پروفسور  یوسوف گدیكلی 

      بوگون تورك دونیاسی نین اؤنونده مؤوجود اولان فورصت لر، بیر تورك بیرلیگی نین ووجودا گلمه سی اوچون ان اویغون فورصت لردیر. چونكو ایندییه دك تورك دونیاسی میللی بیرلیك حیسسی یؤنوندن هیچ بو قدر بیر و برابر اولمامیشدی. تاریخین بیزه سوندوغو بو فورصتی  ان یاخشی شكیلده دگرلندیرمك زورونداییق، یوخسا یارین چوخ گئج اولابیلر. 

      بللی دیر كی بو بیرلیك سیاسی بیر بیرلیك (ان آزیندان ایندیلیك) اولمایاجاقدیر. آنجاق سیاسی و ایداری بیرلیك خاریجینده هر تورلو بیرلیك اوچون ماددی و معنوی شرط لر حاضیردیر. بو قونودا ایلك یاپیلماسی گركن شئی، ایقتیصادی و كولتورل ایلیشكیلری گلیشدیرمك و ایش بیرلیگی ساحه لری میدانا گتیرمكدیر. ایقتیصادی و كولتورل ایش بیرلیگی ایلری ده سیاسی-عسكری ایش بیرلیگینه دؤنوشه بیله جك، بلكی ده كونفئدراتیف بیر سیاسی یاپی اولوشاجاقدیر. دونیانین چوخ كیچیلدیگی گونوموزده بو اولمایاجاق بیر ایش دئییلدیر. ایقتیصادی-كولتورل و حتا گلجكده آوروپا توپلولوغو تیپی ایقتیصادی-سیاسی بیرلیكلر موطلقن تشككول ائده جكدیر. بوتون بونلارین اولابیلمه سی اؤنجه لیكله مثلن فیكیر پیلانیندا اولغونلاشماسی ایله مومكوندور. چونكو فیكیر (توری) اولمادان حركت اولماز. 

  ان موهوم شرط: الیفبادا بیرلیك 

      ایندی تورك توپلوملاری آراسینداكی ایلیشكیلرین گلیشمه سی و سیخیلاشماسی اوچون بعضی انگللر مؤوجوددور. بو انگللرین ان باشدا گلنی الیفبا فرقلی لیكلریدیر. بوگون باتی توركلری (توركییه، قیبریس، بالكانلار) لاتین الیفباسینی، گونئی تورك قوشاغی (سورییه، ایراق، ایران، افغانیستان، دوغو توركیستان) عرب الیفباسینی، روسیا فدراسیونونداكی تورك توپلولوقلاری ایسه كیریل الیفباسینی ایشلتمكده دیر. روسیا فدراسیونو اراضی سینده یاشایان توركلرین ایشلتدیگی كیریل الیفباسی روسلارین پارچالاما پولیتیكاسی گره گی، اؤته كی  تورك توپلوملاری نین اوخوماماسی اوچون بیربیرلریندن فرقلی دوزنلنمیشدیر. 

      بیزیم فیكریمیزجه تورك توپلوملاری آراسینداكی ایلیشكیلری گلیشدیرمه نین بیرینجی شرطی،الیفبا بیرلیگی نین ساغلانماسیدیر.الیفبا بیرلیگی تورك توپلوملاری نین بیربیرلرییله اولان هر تورلو موناسبتینده استراتئژیك بیر اؤنمه صاحیب دیر (تورك بیرلیگی فیكری نین اؤندرلریندن مرحوم ایسماعیل قاسپیرالی بوگون یاشاسایدی، مشهور  " دیلده، فیكیرده، ایشده بیرلیك "  اسلوقانینا موطلقن  "الیفبادا بیرلیك "  عونصورونو دا ائكلردی.

      تورك دونیاسینداالیفبا مسله سی نین حللی اوزرینده یاپیلان چالیشمالار، گله جك اوچون اومود وئریجی دیر. روسلارین پارچالاما پولیتیكاسی ایجابی الیفبانین زورلا دگیشدیریلمه سی، لاتین الیفباسینی تكرار احداث ائتمك اوچون ان موهوم  سبب لردن بیرینی تشكیل ائتمكده دیر. ذاتن آذربایجان و قیرقیزیستان لاتین الیفباسینا گئچیش قراری آلمیش دورومدادیر.  

  یازی دیلی بیرلیگی اوچون نه لر یاپیلمالی؟ 

     الیفبا مسله سی نین چؤزولمه سیندن سونرا اورتایا قونوشما و اؤزللیكله یازی دیلی پروبلئملری نین چیخاجاغی آچیق دیر. یازی دیلی بیرلیگی نین ساغلانماسی اوچون: 

      1.  شرط، ایملا بیرلیگی نین اولوشدورولماسی دیر. زیرا عینی كلمه اوفاق تفك سس فرق لری دیققته  آلیناراق فرقلی یازیلیرسا یئنه بیر چوخ گوجلوكلر مئیدانا گله جكدیر. بونو اؤنله مك اوچون نوفوس چوخونلوغو دیققته آلیناراق مومكون اولدوغونجا ایملا بیرلیگینه (استانداردلاشماغا) گئتمك لازیمدیر. 

     2.  شرط، مومكون اولدوقجا دیل بیلگیسی قوراللاریندا استانداردلاشماغا گئدیلمه سی و بونون اویغولانماسیدیر. بو، ایلیشكیلرین سیخیلاشدیریلماسی و یازی دیلی بیرلیگی نین تشككول ائتمه سی اوچون اؤنملی بیر شرط دیر. یئنه نوفوس چوخونلوغو، اثر یوغونلوغو، كولتورل و ائكونومیك ائتمنلر گؤز اؤنونه آلیناراق گركلی اؤلچولر تثبیت ائدیلمه لی دیر. بونلارین فئعلیاتا گئچیریلمه سی طبیعی كی بؤیوك فایدالار ساغلایاجاقدیر. 

      4 . شرط، تئریم بیرلیگی نین تامین ائدیلمه سی دیر. بو اصلینده  زور بیر مسله دئییل، دیگر شرطلره گؤره ان قولای ساغلانابیله جك اولانیدیر. هر بیلیم دالی نین بیلگینلری توپلانیپ اؤنجه لیكله توركجه كؤكلره دایانما اؤن شرطی ایله اورتاق بیر بیلیم دیلی تثبیت ائتمه لیدیر. بو، اورتاق بیر بیلیم دیلی و اورتاق بیر یازی-قونوشما دیلی اوچون  چوخ اؤنملیدیر.   

      5.  شرط، كلمه خزینه سی نین استانداردلاشماسیدیر. تورك لهجه لرینده كی  اورتاق كلمه لر تثبیت ائدیلمه لی و بو گئت گئده آرتدیریلمالی، زنگینلشدیریلمه لیدیر. بو سورجین، یعنی كلمه (سؤزلوك) استانداردلاشماسی نین سونا ائرمه سی، زاتن اورتاق یازی دیلینه اولاشماق دئمك اولاجاقدیر. تورك لهجه لری نین هر بیری زنگین بیر كلمه خزینه سینه صاحیب اولدوغو اوچون گئنل و استاندارد بیر توركجه قاورام، كلمه و تئریم باخیمیندان دونیانین ان زنگین دیلی اولاجاقدیر. 

      موناسبتلرین سیخیلاشماسی قونوشما دیلینده ده بیرلیگه یول آچاجاقدیر. بو اولقویا اورتاق الیفبا، ایملا، قیرامئر قوراللاری، تئریم و كلمه بیرلیگی ده یاردیمجی اولاجاقدیر. 

      دوغالدیر كی بوتون بونلارین اولماسی بیر سورچ ایشیدیر. بو سورچ، زورلاما و دایاتما شكلینده اولمامالیدیر. هر تورك توپلومو اسكیدن اولدوغو كیمی ; یوخاریدا ایفاده ائتدیگیمیز اساسلارا اویارلانمیش اسكی یازی دیلینی قوللانمالیدیر. آنجاق بو قوللانیم اورتاق یازی دیلینه قارشی بیر تاویر شكلینده دئییل، عكسینه اونا یاردیمجی شكیلده اولمالیدیر. تورك دونیاسی بلكی ده بیر نئچه اون ایل، یازی دیلی باخیمیندان ایكی دیللی بیر سورچ یاشایاجاقدیر. بو آرادا مخصوصن بیربیرینه نیسبتن اوزاق تورك توپلوملاری نین دیللری اورتا، حتتا ایلك اوخوللاردان اعتیبارن اؤیره دیلمه لیدیر. 

  توركیه توركجه سی نین وضعیتی 

      تورك عالمی نین ان بویوك كوتله سینی تشكیل ائدن و آذربایجان دیشیندا بوتون باتی توركلری نین اورتاق یازی و عینی زاماندا قونوشما دیلی اولان توركییه توركجه سی، دونیا توركلویونون یاریسی نین دیلی اولماسی، گئچمیشده و گونوموزده كی  كولتور بیریكیمی و تئریم باخیمیندان گلیشمیشلیگییله دیگر توركلرین اونیورسیته و یازی دیلی ویا لینگوا فرانجاسی اولمایا آدایدیر. آنجاق آز اؤنجه ده بلیرتیلدیگی كیمی بونون زورلاما و دایاتما شكلینده دئییل، یوخاریدا یازدیغیمیز شرطلر دیققته آلیناراق یاپیلاجاق دوزنلمه لردن سونرا تقدیم ائدیلمه سی گره كیر. 

      آتاتوركون باشلاتدیغی دیل دئوریمی، توركیه توركجه سینی او ببر تورك توپلوملاری نین دیللرینه قارشی داها آوانتاژلی بیر قونوما گتیرمیشدیر. بوگون قوزئی و گونئی آذربایجان داخیل اولماق اوزره بوتون اوغوز گوروبو تورك لهجه لری توركییه توركجه سی نین سون 60-70 ییلدا تورتدیگی كلمه و تئریملرین ائتكیسی آلتینا گیرمیشدیر. یاخیندا بونون بوتون تورك لهجه لرینی ائتكیله یه جگی شوپهه سیزدیر. 

1970’لردن سونرا قوزئی آذربایجاندا و ایسلام دئوریمیندن سونرا گونئی آذربایجاندا باشلایان و گئتدیكجه آرتان یئنی كلمه قوللانیمی بوگون اؤزللیكله قوزئی آذربایجاندا تام بیر فوریا حالینی آلمیشدیر. توركیه توركجه سی نین تئریم ساحه سینده كی باشاریلاری، دیلیمیزی او بیر تورك یازی دیللری اؤنونده اوستون بیر دوروما گتیرمیشدیر. 

      اؤنوموزده كی  ایللرده  تورك لهجه لری نین بیربیرلریندن ائك، كؤك، كلمه و تئریم باخیمیندان یارارلاناجاقلاری آشیكاردیر. نیته كیم اونلو قیرقیز تورك یازاری چنگیز آیتماتوو، İLESAM طرفیندن وئریلن تورك دونیاسی خیدمت اؤدولونو آلیركن یاپدیغی قونوشمادا؛ 

       " ...تورك دیللری نین بیربیرلرینه یاخینلاشماسی، بیربیرلری نین تجروبه لریندن ایستیفاده ادیب اؤزدشلشمه سی و بو كؤكه نی بیر دیللرین بیربیرلری نین پوتانسییئلیندن نؤبتله شه رك فایدالانماسی "  گركدیگینه بارماق باسمیشدیر.  

      تورك علم آداملاری و علم قورولوشلاری نین یئنی گلیشمه لری دیققته آلاراق گونلوك دیلده و هرعلم دالیندا توركجه نین ایلری یورویوشونو دستكلمه لری و سرعت لندیرمه لری لازیمدیر. 12 اَیلول 1980 سونراسیندا تورك توپلوم یاپیسیندا اولوشان دییشیكلیكلر توركجه نین گلیشمه و زنگینلشمه سینه ده سكته وورموش، ائكونومیده كی  لیبرال لاشما دیلیمیزه چوخ ساییدا اجنبی سؤزجوك و قاورامین گیرمه سینه یول آچمیشدیر. ایشین آجی طرفی تورك آیدینلاری دیلین یابانجیلاشماسینا قارشی اولان حساسیت لرینی ایتیرمیشدیرلر.. یئنی قاوراملارا قارشیلیق بولونمادیغی كیمی، بولونانلارین یئرینه ده یابانجی كؤكنلی سؤزجوكلر قوللانیلماغا باشلانمیشدیر. اگر هیچ بیر تدبیر آلینمازسا تورك دیلی امپریالیست اؤلكه دیللری نین ایستیلاسینا اوغرایاجاقدیر. تورك آیدینلاری یئنی گلیشمه لرین ایشیغیندا سوروملولوك و گؤرَولری نین بیلینجینده اولمالی، گونوموزده خالقین كلمه یاپامایاجاغینی بیلمه لی، دیلیمیزین باغیمسیزلیغینی و صافلیغینی قورومالیدیر. مثلن اوزلاشما یرینه كونسنسوسا، اولدوز یئرینه سیتارا نه ایحتییاچ واردیر؟ 

 سونوج:

      ایشده اوستده سیرالادیغیمیز الیفبا، ایملا، دیل بیلگیسی، تئریم و كلمه خزینه سی خوصوصلاریندا بیرلیك ساغلاندیغی و تورك توپلوملاری آراسیندا قاریشما و قایناشما اولوشدوغو تقدیرده 50 ایللیك بیر سورچده اورتاق بیر تورك یازی دیلی اورتایا چیخابیلیر. چنگیز آیتماتوو؛ 

       " نه اولورسا اولسون، بیزیم ایچین تاریخی فورصت گلدی. بو فورصتی یاخشی دگرلندیره رك ایندیكی مدنییتین گوجو اولان و آلابیلدیگینه گئنیشله ین كوتله ایلتیشیمیندن فایدالانیب كولتورل سورچلری باشدان آیاغا قوووت لندیرمك، تورك لهجه لری نین اؤز آرالاریندا یاخینلاشاراق پیراتیك حاله گلمه سینی ساغلاماق منه گؤره هر تورك یوردو اوچون ضروری دیر "  دئركن هم آرزوسونو، هم ده یاپیلماسی گركه نی اورتایا قویموشدور.  

      گئرچكدن ده یازیلی باسین، رادیو، تلویزیون، سیاحت، تیجارت و صنایعی نین دونیانی كیچیك بیر كؤیه دؤندوردویو زامانیمیزدا اورتاق بیر تورك یازی دیلی نین مئیدانا گلمه سی زور ویا ایمكانسیز دئییلدیر؛ عكسینه بونون  " اولابیلیرلیگی "  هر زامانكیندن داها چوخدیر. 

    ائك اولاراق : بو یازی 1992’ده یازیلمیش اولوب یئنی دوشونجه قزئته سی نین 28 آغوستوس 1992 تاریخلی 7. صحیفه سینده، آیریجا ارجییئس درگیسی نین نیسان 1996 تاریخلی، 220. ساییسی نین 3-4. صحیفه لرینده یاییملانمیشدیر. 

      آرادان گئچن زامان ظرفینده ، توركمنیستان، آذربایجان، اؤزبكیستان، قاقاووز یری و كیریم توركلری لاتین الیفباسینه گئچمیشدیر. 

      یئری گلمیشكن بلیرته لیم كی، خالق دیلی ایله یازان جلیل محمد قولوزاده 1929’دا اورتاق تورك ادبی دیل و ایملاسی خوصوصوندا بئله یازمیشدیر: 

       " بس بیز بونو اعتیراف ائدیریك كی، اول آخیر تورك كوتله لری اوچون ادبی دیل و عومومی ایملایا چوخ بؤیوك احتییاج واردیر و اعتیقادیمیز دا بوندادیر كی بیر بئله دیل، گئج-تئز ووجودا گله جكدیر. "  

      اؤزتله سؤیلرسك ایملا و دیل بیرلیگیندن قورخولمامالی، ایملایی و دیلی قوروماق كیملیك مسله سی اولاراق گؤرولمه مه لیدیر. اساس اولان دولتلرین وارلیغیدیر. 

كؤچورن : عباس ائلچین