امیر نظام الدین علیشیر نوایی

 یاشامی 

علیشیر نوایی 9 فئورال 1441. ایلده هئراتدا دوغولوب.آتاسی غیاث الدین کچکینه باهادیر تئیمور اوغوللارینا منسوب آریستوکرات عاییله نین باشچیسی ایدی و خوراسان امیری ابوالقاسیم بابورون خیدمتینده دایانیردی.آنا طرفدن اولو باباسی ابو سید چیچک ایسه میرزه بایقارانین بیگلربیگی ایدی.اصل آدی نیظام الدین علیشیر اولان نوایی میرزه بایقارانین نوه سی حوسئین بایقارا ایله بیرلیکده بؤیوموش و تحصیل آلمیشدیر.داها سونرا حوسئین بایقارا حؤکمدار اولونجا اوشاقلیق یولداشی نوایینی اؤزونه کؤمکچی ائتدی.اونا مؤهوردارلیق،دیوان بیگ لیگی و سونرا دا  " امیر "  روتبه سینی وئردی. اؤزو ده تانینمیش عالیم و شاعیرلردن اولان حوسئین بایقارا و علیشیر نوایی هئراتی دؤورون ان بؤیوک مدنیت مرکزینه چئویردیلر.نوایی یاخشی بیر دؤولت خادیمی اولدوغونو دا گؤسترمیشدیر.یالنیز علم و صنعت آردینجا دئییل،اؤلکه نین مدنی حالا گلمه سینده،تئکنیکی صنعتلرین اینکیشافیندا و ایقتیصادیاتی نین گوجلنمه سینده ده بؤیوک خیدمتلری اولموشدور.زامانین بسته کار و رسساملارینی ان چوخ تشویق و حیمایه ائدنلردن بیری اودور. آنجاق اونون اساس بؤیوک خیدمتی  " تورکچولوک "  و  " تورک دیلچی لیگی "  ساحه سینده اولموشدور و بو باخیمدان میثیل سیزدیر. 

  تورک دیلی نین اوستونلوگو: 

علیشیر نوایی عربجه و فارسجانی آنا دیلی کیمی بیلیر،اؤز دؤورونده بو دیللرده ان گؤزل اثرلری یازا بیله جک قدر اینجه لیکلرینه واقیف ایدی.عصرلره اؤرنک اولاجاق اثرلری ایله بونو ثوبوتا یئتیرمیشدی.آنجاق او دؤورون دبینه اویاراق عرب دیلینده و خوصوصیله فارس دیلینده یازان تورک شاعیرلرینه قارشی چیخیر،تورک دیلی نین اجنبی دیللرین کؤلگه سینده قالماسینا قارشی عوصیان ائدیردی. نوایی تورک دیلی نین بیر مجازلار،جیناسلار،قافییه لر و فعللر دیلی اولدوغونو،سس و معنا اینجه لیک لری ایله چاتدیریلان قودرتلی ایفاده ایمکانلاری نین فارس دیلیندن اوستون اولدوغونو بیلیر،بونو ثوبوت ائتمک ایسته ییردی.اونا گؤره میللی و یوکسک بیر ادبیات،آنجاق میللی شعوور و میللی ذؤوقون اینکیشاف ائتدیریلدیگی بیر دیلده یارادیلیردی. " محاکمة‌اللغتین "  آدلی اثرینی بو مقصدله مئیدانا گتیرمیشدی. آما اونون تورکجه آنلاییشی فاناتیک بیر پان تورکچولوک دئییلدی.اورتاق بیر ایسلام مدنیتینه صاحیب اولان میلتلرین بیر-بیریندن سؤز آلمالاری طبیعی ایدی و باشقا جور اولا بیلمزدی.او دا لازیم بیلدیگی و چوخ ایشلنن سؤزلری آلمیش،آما بولاری تورک دیلی نین کؤک سؤزلری کیمی ایشلتمیشدی.او،ادبی اثرلرین دوغرودان دوغرویا فارسجا یازیلماسینا قارشی چیخیر،شاعیرلری،ادیبلری تورک دیلی نین اون سککیز مین عالمدن داها یوکسک گؤیلر،اوجالیقلار،فضیلت لر،اینجه لیک لر خزینه سینه دعوت ائدیردی. تورک لرله عجملر عئینی حیات شراییطینده،عئینی موحیطده و تورک حاکیمیتی آلتیندا یاشادیقلاری حالدا،بؤیوکلو-کیچیکلی،بیلیکلی-بیلیکسیز هر تورکون فارس دیلینده اؤیرنه بیلمه سی،آنجاق فارسلارین (عجملرین) تورک دیلینده اؤیرنمه مه لری،بو دیلده یازمامالاری تورکون عجمدن داها اوستون،عاغیللی یارادیلدیغینی گؤستریر. علیشیر نوایی قارشیلاشدیرماسیندا فارس دیلینده اولان بوتون آنلاییشلارین تورک دیلینده ده اولدوغونو،آنجاق تورک دیلینده کی  چوخ گؤزل،درین معنالی آنلاییشلارین عجم دیلینده اولمادیغینی،تورکجه ده کی  اینجه فعللرین عجمجه ده (فارسجادا) قارشیلیق سیز اولدوغونو سؤیله ییر و بونا یوزلرجه نومونه گتیریر.فعللرده اولدوغو کیمی،باشقا سؤزلرده ده تورک دیلی نین فارسجایا گؤره زنگین آنلاییشلارلا دولو اولدوغونو سؤیله ییر،چوخلو میثال گتیریر. 

  اثرلری 

علیشیر نوایی 16-سی منظوم،16-سی منثور اولماقلا بیر-بیریندن دَیرلی 32 اثر یازمیشدیر.چوخونون ال یازما نوسخه لری کیتابخانالاریمیزدا ساخلانیلیر.بو اثرلرین هامیسی مشهوردور،آما ان مشهورلاری  " محاکمة‌اللغتین " ، " مجالس النفایس "  آدلی اثرلرییله،بئش مثنویدن عیبارت اولان  " خمسه " سی و بوتون شعرلرینی توپلادیغی  " دیوان " لاردیر.  " محاکمة‌اللغتین "  آدلی اثرینده تورک و فارس دیللرینی قارشیلاشدیریر.تورک دیلی نین و تورکلرین عجم دیلیندن و عجملردن هانسی باخیمدان اوستون اولدوغونو آچیقلاییر،ثوبوتا یئتیریر.  " مجالس انفایس "  شاعیرلر و ادیبلر تذکیره سی دیر.باشقا جور دئسک،بیر ادبیات تاریخیدیر و 15. عصرده تورکوستان و ایندیکی ایراندا یئتیشن شاعیرلرین حیات و یارادیجیلیقلارینا دایر دیرلی معلوماتلار وئرمکده دیر.  " خمسه " سینده  " فرهاد و شیرین " ، " لیلی و مجنون "  کیمی منظوم رومانلاری،مقدونیه لی ایسکندرین حیاتیندان بحث ائدن  " سداسکندری یا اسکندرنامه  " ،ساسانی حؤکمداری بهرام گورون حیاتیندان بحث ائدن  " سبعهٔ سیاره "  آدلی تاریخی اثرلری،اخلاق و تصوووفه دایر فیکیرلرینی عکس ائتدیریر.دیوانلاریندا ایسه اوشاقلیغیندان اعتیبارن یازدیغی بوتون شئعیرلری توپلانیب.غزللر،موخممسلر،روباعیلر،موستزادلار ،موفردلردن عیبارت بو شئعیرلر تورکیستان  تورک دیلی نین ان گؤزل نومونه لریدیر. 

علیشیر نوایی نین اثرلری نین سایینی 370 بیلیرلر . یازیلاریندان بونلاری سایماق اولار:

1.     اربعین منظوم.

2.     تاریخ انبیاء (تورکجه)

3.     تاریخ ملوک عجم (تورکجه)

4.     ترجمة اللغة الترکیة بالفارسیة (بیر نوسخه سی ایرانین رضوی کیتابخاسیندا ساخلانیلیر)

5.      خمسهٔ نوائی (تورکجه) : 1-  حیرةالابرار 2- لیلی و مجنون 3 - فرهاد و شیرین، 4-سبعهٔ سیاره 5 - سد اسکندری یا اسکندرنامه.

6.     خمسةالمتحیرین(تورکجه) عبدالرحمان جامی حاققیندا یازیب

7.     تورکجه دؤرد دیوانی :  1- غرائب‌الصغر (یا غرائب‌النوائب)، 2- نوادرالشباب، 3- بدایع الواسط، 4- فوائدالکبر

8.     آلتی مین بئیت لیک فارسجا دیوانی

9.     سراج‌المسلمین

10.    عروض ترکی

11.    مثنوی لسان‌الطیر

12.    مجالس النفائس

13.     محاکمةاللغتین

14.   محبوب القلوب

15.    مفردات

16.    منشآت ترکی

17.    منشآت فارسی

18.    نسائم المحبة ( جامی نین نفحات الانس کیتابی نین تورکجه سی دیر)

19.    نظم‌الجواهر

20.    حالات پهلوان اسد

21.     حالات سید حسن اردشیر

22.     حیرت الابرار

23.      قصه شیخ صنعان

24.      مناجات نامه

25.       میزان الاوزان

26.       مکارم اخلاق

  تاثیرلری 

علیشیر نوایی، مینیاتور، هئرات مکتبی 

علیشیر نوایی نین شئعیرلری هم یازیلدیقلاری دؤورده،هم ده سونرالار بوتون تورک دونیاسیندا ذؤوقله اوخونموش،چوخ مشهور تورک شاعیرلری اونو اؤرنک بیلمیش،اونا تعریفلر یازمیشدیر.15. عصرده یاشامیش بؤیوک عوثمانلی شاعیری احمد پاشا،16. عصرده یاشامیش و آذربایجان لهجه سییله یازمیش مشهور فوضولی نواییدن تاثیرلنمیشلر. بیر چوخ عوثمانلی ضیالیسی،او جومله دن یاووز سولطان سلیم نوایی نین حئیرانی ایدیلر.18. عصرده بؤیوک دیوان شاعیرلریمیز ندیم بئله نوایی دیلینده (جاغاتای لهجه سییله ) شئعیرلر یازمیشدیر.تورکییه لی بیر چوخ شاعیرلر نوایی نین شعرلرینه نظیره لر سؤیله میشلر.بو تاثیر تنظیماتدان سونرا بئله اؤزونو گؤسترمیش،ضیا پاشانین  " خرابات "  آدینی داشییان اوچ جیلدلیک آنتولوژی اثرینده نوایی نین شئعیرلرینه خوصوصی یئر وئریلمیشدیر.زمانه میزده یاییلان بوتون ادبیات تاریخلرینده ده نوایی علمی،دینی،صنعتی،تورکچولوگو و تاثیرلری ایله یئر توتور. 

علیشیر نوایی دئییر کی: 

  نوایی نین  " موهاکمت-اول لوغتئین "  آدلی اثری بوگونکی یازی ایله کیچیک بیر کیتابین 50 صحیفه سینی آنجاق دولدورار.آنجاق حجم باخیمیندان کیچیک اولان بو کیتاب مضمونونون دیری ایله دریالار قدر بؤیوکدور.  " محاکمة‌اللغتین " دن بعضی جومله لر:  " ...نظم باخچاسی نین شاقراق بولبولو نوایی تخلوصونو آلان علیشیر (اللاه گوناهلارینی باغیشلاسین و عئییبلرینی اؤرتسون) بئله سؤیله ییر: " سؤز بیر اینجیدیر کی،اونون دنیزی کؤنولدور و کؤنول بوتون معنالاری اؤزونده توپلار.نئجه کی،دالغیجلار دنیزدن گؤوهرلری چیخاریر و اونلارا زرگرلر یانیندا قییمت وئریلیر.کؤنولدن سؤز اینجیلری چیخارماق شرفینه چاتانلار دا (دالغیجلار دا) بو ایشین موتخصیص لری دیر.او اینجی لر بو موتخصیص لر آغزیندا جانلانیر،قییمتلرینه گؤره یاییلیر و شؤهرت قازانیرلار.اینجی لر دَیرینه گؤره چوخ فرقلی اولورلار.بیر تومندن یوز تومنه قدر اولانلاری واردیر.الدن-اله کئچن اوجوز اینجی لرله،سولطانلارین قولاقلارینا سیرغا اولان اینجیلرین دَیرلری بیرمی؟... "   " ...بئله معلومدور کی،تورک فارسدان داها کسکین ذکالی،داها آنلاییشلی،داها صاف،داها چوخ یارادیجی دیر.فارس ایسه علمده و جهد گؤسترمکله الده ائدیلن بیر معنادا داها یوکسک و درین گؤرونور.بو حال تورکلرین دوغرو،دوروست،تمیز نیت لی،فارسلارین دا علم و حیکمتیندن بللی اولور.لاکین تورک و فارس دیللری آراسیندا قوصورسوزلوق و یا نؤقصان باخیمیندان چوخ بؤیوک فرق لر واردیر.سؤز و عیباره ده،سؤزلرین معنا و قاورامیندا تورک فارسدان اوستوندور.تورکون اؤز دیلینده ائله اینجه لیکلر،گؤزللیکلر،صنعتکارلیقلار واردیر کی،اینشاللاه یئری گلدیکجه گؤستریله جکدیر... "   " ...تورکون فارسدان داها اوستون،داها قابیلیت لی،داها آیدین و پارلاق اولدوغونون بوندان قوووت لی ثوبوتو اولارمی:بو ایکی میللتین گنجلری،قوجا،بؤیوکلری،کیچیکلری آراسیندا یاخینلیق عئینی درجه ده دیر.آلیش-وئریشلری،ایشلری،گوجلری،حیات طرزلری،اوتوروب-دورمالاری بیر-بیرلریندن هئچ فرقلی دئییلدیر.عئینی حیات شراییطینده یاشارلار...بئله اولدوغو حالدا تورکلرین هامیسی فارس دیلینی یاخشی اؤیره نیر و دانیشیر،آنجاق فارسلارین هئچ بیری تورکجه دانیشماز.یوزده،بلکه مینده بیری تورک دیلینده اؤیره نیر و دانیشارسا دا،اونون تورک اولمادیغی ائله ایلک سؤزوندن معلوم اولور...تورکون فارسدان قابیلیت لی اولدوغونا بوندان داها قوووتلی ثوبوت اولماز و هئچ بیر فارس بونون عکسینی ایدیعا ائده بیلمز... "   " ...فارس دیلی یوکسک و درین مؤوضوع لاری آنلاتماقدا گوجسوزدور.چونکی تورک دیلی نین یارانیشیندا و مؤوضوع لاریندا چوخ اینجه لیک،اؤزونه مخصوص لوق واردیر.اینجه فرقلر،ان یوکسک معنالار اوچون بئله سؤزلر یارادیلمیشدیر کی،علم لی آداملار طرفیندن آچیقلانمازسا،آسان آنلاشیلا بیلمز "  اونلاردان بعضیلری بودور: (علیشیر نوایی بورادا دوز 100 نومونه وئریر).  " ...فارس دیلینده بو یوز سؤزون اینجه لیک لرینی،معنالارینی ایفاده ائده جک سؤزلر یوخدور.بو معنالاری آنلاتماق ایسته سه لر اوزون-اوزون جومله لر یازارلار کی،او دا آنجاق عرب سؤزلریندن ایستیفاده ایله مومکوندور... "  ایندی بونلارا عایید میثاللار وئرک: (نوایی میثاللارینی بئیت لرله وئریر.بیز بیر حیصه سینی وئرمکله کیفایت له نه جه ییک.) فارس دیلینده قارشیلیغی اولمایان سؤزلر: سیپقیرماق: ایچکینی قطره-قطره سوزوب سوراراق ایچمک.(بو جور ایچمک نزاکت قایداسی ساییلیردی ). تامسیماق: ایچکینی بیردن-بیره ایچمه ییب دادینی دویا-دویا،اودوم-اودوم ایچمک. آغلاماق (ییغلاماق):موختلیف جور اولور.فارسلار بیر سؤزله دئییرلر.آما تورک دیلینده بونلار دا واردیر: آغلامسینماق:آغلاییرمیش کیمی اولماق. اینله مک،سیزلاماق:ایچین-ایچین،گیزلی-گیزلی،یاواش-یاواش آغلاماق دئمکدیر.بو ایکی سؤز آراسیندا فرق آزدیر. سیتقاماق:گوجلو آغلاماق،چوخ آغلاماق. هیچقیرماق:یاواش سسله آغلاماق. تورکجه ده کی  چاخین (شیمشک) و ایلدیریم سؤزلری فارسجادا یوخدور.بونلاری عرب دیلیندن آلدیقلاری برق و صاعقه سؤزلری ایله عوض ائتمیشلر. تورکلر بؤیوک قارداشا آغا،کیچیک قارداشا اینی دئییرلر.فارسلار هر ایکی حالدا برادر سؤزونو ایشله دیرلر. فارس اؤردگین بوتون نؤولرینه مورغابی دئییر.تورکلر ایسه بو حئیوانین ائرکگینه سونا،دیشیسینه یاشیل باش دئییرلر.فرقلی اولان نؤوع لرینه چؤرکه،آلماباش،ماوی قاناد،دمیرقاناد،آلاپکه،باغچال. ..کیمی آدلار وئریرلر کی،فارسلار بونلارین هئچ بیرینی بیلمز،هامیسینا مورغابی دئیرلر... "  نوایی یئنه چوخ میثاللار وئریر و سونرا بئله دئییر:  " ...تورکون بیلیک سیز و زاواللی گنجلری گؤزل ساناراق فارسجا شئعیرلر سؤیله مه یه چالیشیرلار.یاخشی و درین دوشونسه لر،تورک دیلینده بو قدر انگین لیک لر،اینجه لیک لر،درین لیک لر و زنگین لیک لر اولدوغو حالدا بو دیلده شئعیر سؤیله مه یین و صنعتکارلیق نوماییش ائتدیرمه یین داها یاخشی،شئعئرلرین داها چوخ بیَنیله جگینی آنلارلار... "  

شئعیرلریندن:

کیچه کیلگوم دور دییبان اول سرو گلرو کیلمه دی

                                                               کــوزلریمگه تانگ آتقـــونچه اویقــــو کیلمه دی

          لحظه لحظه چیقتیـــم و چیکتیم یولیــــده انتظار

                                                                کیلدی جان آغزیمغه و اول شوخ بدخو کیلمه دی

          عارضی دیک آیدین ایکانــده گر ایتتی احتیــــاط

                                                                روزگاریم دیک هم اولغانده قرانغــــو کیلمه دی

          اول پریــوش هجریدین کیم ییغلادیم دیـــوانه وار

                                                             کیمسه بارمو کیم انگا کورگانده کولگو کیلمه دی

          کوزلرینگدین نیچه سو کیلگای دیب اولتورمانگ منی

                                                            کیم باری قان ایردی کیلگان بو کیچه سو کیلمه دی

          طالب صادق تاپیلماس یوقسه کیم قـــویدی قدم

                                                               یولغه کیم اول قــــدم معشــــوق اوترو کیلمه دی

          ای نوایی باده بیرله خرم ایت کونگلونگ اویین

                                                                نی اوچون کیم باده کیلگان اویگه قیغو کیلمه دی

کؤچورن : عباس ائلچین