+0 بگندیم
مطبوعات تاریخیمیزده " موللا نصرالدین" ژورنالی: میللی مدنی نایلییت كیمی
شفق ناصیر
20. عصر آذربایجان ادبیاتی نین گؤركملی نوماینده لریندن اولان قودرتلی سؤز اوستاسی، یازیچی-دراماتورق ج.محمدقولوزاده نین ادبی-پوبلیسیست فعالیتینده " موللا نصرالدین" ساتیریك مجموعه سی خوصوصی بیر صحیفه تشكیل ائدیر. ان باشلیجاسی، اونا گؤره كی، بو مجموعه میللی مطبوعاتیمیزین اؤزونه قدركی و اؤزوندن سونراكی قزئت و ژورناللاردان فرقلی اولاراق یئنی بیر ایجتیماعی موحیطین، ادبی دؤورون تملینی قویوب. ائله جه ده ساتیریك ژورنالیستیكانین یارانماسی و اینكیشافی پروسئسینه تكان وئریب. گؤركملی ادبیاتشوناس-عالیم، تنقیدچی ا.میراحمدوو " آذربایجان موللا نصرالدینی " اثرینده یازیردی: " هئچ شوبهه سیز، آذربایجان ساتیریك ژورنالیستیكاسی نین تشككول تاپماسی اوچون "موللا نصرالدین" گوجلو عامیللردن بیری، هر جهتدن گؤزل نومونه، " رهنوما " (محمدقولوزاده) ایدی. محمدقولوزاده، صابیر، حاقوئردی یئو، نظمی، فایق، اوردوبادی، غمكوسار و باشقا موللا نصرالدینچیلر ساتیرا یولونا دوشنلره یالنیز ایدئیا تاثیری گؤسترمكله قالماییب، ندن و نئجه یازماغی دا اؤیرتمه یه چالیشیر، باشقا سؤزله، ساتیرانین اینكیشافی نامینه ایفشا هدفی، پرئدمئتی، گولوش اوصوللاری و واسیطه لری حاقیندا ادبی-ائستئتیك پرینسیپلری ده بدیعی یارادیجیلیق پراكتیكاسیندا و مقاله لرینده ایشله ییب حاضیرلاییردیلار " . او، هم ده " موللا نصرالدین" ای خالقین معنوی-روحی عالمینده بؤیوك یئنیلیكلر عمله گلمه سینه تكان وئرمیش بیر باشلیجا قوووه حساب ائدیردی.
ج.محمدقولوزاده نین ادبی و پوبلیسیستیك فعالیتینه دایر چوخلو سایدا مقاله لر، خاطیره لرله یئنیدن تانیشلیغیمیز، ائله جه ده یارادیجی عؤمرونون قیزیل دؤورو حساب ائتدیگیمیز " موللا نصرالدین" ساتیریك مجموعه سی نین بوتؤولوكده سایلارینی نظردن كئچیردیكجه قارشیمیزدا آذربایجانین تاریخی-ائتنوقرافیق، ایجتیماعی-بدیعی منظره سی جانلانیر. بو منظره همین موحیطده حؤكم سورن میللی بلالارین قلوبال شكیلده اورتایا قویولماسی، اونلارین آرادان قالدیریلماسی، وضعیتدن چیخیش یوللارینی گؤسترمه سی ایله سجییه وی خاراكتئر داشیییر.
قئید ائتمه لی ییك كی، ژورنالین اؤز دؤورونده كی پوپولیارلیغی، گونوموزجن فتح ائتدیگی زیروه دن نور ساچماسی بیر چوخ جیدی و آكتوال سسله نن جهتلرله باغلیدیر. همین خوصوصیتلرین دیقت چكمه سی، عئینی زاماندا " موللا نصرالدین" -ین آذربایجان مطبوعاتیندا و مدنیتینده یئری و تاثیری، اؤزونه خاص كئیفیتلری همیشه اولدوغو كیمی بو گون ده بؤیوك ماراق گوجونه مالیكدیر. ایجتیماعی دردلریمیزی یئنی اوسلوبدا، تزه نفسله چؤزوب-آراشدیران، جهالتی، فاناتیزمی، مؤوهوماتی جسارتله، هم ده بؤیوك اوستالیقلا تنقید و ایفشا ائدن " موللا نصرالدین" ایلكین فعالیتی دؤوروندن زاقافقازییادا اؤزونون ادبی مكتبینی یاراتدی. بو مكتبین یئتیرمه لری باشقا مطبوعات اورقانلاریندان فرقلی اولاراق “ موللا نصرالدین” -ین طبعینه اویغون، مجازینا یاخین بیر اوسلوبدا یازماغی اؤیرندیلر. بونونلا، " موللا نصرالدین" دؤورونون یئنی بیر ادبی موحیطی یارانمیش اولدو.
دوغرودور، " موللا نصرالدین" ه قدر ج.محمدقولوزاده " چای دستگاهی " ، " ائششگین ایتمكلیگی" ، " كیشمیش اویونو " ، " پوچت قوتوسو " و بیر سیرا باشقا اثرلرینی یازمیشدی. آچیق فیكیرلی بیر ضیالی اولان محمدآغا شاهتاختلی نین " شرقی-روس " قزئتینده بدیعی یازیلارلا، پوبلیسیستیك مقاله لرله چیخیش ائدیردی. لاكین مؤوهوماتین، جهالتین توغیان ائتدیگی بیر موحیطده یاشایان مؤلیف معاریفپرور بیر ضیالی كیمی یئتیشدیكجه خالقین عوام، حوقوقسوز و ساوادسیز وضعیتینی داها تاثیرلی و جانلی بیر فورمادا تصویر ائتمگی دوشونوردو. سونرالار بو ایستگینی یادا سالاراق یازمیشدی: " آخ، نئجه آرزو ائدیردیم كی، من ده صاحیبی-ایختییار اولوب، اورگیمین دردلرینی مئیدانا قویوب، اینتیشار ائده بیلم " .
ج.محمدقولوزاده هله ژورنالین نشرینه حاضیرلیق دؤوروندن ایشی نین آنا خطینی موعینلشدیرمیشدی: ژورنال بوتون فعالیتی بویو آذربایجان موحیطی نین رئال منظره سینی ناتورال بیر تصویرده، حیاتی گؤردویو كیمی جانلاندیرمالیدیر. عئینی زاماندا " من آخوندلار اوچون، درین ساوادلیلار اوچون یازمیرام، اونا گؤره ده گرك منیم دیلیم ساده و آنلاشیقلی اولسون " ،- دئین م.جلیل دیلین ساده لیگینی، تمیزلیگینی نشرین ایلك ساییندان سونوناجان قورویوب ساخلامیشدیر.
البتته، هله م.جلیلین بیر چوخ اثرلری، او جومله دن " موللا نصرالدین" ساتیریك مجموعه سی حاقیندا دؤوری مطبوعاتدا ف.كؤچرلی، اؤتن عصرین ایكینجی یاریسیندان باشلامیش، ا.شریف، ا.میراحمدوو، م.جلال، ف.حوسئینوو، ق.محمدلی، ای.حبیب بیلی ژورنالین نشری، یارانما تاریخی، آذربایجان مطبوعاتینداكی یئری، مؤوقئعیی ایله باغلی ماراقلی تدقیقاتلار آپاریبلار. " موللا نصرالدین" -ین نشریندن بیر عصردن چوخ واخت اؤتسه ده ژورنال بو گون ده ادبیاتشوناسلیق علمی نین تدقیقات پرئدمئتی اولاراق بیر چوخ گیزلی مطلبلره آیدینلیق گتیریر. بو گون ده " موللا نصرالدین" ادبی مكتبی نین نوماینده لری، بو ادبی مجموعه نین مؤوضولاری اطرافیندا یئنی اثرلر یازیلیر. دئمه لی، آذربایجان مطبوعاتیندا، ایجتیماعی فیكیر تاریخیمیزده میللی اویانیشین پارلاق بیر صحیفه سینی یارادان بو ژورنالی موختلیف آسپئكتدن تدقیق ائتمك، ادبیاتشوناسلیق علمی نین آپاریجی قولونو تشكیل ائدیر. بو دا طبیعیدیر. چونكی " موللا نصرالدین " آذربایجان خالقی نین حیاتی نین، اونون ایجتیماعی-سیاسی منظره سی نین رئال، طبیعی تصویرینی وئرمیش، تیپیك خوصوصیتلرینی یاراتمیشدیر.
م.جلیلیلین یارادیجیلیغیندان بحث ائدن موعاصیرلری اونو اوخوجولارا چوخ زامان موللا نصرالدین كیمی تقدیم ائدیبلر. هانسی اثریندن بحث ائدیبلرسه، اونون " موللا نصرالدین" مجموعه سی نین رئداكتورو اولدوغونو خوصوصی وورغولاییبلار. بونونلا، اؤز زامانیندا بؤیوك شؤهرت تاپمیش بئله بیر ژورنالین دا همین مؤلیفین قلمینه مخصوصلوغونو، صنعتكارین ادبی-معنوی گوجونو بؤیوك محبتله ایفاده ائدیبلر. بو، اؤز دؤورونده ژورنالین خالقین قلبینه یول تاپماسینا، ایجتیماعی شعوورون اویانماسینا، میللی دیرچَلیشین، معنوی-اخلاقی دوشونجه نین فورمالاشماسینا نئجه بؤیوك تاثیر گؤسترمه سی نین آشكار مئعیاری ایدی. بو گون “ موللا نصرالدین” -ین ترانسلیتئراسییا ایله چاپی نین جیلدلری قارشیمدادی. بو كیتابلاری ورقله دیكجه 20. عصرین اوللرینده آذربایجان حیاتی، اونون ایجتیماعی-سیاسی، ادبی موحیطی گؤزلریمین قارشیسیندا جانلانیر. بؤیوك یازیلاردان توتموش، ائلانلارین، بیر جومله لیك خبرلرین، پوچت قوتوسونداكی مكتوبلارین مضمونونا، قایه سینه جن خالقین ایجتیماعی دردلرینی، آغریلارینی جسارتله، هم صنعتكارلیقلا قلمه آلان گیزلی ایمضا مؤلیفلری نین، موللا نصرالدینچیلرین گؤردویو ایشلره بیر داها حئیران قالیرام.
دوشونورم، نه یاخشی كی، " موللا نصرالدین" -ین كامیل بیر مطبوعات اورقانی كیمی آذربایجان ادبیاتی و مطبوعاتینا بخش ائتدیگی اوریژینال، تكرار اولونماز دست-خطی، زامانیندا معنوی-اخلاقی موحیطین آغریلارینا بیرباشا موداخیله ائتمه سی، خالقین حیاتیندا اهمیتلی ایشلر گؤرمه سی، ایجتیماعی-ادبی موحیطی فورمالاشدیرماسیندان زامان-زامان بحث اولونوب و بوندان سونرا دا بحث اولوناجاقدیر. تدقیقاتچیلار، جلیل شوناسلار اؤز نؤوبه سینده ج.محمدقولوزاده نین حیات و یارادیجیلیغی نین، ادبی-پوبلیسیستیك فعالیتی نین، محصولدار، یارادیجی زحمتی نین بهره سی اولان " موللا نصرالدین" له باغلی اورتایا چوخ دَیرلی تدقیقات اثرلری، مونوقرافییالار قویوبلار. ادبی-ایجتیماعی موحیط بو اثرلرین ایچیندن قیرمیزی ختله كئچن " آذربایجان معنوی مدنیتی نین بؤیوك آبیده سی، " " مطبوعاتیمیزین شاه اثری، " " آذربایجانچیلیق ایدئیاسی، " " آذربایجان نامه " كیمی فیكیرلرله تانیشدیر.
بو مؤحتشم ایشلرله یاناشی هله ده " موللا نصرالدین" -ین صحیفه لرینده اونلارلا گیزلی ایمضا صاحیبلری نین آدلاری اؤیره نیلمه میش قالیب. ان یاخشی حالدا " موللا نصرالدین"- ه، ج.محمدقولوزاده یه داها یاخین اولان، مشهوور موللا نصرالدینچیلر اطرافیندا گئنیش تدقیقاتلار آپاریلیب. تأسوف كی، ج. محمدقولوزاده نین، " موللا نصرالدین" -ین حیاتینداكی بو تاریخی صحیفه ایندییه جن دریندن اؤیره نیلمه میش، تدقیق اولونمامیشدیر. ان یاخشی حالدا بو اینسانلارین " موللا نصرالدین" له علاقه سینه چوخ خسیسلیكله یاناشیلیب، اؤتری بیر باخیشلا موناسیبت بیلدیریلیب. كیم بیلیر، بلكه اونلارین دا طالعیینه ایشیق سالینسا، آشكارلاناجاق گیزلی ایمضا مؤلیفلری نین همین مجموعه ایله سیخ علاقه لرینه آیدینلیق گتیرمك مومكون اولار. دوشونوروك كی، " موللا نصرالدین" -ین یاشام تاریخینده آزاجیق خیدمتی اولان بیر فرد ده بو گون تدقیقاتدان كناردا قالمامالیدیر. ظنیمیزجه، " موللا نصرالدین" -ین تدقیق اولونمامیش دیگر نوماینده لری نین، شخصیتلری آراشدیریلمامیش بیر چوخ گیزلی ایمضا مؤلیفلری نین همین ژورناللا یارادیجی علاقه لرینه یئنی موناسیبتله یاناشیلماسی، یعنی بو صحیفه نین آراشدیریلماسی، میللی مطبوعاتیمیزین اینكیشافی نین، تاریخی یوللاری نین بیر داها موختلیف آسپئكتلردن تدقیق اولونماسی، اؤیره نیلمه سی دوننكیندن داها واجیبدیر. باشقا سؤزله، “ موللا نصرالدین” -ین تدقیق اولونمامیش دیگر نوماینده لری نین، شخصیتلری نین، بیر چوخ گیزلی ایمضا مؤلیفلری نین همین ژورناللا یارادیجی علاقه لرینه یئنی موناسیبتله یاناشیلماسی بوندان سونراكی تدقیقاتلار سیراسیندا اولمالیدیر.
موللا نصرالدین"- ه ان بؤیوك قییمتی زامان وئریب. اونون تكرارسیز، بنزرسیز، توتییه بیر ادبی نومونه اولدوغونو بیزه آنلادیب و خالقیمیزین میلی-معنوی ثروتینه چئویریب. هر دفعه ژورنالدا آذربایجانین ایجتیماعی-سیاسی، معنوی-اخلاقی منظره سینی اؤزونده عكس ائتدیرن دئموكراتیك روحلو یازیلاری، طبیعی، جانلی لؤوحه لری نظردن كئچیردیكجه سانكی زامانین ناقیضلیگینه، موحیطین عئیبجرلیگینه دؤزمه ییب هارای چكن " موللا نصرالدینچیلر " -ین حاق سسینی ائشیدیریك.
“ موللا نصرالدین” -ین تاریخی-ادبی وارلیغیندا معنوی گزیشمه لر ائتدیكجه بو گون آذربایجان مطبوعاتی نین ایجتیماعی-اخلاقی منظره سینی گؤز اؤنوندن كئچیریرم. و ایستر-ایسته مز اونو حاقیندا سؤز آچدیغیمیز ادبی-ساتیریك مجموعه نین فعالیتی ایله موقاییسه ائدیرم. دوشونورم، گؤره سن بیز بو گون مطبوعاتدا، ژورنالیستیكا یارادیجیلیغیمیزدا “ موللا نصرالدین” -ین ایدئیا و عنعنه لریندن دَیرینجه بهره له نیریكمی؟ حاقیندا بحث ائتدیگیمیز حادیثه یه، شخصیته موناسیبتیمیزی همیشه تام طرفسیز و غرضسیز بیر مؤوقئعدن ایشیقلاندیرماغا نایل اولوروقمو؟ ایجتیماعی حیاتیمیزدا راستلاشدیغیمیز نؤقصانلارین چؤزومونو عدالتلی شكیلده آپارا بیلیریكمی؟ بو گون بیز سؤزوموزو یازی مدنیتیمیزی، دوشونجه طرزیمیزی اخلاق چرچیوه سینده نیظاملایا بیلیریكمی؟ تأسوف كی، بعضاً مطبوعاتدا غرضلی چیخیشلاریمیزلا اؤزوموزو گؤزدن سالیریق. بو سببدن ده چوخ زامان ایجتیماعی موحیطین قیناغینا حدف اولوروق.
موختلیف واختلاردا “ موللا نصرالدین” -ین سایلارینی ورقله یركن قئید ائتدیگیم جهتلره دیقت یئتیرمیشم. اوردا تحقیردن، یالاندان، بؤهتاندان بیر نیشانه ده گؤرمه میشم. هئچ تدقیقاتچیلارین دا آراشدیرمالاریندا " تحقیر ائدیب " ایفاده سینه راست گلمه میشم. چونكی " موللا نصرالدین" بوتون فعالیتی بویو آذربایجان موحیطی نین دردلریندن دانیشیب. اونون عئییبلرینه گولوب. قادینلاری ساوادسیز و حوقوقسوز قویان موحیطله جنگه گیریب، جهالته، مؤوهوماتا، خالقی تالایان مأمورلارا قارشی موباریزه آپاریب. اونلاری خنجردن كسرلی سؤزون قودرتیله ایفشا ائدیب. حیاتی و حادیثه لری اولدوغو كیمی تصویر ائدیب. جناب مأمورلارین، شئیخ الاسلاملارین، آخوندلارین، موللانومالارین، نادانلارین ناقیضلیگینی گؤزلری نین ایچینه دئییب. دوزونو دئییب، آما تحقیر ائتمه ییب. حتّی اونون هدفینه توش گلن بیر نئچه شخص موللا نصرالدینین " اوزونه توپورمكدن اؤترو " رئداكسییایا گلیب، میرزه جلیلله صؤحبتدن سونرا اؤزلری ده اعتیراف ائدیبلر كی، " كیشی هر نه دئییر، دوز دئییر، فقط هر دوز اولانی ژورنالا یازمازلار، " دئیه رك، سولاری سوزوله-سوزوله گئدیبلر.
ظنیمیزجه، بو گون یارادیجی موحیطه داخیل اولان گنج قلم صاحیبی نین ا.زردابینی، ن.وزیرووو، م.جلیلی، م.ع.صابیری، ا.حاقوئردی یئوی، او.حاجیبیووو، م.س.اوردوبادینی، ا.نظمینی اوخومادان، اؤیرنمه دن یازماغی بلكه ده یول وئریلمزدیر. چونكی، یارادیجیلیقلاریندان خبرلری اولمایان یوخاریدا آدلارینی چكدیگیمیز اینسانلار بوتون یارادیجیلیقلاری بویو سؤزدن خالقین آغری-آجیلارینی، وطنین منافعیینی، میللی و بشری ایدئیالاری ایفاده ائتمك اوچون ایستیفاده ائدیبلر. بو گون بیز میللی مطبوعاتیمیزین مرامنامه سینی ایفاده ائدن " موللا نصرالدین" كیمی ایجتیماعی-ادبی سالنامه دن داها چوخ بهره لنمه لی ییك. اونون بوتون زامانلار اوچون آكتوال اولان مؤوضو، ایدئیا و عنعنه لریندن همیشه فایدالانمالی ییق. چونكی " موللا نصرالدین" ادبی آبیده میز، میللی-معنوی ثروتیدیر. ائلجه ده آذربایجان مطبوعاتی تاریخی نین موباریز، شرفلی بیر صحیفه سیدیر.
كؤچورن: عباس ائلچین
