یازان : آغاوئردی خلیل

كؤچورن: عباس ائلچین 

    نووروز آذربایجان خالقی نین زنگین ماددی و معنوی دیرلری نین موهوم بیر حیصه سینی اؤزونده احتیوا ائدن بؤیوك مدنیت حادیثه سیدیر. نووروزون تركیبی قورولوشجا مورككب، مضمونجا درین و گئنیش احاطه لیدیر. موعاصیر دؤوروموز اوچون بو بیر میللی بایرامدیر. بو بایراما تاریخی اینكیشاف بویونجا باخدیغیمیز زامان اونون قدیم مدنی كؤكلره و معنوی قایناقلارا باغلی اولدوغونو گؤروروك. كئچمیشده اولدوغو كیمی، بو گون ده آذربایجاندا، دیگر تورك دؤولتلرینده و بیر چوخ قونشو اؤلكه لرده نووروز باهار بایرامی كیمی قئید اولونماقدادیر. 

    نووروزون اساسیندا اسكی خالق مراسیملری دایانیر. دونیا خالقلاری نین بیر چوخ مراسیملری ده بئله دیر. اونلاردان بعضیلرینه سونرالار دینی ماهیت قازاندیریلیر و بئله لیكله ده اسكی مراسیم مدنیتی ایله دینی عادتلر بیرلشدیریلمیش اولور. یعنی زامان كئچدیكجه اینسانلار ایمتیناع ائده بیلمه دیكلری ایبتیدای دؤنمین عنعنه لرینی یئنی دؤوره اویغونلاشدیریب دینی بایراملار اولاراق قبول ائتمیشلر. نووروزون دا رسمی بایرام كیمی كئچیریلدیگی قدیم و اورتا عصرلرده او، دینی افسانه لرله علاقه لندیریلمیش و اونا دینی بیر ماهیت قازاندیرماغا جهد گؤستریلمیشدیر. 

   " نووروز "  - حرفی معنادا یئنی گون دئمكدیر. آما، ایفاده ائتدیگی مراسیم سئمانتیكاسینا گؤره كئچیدین بیتمه سی و یئنی نیظامین باشلانغیجیدیر. نووروزا بوزقورد، چاغان، ائرگئنئكون، نئوروز، سولطان نئوروز، مارت دوققوزو، نووروز و س. ده دئییلمیشدیر.  " نووروز "  آنلاییشی بعضی دئییلیش فرقلریله بیر چوخ تورك خالقلاری نین دیللرینده ایشلنمكده دیر. 

  نووروز حاقیندا معلوماتلارا بیرونی ابو رئیحانین  " آثار الباقیه "  ، كاشغارلی ماحمودون  " دیوان الغات الترك " ، بالاساقونلو یوسیف خاص حاجیبین  " قوتادقو بیلیق " ، عؤمر خییامین  " نووروزنامه " ، نیظام الملك  " سییاستنامه " ، نیظامی گنجوی نین  " ایسكندرنامه "  و ب. اثرلرینده راست گلیریك. 

  بیرونی نین موعاصیری اولان موتفككیرلر ماحمود كاشغارلی و عؤمر خییام نووروز حاقیندا موعین معلوماتلار وئرمیشلر. اونلارین اثرلرینده تكجه بو بایرامین طبیعتله و اونون قانونا اویغونلوقلاری ایله علاقه سیندن دئییل، هم ده اونونلا باغلی مراسیملر، سینامالار و ریتواللار حاقیندا بحث ائدیلیر. مثلا، بیرونی بئله بیر سیناما حاقیندا معلومات وئریر:  " اگر نووروزون ایلك گونو گون دوغان واخت هله هئچ بیر سؤز دئمه دن اوچ قاشیق بال یئسن و اوچ پارچا موم یاندیرسان بوتون خسته لیكلردن خیلاص اولارسان. دیگر بیر سیناما ایسه بئله دیر:  " هر كیم سحر عیبادتدن اؤنجه بیر آز شكر یئسه و اؤزونو زئیتون یاغی ایله یاغلاسا بوتون ایل عرضینده اونا هئچ بیر خسته لیك دیمز " . 

  قدیم دؤورلرده نووروز تكجه خالق بایرامی كیمی دئییل، عئینی زاماندا، دؤولت بایرامی كیمی قئید اولونموشدور. تاریخی معلوماتلارا گؤره، نووروز بایرامی بیر آی داوام ائدیردی. 

  بیرونی نین اثریندن، عؤمر خییامین  " نووروزنامه " سیندن آلدیغیمیز معلوماتلارا گؤره، نووروزدا یئره سو سپرمیشلر، یاخینلارا هدیه وئررمیشلر، یئللنجكده یئللنرمیشلر، شیرنیات پایلایارمیشلار، یئددی ایللیك محصولو موعینلشدیررمیشلر، ریتوال یویونماسی، چیممه سی و دیگر مراسیملر ایجرا ائدیلرمیش. نووروز گونونده سوفره یه بوغدا، آرپا، داری، قارغیدالی، نوخود، مرجیمك، دویو، كونجوت و یا لوبیا اونوندان حاضیرلانمیش چئشیدلی چؤركلر دوزرمیشلر. سوفره نین اورتاسینا یئددی جور آغاجین (سؤیود، زئیتون، هئیوا، نار و س.) زوغونو، یئددی آغ پییاله، آغ دیرهم و یا یئنی دینار قویارمیشلار. 

  نووروز بایرامی شنلیكلرینده كوتلوی گزینتیلر، خالق اویونلاری، یاریشلار، رقص و نغمه لر اوخونماسی، مضحكه چیلرین و كندیربازلارین چیخیشلاری اولوردو. نووروز بایرامیندا موحاریبه لر و قارشیلیقلی چكیشمه لر دایاندیریلیر، صولح موقاویله لری باغلانیر، حتّی دفن بئله نؤوبتی گونلره تاخیره سالینیردی. بو بایرام او قدر شاد و شن بیر بایرام اولموشدور كی، او گونلرده تكجه طمطراقلی طنطنه لر دئییل، عئینی زاماندا، خسته لره موستثنا دیقت و قایغی گؤستریلمیش، قوهوم و دوستلارا باش چكیلمیش، قوهوم و یاخینلارین مزارلاری زیارت ائدیلمیش، بیر-بیرینه قارشیلیقلی اینام و سیمپاتییا ایفاده ائدیله رك عوموم بشری دیرلر اوستون توتولموشدور. 

  نووروزون اكینچیلیك تقویمی ایله باغلی اولماسی تاریخدن معلومدور. بئله كی، بو بایرام شیمال یاریمكوره سینده 20-21 مارتدا باش وئرن یاز برابرلشمه سی ایله علاقه لندیریلیر. طبیعتین اویانماسی، جانلانماسی، بیتكیلرین یئنیدن اؤز یاشیل رنگینه بورونمه سی مین ایللر بویو موشاهیده اولونموش و تجروبه ده تصدیقلنمیش بیر گئرچكلیكدیر. بئله بیر یئنیلشمه گونونون باشلانغیجی شمسی-گونش تقویمی نین ایلك آیی نین ایلك گونونه (21 مارت) تصادوف ائدیر. بونا گؤره ده همین گونو نووروز (یئنی گون) آدلاندیریبلار. 

  آذربایجان خالقی نین تجروبه سینده نووروز تقویم مراسیمی اولماقدان چیخدیقدان سونرا اؤز اهمیتینی آزالتمامیشدیر. بو دا اونون آرخایك ریتوالدان گلن گئنئتیك اساسلارا مالیك اولماسی نین، باشقا سؤزله، بو خالقین اؤز بایرامی اولماسی نین تظاهورودور. 

  نووروزون منشایی ایله باغلی موختلیف مولاحیظه لر مؤوجوددور. بونلاردان بیری  " نووروز " اون  " یارادیلیش بایرامی "  اولماسیدیر. بو مولاحیظه یه گؤره تانری نین دونیانی و اینسانی یاراتماسی طبیعتین یازدا دیریلمه سی ایله سیموولیزه اولوناراق همین واختدا بایرام كیمی قئید اولونور. دونیانین یارانماسیندا ایشتیراك ائدن دؤرد عونصور دؤرد چرشنبه ده قئید اولونور و بو یارادیلیش پروسئسی نین سونو بایرام ائدیلیر. 

  دیگر بیر مولاحیظه یه گؤره،  " نووروز "  تورانلیلارین  " تورا "  بایرامیدیر. بو مولاحیظه نی ك. حوسئین اوغلو ایره لی سورموشدور. م. جعفرلی  " نووروز " اون سوسیال-مدنی و معنوی آسپئكتینه دیقتی یؤنلتمیش، اونون دینی اساسلاردان محروم اولمادیغیندان و سوسیال هارمونییانین تمین اولونماسیندا اوینادیغی موستثنا رولوندان بحث ائتمیشدیر. 

  نووروز بایرامی نین منشایی، اونولا باغلی اساطیرلر، میفلر قدیمدیر. اورتا عصرلر ایران افسانه لرینه اساسن، نووروز بایرامی ایلك دفعه  میفیك ایران شاهلاری كیومرث و یا جمشید طرفیندن تطبیق اولونموشدور. آنجاق بیرینجی پئرسوناژ داها قدیمدیر و  " آوئستا " دا قارا مارتان آدلانان بو اوبراز ایلكین اینسان و یا بشریتین اجدادی حساب ائدیلیر. بو پئرسوناژ  " آوئستا " یا، هئچ شوبهه سیز، توران عالمیندن داخیل اولموشدور. 

   بیرونی نین یازدیغی روایت ایسه نووروزون یارانماسینی آذربایجانلا باغلاییر. بو روایته گؤره جمشید آذربایجانا گلنده قیزیل تاختا اوتورور و اینسانلار اونو اؤز چیگینلرینده آپاریرلار. گونشین شوعاسی جمشیدین اوزرینه دوشدوكجه اینسانلار اونو گؤرورلر و سئوینجدن همین گونو بایرام ائدیرلر. 

  نووروز یازین، باهارین گلیشی نین بایرام ائدیلمه سیدیر. بو چوخ گئنیش یاییلمیش و عومومی بیر فیكیردیر. بو پریزمادان باخاراق بیر قدر ده ایره لی گئدن آراشدیرماچیلارا گؤره، نووروز اسكی  " inisiasiya "  مراسیمی ایله علاقه لیدیر. اینسانلار طبیعتین قیشلا اؤلوب یازلا دیریلمه سینی بایرام ائدیرلر. نووروزدا بیز بو ریتوالین رودیمئنتینی  " كوسا-كوسا "  اویونوندا گؤروروك. بو اویوندا كوسانین اؤلومو سیمووللاشدیریلمیشدیر. اونون  " كفنسیز اؤلمه سی "  بئله هئچ كیمی مأیوس ائتمیر، عكسینه، گولدورور. كوسانین اؤلومو ریتوال ائپیزودونون اویوندا ایفاده سیدیر، یعنی آرخایك ریتوالین اؤزو و یا اونون بوتؤوو دئییلدیر. آما بو اویوندا آرخایك ریتوالین برپاسی اوچون چوخ اهمیتلی دئتاللار ساخلانمیشدیر. 

  نووروز اویونلاری كومپلئكسینه داخیل اولان  " كندیرباز "  اویونو دا آرخایك ریتوالین و یا باشقا سؤزله، نووروزون منشایی نین اؤیره نیلمه سینده ایستیفاده اولونا بیلر. چونكی بو اویوندا چوخ اسكی  " كئچید "  ریتوالی اوینانیلیر. اگر  " ائرگئنئكون " -و بوز قورد جیلدینده اولان شامانین آرخاسینجا گئده رك دار بیر كئچیددن، داغ و یا قایا آراسیندان كئچه رك ایجرا ائدیرلرسه،  " كندیرباز "  اویونوندا بو حركتلر هاوادا، داها چتین و مورككب شراییطده یئرینه یئتیریلیر. بوراداكی كئچید او دونیایا گئدن  " قیل كؤرپونو "  ده،  " اوچماغا "  آپاران یولو دا سیموولیزه ائده بیلر. كئچی ایسه مراسیم ایجراچیسی، مئدیاتور،  " یوموشچو " ، اؤلوم ملگی كیمی ریتوالدا، یالانچی و یا تلخك كیمی اویوندا ان موختلیف فونكسییالاردا ایضاح اولونا بیلر . او دا مومكوندور كی، هیند-آوروپا مدنیتینده راست گلدیگیمیز ریتوال زامانی بوتون گوناهلارین یوكله نیب بوراخیلدیغی  " گوناه كئچیسی "  نین لوكال واریانتی همین كئچیدیر. 

   " نووروز " -ون توركلرین ائرگئنئكون بایرامی نین داوامی اولماسی حاقیندا دا فیكیرلر چوخ گئنیش یاییلمیشدیر. ایندی  " نووروز "  آدی ایله كئچیریلن بو بایرامین توركلرین اسكی  " ائرگئنئكون بایرامی "  اولماسی حاقیندا فیكیرلر واردیر. بو مولاحیظه یه گؤره، توركلرین اسكیدن بری كئچیردیكلری  " ائرگئنئكون بایرامی "  موعین بیر دؤوردن سونرا  " نووروز "  آدی ایله قئید اولونماغا باشلامیشدیر. 

  تورك تاریخینده  " ائرگئنئكوندان چیخیش "  گونو  " نووروز "  كیمی خاطیرلانمیش و بو آدلا قئید اولونماغا باشلامیشدیر. البتته كی، بو سببسیز دئییلدیر. ائرگئنئكون بایرامی تكجه تؤرگیش دئییل، عئینی زاماندا، اسكی توركلرین 400 ایل اذیت چكه رك قالدیقلاری یئردن بیر بوزقوردون یول گؤسترمه سی ایله خیلاص اولوب چوخ گؤزل بیر یئره گلیب چیخمالاری و یئرلشمه لری نین بایرامیدیر. توركلر خیلاص اولدوقلاری گونه و یئرلشدیكلری یئره  " ائرگئنئكون "  دئییبلر. بو معنادا ائرگئنئكون هم زاماندیر، خیلاص، قورتولوش گونودور، هم ده مكاندیر، یئنی و چوخ زنگین بیر یئردیر.. توركلر همین یئره گلدیكلری گونو، همین گونده و همین یئرده عنعنه وی اولاراق قئید ائدیبلر. یئنی زامانین و مكانین قئید اولوندوغو حادیثه ، تانرییا آلقیش ائتمه ریتوالیدیر. 

  باهارین گلیشی، هاوالارین ایستیلشمه سی، قارین اریمه سی، طبیعتین جانلانماسی بوتون اینسانلارا اولدوغو كیمی توركلره ده درین تاثیر ائتمیش، هیجانلاندیرمیش و بو دییشیكلیگی موختلیف مراسیملرله قئید ائتمه لرینه سبب اولموشدور. تورك سؤزو اولان بایرام م. كاشغارلی نین  " دیوان الغات الترك " -یندا  " Bedhrem "  (بایرام) - بیر یئرین ایشیقلارلا و چیچكلرله بزه نمه سی و اورادا سئوینج ایچینده اَیلَنیلمه سیدیر "  - شكلینده ایضاح ائدیلمیشدیر. 

  اسكی توركلرین دینی مراسیم و آیینلری نین نئجه ایجرا ائدیلدیگینی بو و یا باشقا شكیلده چین و عرب قایناقلاری ایله یاناشی تورك بویلاری نین داستانلاریندان، خالق افسانه لری و روایتلرینده كی  معلوماتلاردان اؤیره نیریك. حاضیردا اسكی عنعنه وی اینانجلاری و مراسیملری قورویوب ساخلامیش آلتای و یاكوت شامانلاری نین كئچیردیكلری بؤیوك دینی مراسیملر بیزیم اسكی توركلرین آیینلری حاقیندا تصوورلریمیزی گئنیشلندیریر. 

  شامانچی توركلرین موعین واختلاردا كئچیردیكلری آیینلرین یاز، یای و پاییز مؤوسوملرینده باش وئریر كی، بونلارین دا چوخ قدیم دؤوردن قالدیغی شوبهه دوغورمور. اسكی تورك ایمپئراتورلوغو دؤورونده بو آیینلرین دؤولتین رسمی دینی بایراملاری اولدوغو چین قایناقلاری نین وئردیگی معلوماتلاردان آیدین اولور. یاز و پاییز بایراملاریندا آیینلرین ایجرا اولونماسی هونلارین زامانیندان معلومدور. اسكی تورك دینی نین ساخلاندیغی مونقول ایمپئراتورلوغو دؤورونده یاز بایرامی و بونونلا علاقه لی مراسیملر دؤولتین دینی بایراملاری اولموش و بو بایراملاردا مؤحتشم آیینلر ایجرا ائدیلمیشدیر. 

   " نووروز "  تركیب ائلئمئنتلری اعتیباریله آرخایك ریتوالدیر، مؤوسوم مراسیمیدیر، تقویم بایرامیدیر و یا میللی بایرامدیر. بونلاردان سونونجوسو، یعنی موعاصیر میللی بایرام آنلاییشی اونلارین مجموعسونو اؤزونده احتیوا ائدیر. 

  نووروزون تركیبینده آرخایك ریتوال ائلئمئنتلری نین (سمنی جوجرتمه، تونقال قالاما، تونقال اوستوندن توللانما، قولاق فالی و یا قاپی دینله مه، یومورتا بویاما و یومورتا دؤیوشمه، قورشاق آتدی، كوسا-كوسا، كندیرباز اویونو، دئییملر، نغمه لر و س.) بعضاً گئنیش شكیلده و بعضاً ده رودیمئنتلر كیمی موشاهیده اولونماسی اونو ریتوال شوناسلیق آسپئكتیندن ده آراشدیرماغی شرطلندیریر. 

  اونلارین هر بیری موعین بیر ائلئمئنتله سیموولیزه اولونور. مثلا، طبیعتله باغلی اولان و اینسانلارین یاشاییشیندا موهوم اهمیت داشییان یاز مؤوسومو ایله باشلانان یاشیللانمانی  " سمنی "  تمثیل ائتمكده دیر. بو ائلئمئنت طبیعتین دیریلمه سینی بیتكی سویییه سینده سیموولیزه ائدیر. بو كومپلئكسین ایچینده ان مركزی مؤوقئعیی  " تونقال "  توتور. تونقالین اود، آلوو، آتش معناسی بیر سیرا تورك دیللرینده آز فرقلی سؤزلرله ایشلنمكده دیر. تونقال اسكی توركجه ده گونشین دوغماسینی بیلدیرن  " تانق "  و گونشین قوروبونو ایفاده ائتمك اوچون ایستیفاده اولونان  " تونق "  كلمه لری ایله فونئتیك و سئمانتیك باخیمدان علاقه لیدیر. هئچ شوبهه سیز كی، تونقال ایلك اؤنجه گونشی و بوندان سونرا دا تانق تئنقرینی سیموولیزه ائدیر. اسكی توركلرده گونش هم تانریدیر، هم ده یارادیجی اجداددیر. 

  اینسانلارین تونقال اطرافینا توپلاشماسی، اونون اوزریندن توللانماسی، ایلك اؤنجه هر هانسی بیر شكیلده اونونلا تماس یاراتماغا جهد ائتمه سی دیقتی چكمكده دیر. بورادا اجداد دونیاسینا یولا سالما و تونقالدا تئنقرییه قوربان وئرمه آرخایك ریتوال حركتلری گئرچكلشمكده دیر. تونقال اوزریندن توللاناركن سؤیلنن  " آغیرلیغیم، اوغورلوغوم بوردا قالسین "  ریتوال دئییمی  " توركلرده اودون آریندیریجی "  فونكسییاسی ایله ایضاح اولونورسا اولونسون، بیزجه بو چوخ بسیط و ریتوالین ساكرال ماهیتی ایله اوزلاشمایان بیر یاناشمادان اوزاغا گئتمیر. اؤزونو اودا آتان، آلووون ایچریسیندن كئچن  " ریتوال پئرسوناژی "  اؤزونو تانق تئنقرییه قوربان ائتمیش اولور. 

  بو قوربان وئرمه ریتوال و یا سیموولیك خاراكتئر داشیییر. اؤزونو اوددا قوربان وئرن فرد تانق تئنقرینی سیموولیزه ائدن تونقالدا اونونلا بیرلشیر، بوتؤولشیر،  " او دونیادا " ، خاوس(xaos) مكانیندا اولور، اجداد روحلاری ایله،  " تین " لا تماس یارادیر، اورادا ساكراللاشیر و یئنیدن اوددان چیخاراق  " بو دونیایا " ، كوسموس مكانینا قاییدیر. بیزجه، پئریفراستیك فورمادا ایشلنمه سینه باخمایاراق، تركیبینده ایكی سئمانتئمی بیرلشدیرن ریتوال دئییمی نین -  " آغیرلیغین(فیزیكی) و اوغورلوغون(معنوی) "  اوددا، تونقالدا قالماسی ایسه فردین فیزیكی و معنوی باخیمدان اؤزونو تانرییا قوربان وئرمه سی نین ایفاده سیدیر. 

  نووروز بایرامی عرفه سینده بایرام حاضیرلیقلاری باشلانیر. بورایا ائو-ائشیگین، حَیَط-باجانین تمیزلنمه سی، یئنی پالتارلارین آلینماسی، بایرام بازارلیغی، بایرام یئمكلری نین حاضیرلانماسی و س. داخیلدیر. بایرامدا موقدس یئرلر زیارت ائدیلیر، قوهوملارا باش چكیلیر، بایراملاشیلیر، كوسولولر باریشیر، كاسیبلارا یاردیم ائدیلیر، بایرام پایی پایلانیر و س. تمیزلنمه میش حَیَط-باجا، كؤهنه پالتار، كاسیبلیق و آجلیق خاوسو سیموولیزه ائدیر. كوسولولوك، كوممونیكاتیو بؤحران سوسیال خاوسون ایفاده سیدیر. تمیزلیك، تزه پالتار، یئمكلر، خاوسون ناتمیزلیك، كؤهنه لیك، آجلیق كیمی فورمالارینی آرادان قالدیریر و اونلاری یئنی نیظاملا عوض ائدیر. كوسولولوك باریشلا عوضلننده سوسیال هارمونییا برپا اولونور. 

  یومورتا دؤیوشدورولمه سی ایكی دونیانین-قیشلا یازین، سویوقلا ایستی نین، خاوسلا-كوسموسون موباریزه سینی نوماییش ائتدیرمكدیر.  " توخوم جوجرتمك "  و یا  " سمنی قویماق "  دا بیر شكیلده طبیعتی جانلاندیرماق، اونا تاثیر ائتمك واسیطه سی كیمی آنلاشیلیر.  " قولاق فالی "  و یا  " قاپی پوسماق "  یئنیلشمه نین معلومات سویییه سینی عكس ائتدیریر. 

  نووروزا عایید اولان بایرام عادتلریندن بیری ده موختلیف شكیلده آدلاندیریلان توربا آتماقدیر. نووروزلا باغلی اورتا عصرلره عایید یازیلی قایناقلاردا بو عادتلرین زردوشتلوك دؤنمینده مؤوجود اولدوغو و اونون خوصوصی ایجراچیلار - زردوشت كاهینلری طرفیندن یئرینه یئتیریلدیگی حاقیندا معلومات وئریلیر. 

  سونراكی دؤورلرده  " توربا آتماق "   " قورشاق آتماق "  و یا  " شال ساللاماق " لا عوضلنمیشدیر. البتته، بورادا معیشت مدنیتینده كی  دییشیكلیكلر اؤز تاثیرلرینی گؤسترمیشدیر. 

  ان یئنی دؤورون  " توربا آتماق "  مدنیتینده  " دسمال آتماق "  و  " پاپاق آتماق "  كیمی یئنی واسیطه لردن ایستیفاده ائدیلدیگی موشاهیده اولونماقدادیر. 

  نووروز بایرامی نین ریتوال اساسلاری نین تحلیلیندن گلدیگیمیز قناعتلره گؤره، اونون یارانیشی نه زردوشتلوكله، نه ده ایسلام دینی ایله علاقه لیدیر. چونكی بورادا موشاهیده اولونان آرخایك ریتوال ائلئمئنتلری شامان، بوددیست، خریستیان و موسلمان توركلرین مؤوسومله باغلی ایجرا ائتدیكلری اورتاق ریتواللاردیر. 

  آغاوئردی خلیل،  

  فلسفه دوكتورو

  اینستیتوتو فولكلور نظریییه سی شؤعبه سی نین مودیری 

  خالق قزئتی.- 2010.- 21 مارت.- س. 4.