلام قریبلی
فیلولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو
ییرمینجی یوزیللیگین اوللری یاخین و اورتا شرق اؤلكه‌لرینده، او جومله دن شرقین آیریلماز بیر حیصه سی اولان آذربایجاندا اویانیش، اینتیباه دؤورو كیمی خاراكتئریزه اولونور. بو اویانیش و میللی اؤزونودرك سایه‌سینده ایستر شیمالی، ایسترسه ده جنوبی آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی حیاتیندا بیر سیرا یئنیلیكلر مئیدانا چیخدی. آذربایجانین هر ایكی تاییندا آزادلیق حركاتی گئنیش ووسعت آلدی، ان اساسی یئنی ایدئیالارین رواج تاپماسینا، یاییلماسینا ایمكان و شراییط یاراندی.
سیاسی حیاتدا باش وئرن یئنیلیكلر، طبیعی اولاراق ادبی عالمده ده عكسینی تاپدی، میللی شعوور و دوشونجه‌ده بیر جانلانما حیس ائدیلمه‌یه باشلاندی. اؤزوندن اولكی ادبیاتلا موقاییسه ده داها اینقیلابی-دئموكراتیك و عئینی زاماندا میللی دَیرلره سؤیكنن بیر ادبیاتین یارانماسینا تاریخی زمین یاراندی كی، بونلارین هامیسی زامانین طلبی، روسییادا و ایراندا باش وئرن حادیثه‌لرین ادبی موحیطده یاراتدیغی تبددولاتلارین لابود نتیجه‌سی ایدی. ادبیاتین مؤوضو و موندریجه‌سینده باش وئرن دَییشمه‌لر اونو خالقا داها چوخ یاخینلاشماغا، خالق روحونون ترجومانی اولماغا وادار ائتدی.
شیمالی آذربایجاندا نشر اولونان «هیأت»، «موللا نصرالدین»، «فویوضات»، «ترققی»، «ایرشاد»، «ایتتیفاق»، «آچیق سؤز»، گونئی آذربایجاندا چیخان «آزربایجان»، «مدنیت»، «فریاد»، «سهند»، «تجددود» و س. بو كیمی مطبوعات اورقانلاریندا درج اولونان یازیلارین اكثریتینده ایكیلی طالعیی ایله باریشماق ایسته‌مه‌ین آذربایجانین آجی-آغریلاری، جاماعاتین ذهنیتینده یووا قورموش عئلمسیزلیك، خالقین دوچار اولدوغو سفالت باشلیجا موزاكیره اوبیئكتینه چئوریلدی. ج.محمدقولوزاده، ع.حوسئینزاده، م.هادی، او.حاجی‌بیلی، ن.نریمانوو، ه.وزیروو، ا.صفروو، س.سلماسی، س.ا.گیلانی، س.م.غنی‌زاده و بیر چوخ باشقا مؤلیفلرین اثرلرینده آذربایجان خالقی‌نین دوچار اولدوغو موصیبت‌لر، بو موصیبت‌لردن قورتولماغین یوللاری باره ده دوشونجه‌لر گئنیش شكیلده تبلیغ اولونماغا باشلادی. همین ایللر شیمالی آذربایجانداكی ادبی موحیط ادبیات‌شوناسلیقدا كیفایت قدر آراشدیریلدیغیندان بیز اساسن گونئی آذربایجان یازارلاری‌نین اثرلرینه موراجیعت ائتمكله كیفایتله‌نه‌جه‌ییك.
بو دؤورون ادبیاتیندا اؤزونو گؤسترن ان عومده كئیفیت‌لردن بیری قلم صاحیب‌لری‌نین بیر چوخونون عئینی زاماندا الده سیلاح داخیلی و خاریجی ایرتیجایا قارشی دؤیوش مئیدانینا آتیلماسی ایله موشاهیده اولونوردو كی، بو دا ادبیاتا دؤیوشكن روح، موباریزه عزمی گتیریر، بدیعی سؤزون كسرینی داها دا آرتیریردی. زمانه‌یه مئیدان اوخوماق، آزادلیق عشقی، گله‌جگه اینام تدریجن ادبیاتین، خوصوصیله پوئزییانین باش مؤوضوسونا چئوریلیردی. موعین ادبی تجروبه سی اولانلارین دا، یئنیجه ادبیات جبهه‌سینه آتیلانلارین دا اثرلرینده وطن، خالق، میللت و اونون دیلی، شرفلی تاریخی كئچمیش و حاضیركی ازیجی موحیط ترننوم و تصویر اولونور، بیر سؤزله، ادبیات زامانلا نفس آلیردی.
ییرمینجی عصرین اوللرینده یازیب-یارادان گونئی آذربایجان یازارلاری نین اكثریتی اثرلرینی اساسن فارس دیلینده یازسالار دا، روح اعتیباری ایله اونلارین یارادیجیلیغی تامامیله میللی ایدی و آزادلیق مفكوره سینه سؤیكنمیشدی. س.ا.گیلانی نین «ظفر ترانه‌سی»، «ای وای، وطن وای»، «لایلای»، «تصنیف»، ج.خامنه‌ای‌نین «وطن»، «اومید فلسفه سی»، ف.تبریزی نین «مارش» شعئیرلرینده اساس ایدئیا شوبهه‌سیز كی، حوقوقلاری تاپدانیلان آذربایجان خالقی نین گله‌جگه اومید دولو آرزو و دیلكلرینی وصف ائتمكدن عیبارت ایدی.
همین ایللرده ادبی فعالیته باشلایان م.غنی‌زاده هم پوبلیسیستیك، هم ده پوئتیك اثرلرینده آزادلیق جارچیسی كیمی چیخیش ائدیر، اینسانلاری عذاب، ایشگنجه و س. بو كیمی غئیری-اینسانی اوصوللارلا ازن قورولوشا قارشی اعتیراض سسینی آچیق شكیلده بیلدیرمكدن چكینمیردی. شئعیرلری نین كیچیك بیر قیسمی الده اولان نیمتاج خانیم سلماسی‌نین «قادینلارین كیشیلره خطابی»، «تئهرانا خطاب» آدلی شئعیرلری همین ایللرین احوالی-روحیییه‌سینی اؤیرنمك باخیمیندان خاراكتئریكدیر. ایكینجی شئعیری قئیدسیز-شرطسیز ایالتلرین مركزی حؤكومته پروتئستی ده آدلاندیرماق اولار. بو دؤور ادبیاتینی میرزه علی مؤعجوزسوز تصوور ائتمك چتیندیر. اثرلرینی دوغما آذربایجان توركجه سینده یازان، «من خالقیمی صابیر كیمی اویاداجاغام»-دئین م.ع.مؤعجوز یاخین شرق و آذربایجان ادبیاتی نین موترققی عنعنه‌لری زمینینده یئتیشن و اونو تامامیله یئنی ادبی-ائستئتیك كئیفیتلرله زنگینلشدیریلن نوواتور شاعیردیر. اونون ساتیرا ائستئتیكاسی گونئی آذربایجان ادبیاتیندا اوریژینال مرحله تشكیل ائدیر.
گونئی آذربایجاندا صابیر ادبی اوسلوبونو مهارتله، اؤزونه‌مخصوس طرزده داوام ائتدیرن و اؤلوموندن سونرا بیر مكتب یارادان مؤعجوز پوئزییاسیندا ایكی ایستیقامت اؤزونو گؤسترمكده دیر: جیدی، قیسمن ده لیریكادان عیبارت اولان شئعیرلر و ساتیریك-یوموریست شئعیرلر. مؤوضو و فورما موختلیف‌لیگینه باخمایاراق، مؤعجوز شئعیرلری‌نین دئمك اولار كی، هامیسیندا معاریفی، مدنیتی و آزادلیق ایدئیالارینی تبلیغ ائدیر، عئلمسیزلیك، جهالت و اینسانی ازن زمانه‌دن، اونون دؤولت سیستئمی و قانونلاریندان آجی-آجی شیكایتله‌نیردی. بؤیوك لیریك و ساتیریك اولان مؤعجوز گئریلیكدن و اسارتدن قورتولماغین چاره‌لری سیراسیندا عئلمه، معاریفه یییه‌لنمه‌یی ان عومده وظیفه‌لردن بیری حساب ائده‌رك مشهور «وطن» ردیفلی شئعیرینده یازیردی:
نه یاتیبسان، آییل، ائی میللتی-بیچاره، آییل،
ساتیر آخیر وطنی دوشمنه عیانی-وطن!
اجنبی مولكو دولوب بی‌سرو پا میللتله،
نییه، یا رب، بئله خار اولدو عزیزانی-وطن!
دوشمن عئلم ایله بیزی ائیله دی حممال اؤزونه،
كیم ذلیل ائتدی بیزی؟ جهل! آ موسلمانی-وطن!
وئره‌لیم ال-اله، تحصیل و كمال ائیله‌یه‌لیم،
خابی-قفلتدن آییلسین گرك ایخوانی-وطن!
سؤزون، قلمین قودرتینه درین اینام بسله‌‌‌ین مؤعجوز قارشیسینا بئله بیر موقدس وظیفه قویموشدو: خالقی جهالت یوخوسوندان اویاتماق! «دیلیم توركی، سؤزوم ساده، اؤزوم صهبایه دیلداده»-دئین مؤعجوز پوئزییاسی‌نین باش، ابدی و ازلی مؤوضوسو وطن و میللتین طالعیی مسله‌سیدیر. قالان بوتون شاعیرانه حیس و هیجانلار، ریجعتلر بو مؤوضو اطرافیندا جریان ائدیر. مؤعجیزه گؤره خالقین رذالته دوچار اولماسی‌نین سببی موطیع‌لیگین تؤرتدیگی ایستیبداد، قایغیسیزلیق و بوندان دوغان سفالتدیر. شاعیرین قناعتینه گؤره، «عیانی-وطن»ین خیانتی اوجباتیندان وطن دوشمن تاپداغینا چئوریلیب دئموكراتیك ایداره‌چیلیك پرینسیپلری‌نین یوخلوغو، شاه و مأمورلاری نین هر جور نظارتدن كناردا قالیب حاكیمی-موطلق اولمالاری اؤلكه‌نی اینكیشافدان ساخلاییب، گئنیش خالق كوتله‌سی آجلیغا، اوزوجو عذاب-اذیته محكوم ائدیلیب. «موللا نصرالدین» ادبی مكتبی نین تانینمیش سیمالاریندان اولان، بعضی منبعلره گؤره م.ع.صابیرین تكلیفی ایله، بعضیلرینه گؤره باكیدا حامباللیق ائتمه‌سی ایله باغلی اؤزونه «حاممال» تخلوصو سئچن بایرام‌علی عباس‌زاده شئعیرلری نین باش قهرمانی احتییاج قوربانی اولان و بو سببدن ده ائلیندن، یورد-یوواسیندان دیدرگین دوشن گونئیلی آذربایجانلیلاردیر كی، شاعیر چوخ واخت بونلاری ایرانلی كیمی قلمه وئریر.
شئعیرلرینی «موللا نصرالدین» و اونون تاثیری ایله چیخان ساتیریك ژورناللاریندا چاپ ائتدیرن ب.عباس زاده اساسن، شیمالی آذربایجاندا یاشاییب-یاراتسا دا، یارادیجیلیغیندا گونئی و ایران مؤوضوسو موهوم یئر توتور كی، بو دا سبب‌سیز دئییل. چونكی او، گونئی آذربایجان میللی-آزادلیق حركاتی نین بیلاواسیطه ایشتیراكچیسی اولموش، خالقین سعادتی اوغروندا شهید اولماغی اؤزونون ایدئالی ائلان ائتمیشدی. وطن، یورد حسرتی، گونئیلیلرین آجیناجاقلی طالعیینی دوشونمك، اونلارین تاپدانمیش حوقوقلارینی جسارتله مودافیعه ائتمك ب.عباس‌زاده شئعیری نین باش، آپاریجی خطینی تشكیل ائدیر. شاعیرین «مشروطه»، «ایرانلیلارین ناله سی»، «ایرانلی اولماسایدی»، «كئچر گئدر»، «گؤزون آیدین»، «هر یانا باخیرام» و س. بو كیمی اثرلرینده خالقین، اؤلكه‌نین عومومی مدنی-سیاسی وضعیتی رئال شكیلده ساتیریك و یوموریستیك بویالارلا عكس ائتدیریلیر. وطن، عاییله-اوشاق حسرتی ایله قلبی آلیشیب-یانان، دییاربه دییار گزیب حامباللیق، اكینچیلیك، بیچینچیلیك، چوبانلیق، فهله‌لیك ائدن گونئی زحمتكئشی‌نین آرزو و ایستكلری، آجی فریادلاری ب.عباس‌زاده ساتیراسی نین باشلیجا مؤوضولاری سیراسیندا اؤزونه یئر آلیر. ب.عباس‌زاده پوئزییاسیندا بدیعی عومومیلشدیرمه، عادی احوالاتلاردا بؤیوك حقیقتلری گؤسترمه و حیاتی پروبلئمه توخونماق مئیلی چوخ گوجلودور.
ب.عباس‌زاده ساتیرالاری ایله وطنین، میللتین حالینا آغلاسا دا، اوندا گله‌جگه، خالقی‌نین موباریزه عزمینه بؤیوك اینام وار. او، امیندیر كی، ستارخان و باغیرخانین واریثلری آزادلیق اوغروندا موباریزه ده سون مقصده چاتماق اوچون یئنه سیلاحا ساریلاجاق، ایستیثمار دونیاسی‌نین داشینی داش اوسته قویمایاجاقلار. شرقین ازیلن كوتله‌لرینی موباریزه یه چاغیران، تاثیرلی شئعیرلری ایله اونلارین آزادلیق عشقینی آلوولاندیرماغا چالیشان شاعیر اثرلرینده بونلاری قئید ائدیردی. ایلك ساتیریك اثرلرینی مشهور «موللا نصرالدین» مجموعه سینده درج ائتدیرن م.ج.عسگرزاده باغچابان هم تانینمیش معاریف خادیمی، هم ده قلم صاحیبی كیمی خالقینا خیدمت ائدیب.
یالانچی، خالقی آلدادیب، گؤزلرینی یاشاردیب جیبلرینی سویماغی اؤزلرینه پئشه ائتمیش موللالارین تنقیدی م.ا.باغچابان ساتیراسی نین باش مؤوضولارینداندیر. شاعیرین «تفاخیر»، «بیر شئیخین ناله سی»، «مازاق»، «موللا و هؤرومچك»، «كیشمیش و موللا»، «تبریك نام»، «قیسمت قازانیر»، «تورشولو آش» سرلؤوحه‌لی شعرلرینده بو حیس چوخ گوجلودور. ج.ا.باغچابانین ساتیریك روحلو شئعیرلرینده ائو-ائشیك قایغیسی چكمه‌ین، عاییله‌سیندن كناردا گونونو خوش كئچیرمگی اؤزلرینه عادت ائتمیش كیشیلرین («باشی باتمیش كیشی»)، «چونكی عزرائیل ایله دوستلوق قاتیب، قارداش اولوب، قبضی-روح ائتمكده عزرائیله فورصت وئرمه‌ین» حكیملرین («شیللاخ»)، «اؤز ببگینده كی تیری قیلجا گؤرمه‌ین، باشقاسی نین گؤزونده كی قیلدان دیرك دوزلدن» قزئتچیلرین («چیخیر»)، میللتی معاریفدن، صنایعدن اوزاقلاشدیران، اونلاری مسجیده سوروكله‌ین، جنّت خولیاسی ایله یاشاماغا سؤوق ائدنلرین («ایصفاهانلی اوغلو دئییر»)، بیر-بیری نین قانینا سوسامیش موسلمان قارداشلارین («قان ائیله‌ییر»)، تیریك دوشكونلری‌نین («تیریاكیلره سر سلامتی») پارلاق بدیعی اوبرازلاری یارادیلیب.
ایراندا «ادبی تجددود»، «ادبی-اینقیلاب» پروسئسینه جیدی تاثیر ائدن، دئموكراتیك ادبیاتدا یئنی شئعیرین (شعر-نو) اساسینی قویانلاردان بیری اولان تاغی رفعت تبریزی ش.م.خیابانی نین رئداكتورلوغو ایله چیخان «تجددود» قزئتی ایله امكداشلیق ائدیر، سونرا ایسه قزئتین باش كاتیبی وظیفه سینده چالیشیر. خیابانی حركاتی زامانی اونون كؤمكچیسی و همكاری اولان تاغی رفعت «تجددود»له یاناشی، «آزادیستان» ژورنالیندا دا آچیق ایمضاسی و یا «فئمینا» تخلوصو ایله چیخیش ائدیر، یئنی‌لیگی قبول ائتمه ین موحافیظه‌كارلارا، خوصوصن محمد تاغی باهارین رئداكتورو اولدوغو «دانشكده» مجموعه‌سی‌نین لیبئرال مؤوقئعیینه قارشی كسكین موباریزه آپاریر. ایستر شئعیر، ایسترسه ده مقاله‌لرینده یئنی‌لشمه طرفداری اولان مؤلیف تبریزده فارسجا چاپ ائتدیردیگی «آزادیستان» ژورنالی نین 1920-جی ایل نؤمره‌لریندن بیرینده یازیردی: «بو، آچیق و آیدین بیر حقیقتدیر كی، یئنی فیكیر و یئنی حیسلر ادبیاتدا دا یئنی‌لشمه طلب ائدیر. داها دوغروسو، ادبی یئنی‌لشمه، یعنی تفككور و بیان طرزینده یئنی‌لشمه فیكیرلرین و حیسلرین یئنی‌لیگینی گؤسترن یئگانه ثوبوتدور».
رفعت تبریزی اؤزونو ایجتیماعی مؤوضولار عالمینده داها سربست حیس ائدیر. تانیش اولا بیلدیگیمیز شئعیرلرینده بیز اونو اساسن جمعیتدن، اونون اینسانی ازن قانونلاریندان، داها دوغروسو، قانونسوزلوقلاریندان ناراضی بیر شخص كیمی گؤروروك. بو ناراضی‌لیق هئچ ده بدبین‌لیك و پئسسیمیزم نوتلاری ایله موشاهیده اولونمور. شاعیر خالقین پارلاق سحرینی موباریزه ده گؤردویوندن وطن اؤولادلارینی مأیوس اولماماغا، اؤز حاقینی مودافیعه ائده رك اونو قازانماغا چاغیریردی…
قایناق: خالق جبهه سی.- 2012.- 28 یانوار.- س.14.
كؤچورن: عباس ائلچین
