صابیر بیزه نه لری دئییردی؟! 

   عاکیف  علی  ؛ یازیچی-پوبلیسیست، فلسفه دوکتورو 

            سون دؤورلرین ایجتیماعی-سیاسی اولایلاری، موختلیف قروپ و قوووه لرین ضیدیتلی فعالیتی، بعضاً آز قالا قارشی دورما حددینه جن گرگینلشن مقاملار حاقیندا دوشوندوکده بیر سیرا اوبیئکتیو و سوبیئکتیو فاکتورلارلا یاناشی تاریخی آنالوقلار دا یادا دوشور. یادا دوشور کی، هله اؤتن عصرین اوللرینده ده عئینی موتیولی حادیثه لر جریان ائتمیش، میللی اؤزونودرک پروسئسلری نین آغیر ایره لی له یشی باره ده او دؤورکو کلاسسیکلر ده یازیلار یازمیش، خالقی قارشی دورمادان چکیندیرمه یه چالیشمیش، میللی باریشیغا سسله میشلر. اوزون زامان ایچینده اؤز  " آکتواللیغینی "  ساخلامیش بئله تبددولاتلار و چکیشمه لر باره سینده کسکین یازیلار یازان ادیبلردن بیری ده داهی میرزه علی اکبر  صابیر اولموشدور. بو یازیلار آراسیندا اونون تاریخی-پوبلیسیستیک سبکیده قلمه آلدیغی «فخرییه» ائپوپئیاسی خوصوصی دیقته لاییقدیر.  

          درین علمی-تاریخی منبعلره اساسلانان ائپیک خاراکتئرلی «فخرییه» اثری م. ه. صابرین بلکه ده گئنیش اوخوجو کوتله سینه او قدر ده تانیش اولمایان، یاخود دیقتینی بیر ائله جلب ائتمه ین یازیلارینداندیر. بو اثر ایلک دفعه  «موللا نصرالدین» ژورنالی نین 26 آوقوست 1907-جی ایل تاریخلی 32-جی ساییندا درج اولونموشدور. «فخرییه» (و یا «هرچند اسیرانی-قویوداتی-زامانیز») او زامانلار «فویوضات» ژورنالی نین 7 آوقوست تاریخلی 24-جو نؤمره سینده چاپ اولونموش ه. جنّتی نین عئینی آدلی شعرینه جاواب اولاراق یازیلمیشدیر. جنّتی اؤز شعری نین ایلک بندینده دئییردی کی:  

  «… هرچند دوچاری-میهنی-اهلی-جفاییز…  

  تورانلیلاریز، صاحیبی-شن و شرفیز بیز! 

  اصلافیمیزین نایبی خئیروالخلفیز بیز!…» و س.  

          یعنی ه. جنّتی نین «فخریییه سی» باشدان-باشا اؤیونمه و مدحیییه پافوسو اوزرینده قورولموشدو. م. ه. صابر ایسه بو سایاق اثرلرین میللی اینکیشاف اوچون آز خئییر گتیره بیله جگی فیکرینه اساسلاناراق، جنّتییه پارودییا یازماغی قرارا آلیر. خوصوصن 20. عصرین اوللرینده اؤلکه ده قارشی دورمانین، وطنداش موحاریبه سی تهلوکه سی نین آرتدیغی بیر زاماندا میللتین کئچمیشینه  " آیینه "  توتماقلا خالقین «گیجگاه توکوندن دارتیب آییلتماق» ایستمه سی - بؤیوک صنعتکارین هم ده بؤیوک وطنداش ایراده سینی بوروزه وئریر.  

          صابر «تورانلیلارین»، یعنی آذربایجان تورکلری ده داخیل اولماقلا آلتایدان آنادولویاجان یاییلمیش بؤیوک بیر قؤومون تاریخی حیات یولونا علمی-بدیعی نظر سالیب، قاپالی مطلبلره اؤزونه مخصوس ساتیریک اوسلوبدا، «قهقهه لی گؤز یاشلاری» طرزینده یاناشاراق اونون گئنیش رئتروسپئکتیو پانورامینی یاراتمیشدیر. ادیبین  " فخریییه " سینی بعضاً حتّی  " حقیقتی چوخ چیلپاقلیغی ایله گؤسترمه سی"  سببیندن بیر او قدر ده مقبول حساب ائتمه میشلر؛ دئیک کی، بو سایاق یونگول فیکیرلره آرا-سیرا موعاصیر دؤورده ده راست گلمک اولار.  آنجاق بیر حالدا کی داهی صنعتکار نه ایسه یازمیشدیر و بیزه نه ایسه دئمک ایسته میشدیر، او زامان اونون محض نه دئمک ایسته دیگینه دیقت یئتیرمک، مغزینی، ماهیتینی قاورایاراق قییمت وئرمک واجیبدیر.  

          «تورانلیلاریق، شان-شرف صاحیبی ییک بیز!» - دئین ه. جنّتیدن فرقلی اولاراق، صابر مؤوزویا باشقا بیر ادبی ژانردا و اوسلوبدا موناسیبت بیلدیره رک ساتیرا دیلی نین طلبلرینه اویغون فورمادا ائله ایلک بنددجه بئله یازیر (بیز مؤلیفین شعری نین یالنیز نثرله ایضاحینی وئره جه ییک - آ.) :  

          «… ظن ائتمه کی، بو عصرده (یعنی 20. عصرده ) آواره یی-نانیز (آوارا-بئکاریق)، یوخ، اوللر نه اولموشوقسا، ایندی ده ائله همن-همنیک، دییشمه میشیک… تورانلیلاریق، ساده جه آتا-بابالاریمیزین ایشینی، مشغولیتینی داوام ائتدیریریک؛ بئله کی، بیز ده اونلار کیمی اؤز نسلیمیزین، طایفامیزین، قوهوم-اقربالاریمیزین باشینا انگل-کلفیک…»  

           بو گیریشدن سونرا او، فیکرینی بیر قدر ده آچیقلایاراق بدیعی عومومیلشدیرمه آپاریر:  

          «… ظولمت سئور اینسانلاریز اوچ-بئش یاشیمیزدان، فیتنه گؤیریر تورپاغیمیزدان، داشیمیزدان، تاراج ائدریک، باج آلاریز قارداشیمیزدان…» (سببی ایسه اودور کی،  سلفلریمیزه، یعنی کئچمیشده یاشامیش دده-بابالاریمیزا حقیقتن صادیقیک، اونلار کیمی بیز ده اؤز نسلیمیزین، سویوموزون باشینا انگل-کلفیک!) بئلجه صابر اؤزونه مخصوص ساتیریک اوسلوبدا مقصدینی آچیقلایا-آچیقلایا مثلاین درینلیکلرینه گئدیر، فیکیرلرینی ایضاح ائدیر:  

          «… او گون کی، ملیکشاه بوزورگ دونیادان کؤچ ائله دی  (1092-جی ایلده 37 یاشیندا وفات ائتمیش سلجوق حؤکمداری ملیکشاه بوزورگ آلپ آرسلانی نین اوغلو ایدی، اؤز حاکیمیتی دؤورونده سلجوقیلرین حؤکم رانلیغینی آذربایجانین شیمال ویلایتلرینده ده مؤحکملندیرمه یه چالیشمیش، 1086-جی ایلده گنجه اوزرینه قوشون یئریدیب اورانی ضبط و تالان ائتدیرمیشدی - آ.)، یعنی ملیکشاه بوزورگ اؤلن کیمی، بیز (ومومن تورانلیلار نظرده توتولور) درحال ایکی یئره بؤلونوب اونون ایکی نامرد وزیرینه تابئع  اولدوق، بویون اَیدیک. و باشلادیق بیر-بیریمیزی قیرماغا. او قدر بیر-بیریمیزله، اؤزوموز-اؤزوموزله ووروشدوق کی، نهایت دوشمن آرایا گیریب تاختیمیزی الیمیزدن آلدی، حاکیمیتی گؤتوردو و اؤزوموزو ده غارت ائله دی… باخ بیز بئله ییک، اؤز حاقیمیزی گؤزله ین زاتلار دئییلیک، ساده جه دده-بابا یولو ایله گئدن عادی آداملاریق…»  

          عومومن اون بیر بنددن عیبارت اولان «فخرییه»نین نؤوبتی بندلرینده تاریخی ائکسکورسونو داوام ائتدیرن م. ه. صابر 20. عصر اوچون اؤرنک اولا بیله جک بیر سیرا مطلبلره توخونور.  

          «…بیر واختلار بیز (توران اهلی) چینگیزین  قوشونونا طرفدار اولدوق، یعنی بو جور تالانچی بیر قوشونا طرفدار چیخیب خارزملرین محو ائدیلمه سینده ایشتیراک ائتدیک. خارزم شاهی علاجسیز قالیب اؤلکه دن قاچدی. بیزلر ده چینگیزخانین قوشونلاری ایله بیرگه باشلادیق خارزمین مسجیدلرینی، مدرسه لرینی داغیتماغا… حققا کی، یعنی حاقینا دئییلن سؤزدور کی (ه. جنّتی نین فخرله مدح ائتدیگی کیمی)، - دوغرودان دا چوخ «شرفه لاییق» اینسانلاریق، آخی مسجیدیمیزی اؤزوموز داغیدیریق!..» 

          طبیعی، نثرله ایضاحینی وئردیگیمیز بو پوئتیک سطیرلرده کی  صابرانه سارکازمی گؤرمه مک، دویماماق، دوشونمه مک و آنلاماماق مومکون دئییل.  

          بو مینواللا اوزاق دؤورانلارین درینلیکلریندن اوزو بری گله رک، بوتون تورک سویلو توران ائللرینه خاص قارشی دورمالاری، واخت آشیری مئیدانا چیخان مکرلی موناسیبتلری کسکین ساتیرانین دیلی ایله چیلپاقلاندیران شاعیر داها سونرا یازیر: 

           " بیر واخت دا صلیب موحاریبه سی حاضیرلاندی... "   (معلوم اولدوغو کیمی، صلیب یوروشلری 11-13 عصرلرده غربی آوروپانین بیت الموقدسی (یئروسلیمی) «کافیر» موسلمانلارین الیندن «خیلاص ائتمک»، کاتولیسیزمی یایماق اوچون دینی شوعار آلتیندا موسلمانلارا قارشی آپاریلان آمانسیز، دهشتلی ایشغالچیلیق یوروشلری ایدی - آ.)  " …همین صلیب موحاریبه لرینده فیرنگلره (ومومن خریستیان آوروپالیلار نظرده توتولور) قالیب گلدیک. آنجاق بوندان دوروب دینجلمه دیک، ساکیت اولمادیق، اؤز باشیمیزا یئنی بیر فاجیعه  آچدیق، نتیجه ده اؤز خنجریمیز اؤز ریشه میزی کسدی، اؤز کؤکوموزو قیلینجلادیق… اؤزوموزو ائله آپاردیق، ائله بیل او اصیل-نجابت بیزیم دئییل، چؤللو-بییاباندا بیتن قورو اوت-علفیک؛ آخی بیز اؤز نسیل-نجابتیمیزین، سوی-کؤکوموزون باشینا انگل کلفیک! اؤزوموز-اؤزوموزه قنیمیک!» 

          بلی، بونون آردینجا صابر تورانلیلارین آدیندان بئله دئییر: «بیر واختلار دا اؤزوموزه قاراقویون، آغ قویون آدی قویوب آذربایجانا، آنادولویا دولدوق…»  

          معلومدور کی، «قاراقویونلو» 15. عصرین 1. یاریسیندا یارانمیش دؤولت اولوب، 1468-جی ایله دک یاشامیشدیر. پایتاختی تبریز اولان بو دؤولتین ترکیبینه کور چاییندان جنوبداکی آذربایجان توپراقلاری، همچنین ایندی «ائرمنیستان»  آدلانان اراضیلر، گورجوستان، ایراق و س. گئنیش اراضیلر داخیل ایدی. «آغ قویونلو» ایسه 15. عصرین ایکی یاریسیندا یارانمیش دؤولتین آدیدیر. 1467-جی ایلده کسکین قارشی دورمالار و ووروشمالار نتیجه سینده  " قاراقویونلو "  دؤولتی سقوط ائتدی، تاریخ صحنه سینه یئنی  " آغ قویونلو "  دؤولتی چیخدی. اونون دا پایتاختی تبریز اولدو و او دا کوردن جنوبداکی آذربایجان ویلایتلرینی، «ائرمنیستانی»، دییاربکیری، گورجوستانی، ایراقی، گیلان، مازانداران و خوراسان ایستیثنا اولماقلا ایرانین قالان اراضیلرینی احاطه ائتدی…  

          بونونلا شاعیر اوخوجولارین نظرینه چاتدیریر کی، بیر واختلار یئنیلمز تورانلی کیمی تانینان خالق سونرادان اؤزونه «آغ قویون»، «قاراقویون» آدی قویوب آذربایجاندا، آنادولودا گئنیش یاییلدی. آما بو ایکی دوغما دییار آراسیندا دا ووروشمالار باشلاندی و عئینی کؤکدن-سویدان، طایفادان، نسیلدن اولان آداملار الدن دوشنه دک ووروشوب بیر-بیرلرینی قیردیلار…  " قیریدیقجا یورولدوق و یورولدوقجا دا قیریلدیق… "   

          باخ، ه. جنّتی نین یوکسک پافوسلا اؤیه رک مدح ائتدیگی، ایدئاللاشدیردیغی «تورانلیلارین» تاریخینده بئله آجیناجاقلی مقاملار دا اولوب کی، شرفلی تاریخیمیزله اؤیونمکله برابر گرک بونلاری دا بیلک و اونوتمایاق، اؤیرنک و تکرارلامایاق، عکسینه ایصلاحینا چالیشاق.  

          م. ه. صابر بو آجی حقیقتلری اؤز شیرین دیلیله اوخوجولارا باشا سالیردی: 

      «…بیر واخت دا داخیلده تفریقه سالیب ایکی پارچا اولدوق، ایکی یئره بؤلوندوک. بیر پاراسی تئیمور شاهی مودافیعه  ائتدی، بیر پاراسی ایسه خان ییلدیریما ایطاعته کئچدی. بیری اونو حیمایه ائله دی، بیری بونا بویون اَیدی…»  

          معلومدور کی، تئیمورلنگ، یعنی امیر تئیمور اورتا آسیانین مشهور حؤکمداری، بؤیوک تورک سرکرده سی اولاراق، حاکیمیتده اولدوغو 1370-1405-جی ایللر عرضینده آذربایجانا دا هوجوم ائتمیشدیر. تئیمورون قوشونلاری بو مملکتی ویران قویموش، دؤنه-دؤنه یاغمالامیش، تالان ائتمیشدیر.  

          ایلدیریم بایزید (خان ییلدیریم) ایسه 1389-1402-جی ایللرده عوثمانلی سولطانی اولموش، آوروپا و آسیا اراضیلرینده گئنیش تورپاقلار ضبط ائده رک قودرتلی سرکرده کیمی آد چیخارمیشدی. آما…  

          تاریخدن تأسوف کی، او دا معلومدور کی، بو ایکی عئینی سویلو بؤیوک اینسان بیر-بیرینه قارشی آمانسیز موحاریبه لر آپارمیشلار. محض همین تأسوف دوغوروجو مقاما ایشاره ووران دیگر بؤیوک تورک سویلو اینسان اورک آغریسی ایله یازیردی کی، «انکارادا قییامت قوپدو، قانلار ساچیلدی…» چونکی حقیقتن 1402-جی ایلده آنکارا اطرافیندا آمانسیز بیر ووروش اولموشدور و محض او آنکارا ووروشوندا ایلدیریم بایزید اسیر آلینیب مغلوب ائدیلمیش، سقوطا اوغرادیلمیشدیر.  

          توران-تورک تاریخی نین بو کدرلی صحیفه لرینه ایشاره ایله  م. ه. صابر حیددتله یازیردی:  

          «…احسن بیزه! هم تیرزنیز (یعنی یایدان آتیلان اوخوق)، هم ده هدفیک بیز: اوخو دا اؤزوموز آتیریق، هدف یئرینه ده اؤزوموز دوروروق. چونکی بیز  تاریخن اؤزوموز-اؤزوموزه قنیم کسیلمیش، اؤز باشیمیزا انگل-کلف اولموشوق!» 

          صابر گؤستریردی کی، همین آنکارا احوالاتیندا ایلدیریم بایزیدی ییخدیقدان سونرا سونرا  " امیر تئیمورا تابئع اولوب بو دفعه  خان توختامیشین اوستونه یئریدیک و اونو دا قانینا غلتان ائله دیک… "   

          توختامیشسا همین دؤورلرده یاشایان قیزیل اوردا (مونقوللارین اورتا آسیا و شرقی آوروپانین گئنیش اراضیلرینده یارادیلمیش دؤولتی) خانی ایدی. 1386-جی ایلده بؤیوک بیر قوشونلا او دا تئیمورلنگ کیمی آذربایجانا هوجوم ائتمیش، شیروان، تبریز، ماراغا کیمی گؤزل مکانلاری، کندلری و  شهرلری تالان ائتمیشدیر. لاکین بو جور آمانسیز و معناسیز یوروشلرین نتیجه سینده قیزیل اوردالارین اؤز دؤولتی ده ضعیف له ییب سقوطا اوغرامیشدیر. شاعیر گؤستریر کی، بیر اولا بیلمه مگین، دایم اؤزوموزله چارپیشمالارین و سقوطلارین فایداسی - «مسکو شهرین»، واختیله قیزیل اوردانین تاثیری آلتیندا اولان موسکوا  کنیازلیغینا اولدو. چونکی بونلار ضعیفله ینده اونلار باش قالدیریب دیرچله بیلدیلر و… «ایندی بوگونکو اوروسلاشماغیمیزلا بیز «شرف» نایل اولموشوق! چونکی اؤز دیلیمیزین ده باشینا انگل-کلفیک بیز! » 

          م. ه. صابر بؤیوک میلتین بؤیوک تاریخی سهولریندن نتیجه چیخارماق ضرورتینی اورک آغریسی، وطنداش یانغیسی ایله وورغولاییردی: 

          «…بیر واخت دا یاریمیز صفویلر سولاله سی نین بانیسی، آذربایجانین گؤرکملی دؤولت خادیمی، 1501-جی ایلدن 1524-جو ایلدک بوتون ایران، آذربایجان اراضیلرینده حؤکمران اولموش، «ختایی» تخلوصو ایله ظریف شعرلر یازمیش شاه ایسماییلا پرستیش ائتدیک؛ دیگر یاریمیزسا 1512-1520-جی ایللرده تورکییه سولطانی اولموش سولطان سلیمه مفتون اولدوق. نتیجه ده - ایسلام دینیمیز ایکی پارچا بؤلوندو، قدیم بیر دینه ایکی یئنی آد قویولدو: سوننی و شیعه. شاه ایسماییلین طرفدارلاری شیعه لر، سولطان سلیمین طرفدارلاری سوننیلر آدلانماقلا عئینی سوی کؤکلو خالقلار آراسیندا تفریقه لره رواج وئریلدی. سولطان سلیم صفویلری موسلمان دینی نین دوشمنی ائلان ائده رک «ایسلامین مودافیعه سی» آدی آلتیندا اونلارین اوزرینه هوجوما کئچدی. آنادولودا قیرخ مین صفوی سولطانین غضبینه دوچار اولوب  " شیعه لیگین "  بادینا گئتدی…  

          شاه ایسماییلین طرفدارلاری دا «ایسلامی مودافیعه » شوعاری ایله آیاغا قالخیب سولطان سلیمه جومدولار... قیر کی قیراسان! 

          باخ بو نؤوبتی «فخارت» صحیفه سی ایکی تورک-توران دؤولتی اوچون نه قدر بؤیوک بیر فاجیعه وی سونلوقلا نتیجه لندی!..»   

          بو تاریخی لؤوحه لری نظردن کئچیرن ادیب غئیرت ایچریسینده بوغولاراق یازیردی:  

          «قدیم دینه ایکی یئنی آد قویوب «سوننی» و «شیعی» مذهبلرینه بؤلونرک بیر-بیریمیزله چارپیشماغیمیز بیزی اوجالیقلاردان ائندیردی، قورخویا، واهیمه یه دوچار ائتدی… بو کیمی حاللار آرامیزدان قالخمادیقجا بیز تأسوف ائدیلمه یه لاییق اینسانلار اولاراق قالاجاغیق. چونکی هامی بیزی اؤز دینی نین باشینا انگل اولان آداملار کیمی تانییاجاق و لاغ ائده جک…» 

          داهی شاعیر توران ائللری نین فلاکتی اولان معناسیز قارشی دورمالار باره ده فیکیرلرینی بئله یئکونلاشدیریر: 

          «… 18. عصرده ایران حؤکمداری اولموش نادیر شاه بو ایکی خسته لیگی، یعنی سوننی و شعیه لیگی نظره آلیب همین قورخولو درده علاج ائتمک ایسته دی. بو آمال نامینه عزمکارلیق گؤستریب ووروشا قالخدی، داوایا گیردی…  

          هئیهات! بونون عوضینده بس اؤز دینی نین باشینا انگل اولان، بیر عجایب-غرایب شئی، گؤرونمه میش حئیرت آمیز مخلوقلار اولان بیزلر نه ائتدیک؟ البتته، اونو ائتدیک کی، بیزی خیلاص اوچون قالخان نادیری درحال ووروب سردیک، نعشینی قورو یئرده قویدوق، مئییتینی سالدیق…» 

          نهایت، توران ائللری نین عئینی سویا-کؤکه مالیک خالقلاری نین کئچدیگی مورککب تاریخی یولا آییق باشلا بو جور گئنیش، احاطه لی نظر سالان موتفککیر شاعیر یازدیغی پوئتیک ائپوپئیانین سون بندینده موعاصیر دؤوره، یعنی یاشادیغی 20. عصرین اوللرینه قاییداراق فیکرینی بئله یئکونلاشدیریر: 

          «…ایندی یئنه تزه خبر، یاخشیجا تاماشا وار. ایرانلیلیق، عوثمانلیلیق آدینی دیرچلتمه یه، کؤهنه دبی تزه له مه یه، جانلاندیرماغا باشلاییبلار. بیر پارجا قطه اوستونده یئنه داوا-معرکه  قوپوب. مئیدان قیزیشسا، ایرانلیمی-عوثمانلیمی هیککه سی اوزره وطنداش قیرغینی دوشسه، معلومدور کی، (یعنی آرتیق تجروبه دن بیلیریک کی)، باشدان-آیاغا هامیمیز محو اولاجاغیق، قیریلیب گئده جه ییک…  

          اونسوز دا اؤز قووموموزون، نسیل-نجابتیمیزین باشینا انگل-کلف اولان بیزلر آز قالا بوسبوتون محو اولوب گئتمکده ییک… بو «شرف» ایسه یالنیز بیز اؤزوموز اؤزوموزو نایل ائتمیشیک!.»  

  بئله لیکله، اؤتن عصرین اوللرینده کی  مؤوجود سیتواسییالارین کونتکئستیندن م. ه. صابرین اثرینه یاناشدیقدا و دیقتله اوخویوب ماهیتینه واردیقدا نینکی او دؤور، همچنین سونراکی دؤورلر اوچون ده آکتوال اولان، قالان چوخ قییمتلی، عیبرت امیز چیخاریشلا اوزله شیریک. یقین کی، عومومی اینکیشافیمیزین و ترققیمیزین فونوندا کلاسسیکلریمیزین اؤرنکلریندن بو دوزگون نتیجه لری چیخارماق میللی بیرلیک، میللی هم رای لیک، میللی اؤزونودرک پروسئسلری اوچون، قارشی دورمالاری دوردورماق اوچون واجیبدیر.         تاریخی اولدوغو کیمی بیلمک -  اؤزونو درک ائتمک و  سهولری تکرارلامادان گله جگین یولونو دوزگون موعین لشدیرمک اوچون ضروریدیر.  

          اودور کی، اؤزوموزو تانییاق و درک ائدک! جمعیتیمیز، اینسانلاریمیز، گله جگیمیز اوچون بو واجیبدیر. 

کؤچورن : عباس ائلچین