میرزه صالح تبریزی                     

   پاشا علی‌اوغلو     

           آذربایجان دیلینی ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینده یایماغا، دؤولت دیلی سوییّه‌سینه قالدیرماغا چالیشان شاه ایسماییل خطایی‌دن سونرا دا صفویلر دؤولتینده تورک دیلی ان یوکسک دایره‌لرده اؤز نوفوذونو کیفایت قدر ساخلامیشدی. دوغرودور، آردی-آراسی کسیلمه‌ین عوثمانلی-صفوی حربی توققوشمالاری نتیجه‌سینده آذربایجان اون یئددینجی عصرده صفویلر دؤولتی‌نین سیاسی-ایقتیصادی مرکزی رولونو ایتیرمیش، پایتاخت شاه تهماصیبین (1524-1576) دؤورونده تبریزدن قزوینه، بیرینجی شاه عباس (1587-1629) دؤورونده ایسه، قزویندن ایصفاهانا کؤچورولموشدو. بونا باخمایاراق، آذربایجان تورکجه‌سی تبریزده و قزوینده اولدوغو کیمی، ایصفاهاندا دا سارایین و قوشونون ایشلک دیلی اولاراق قالیردی.

     1684 -1685-جی ایللرده ایراندا اولموش آلمان سیاحی ائنگئلبئرت کئمپفئر آذربایجان تورکجه‌سی‌نین صفویلر ساراییندا رسمی دیل اولماسی حاقیندا معلومات وئرمیشدیر. آذربایجان عالیمی تورخان گنجه‌ای آوروپا سیاحلاری - پئترا دئللا واللئ، آدام اولئاری، شئوالیئ ژان شاردن، شانسون و رافائل دو مانین اثرلرینی، شاه صفی‌نین (1629-1642) آوسترییا - ماجاریستان ایمپئراتورو ایکی فئردیناندا و شاه سولطان حوسئینین (1696-1722) ساکسونییا هئرسوقو و پولشا کرالی آوقوستا مکتوبونو نومونه گتیره‌رک، آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایصفاهانداکی صفوی ساراییندا یوکسک مؤوقئعیی اولدوغونو گؤستریر. عالیم 1636-جی ایلین نویابریندان 1638-جی ایلین فئورالینا قدر ایراندا یاشامیش آلمان سفیری آدام اولئاری‌نین بئله بیر معلوماتیندان سیتات گتیریر:

  " تورک دیلی ایصفاهاندا او قدر اهمیته مالیکدیر کی، اورادا چوخ نادیر حاللاردا فارسجا بیر سؤز ائشیدیرسن " .

     1648-جی ایلده ایسوئچ سفیری‌نین باشچیلیق ائتدیگی ایرانا گلن هئیتین کاتیبی و حکیمی اولان آلمان ائنگئلبئرت کئمپفئرین یازدیقلاری ایسه، همین دؤورده سارایدا یوخاری طبقه‌نین نوماینده لری آراسیندا فارس دیلی‌نین اوستونلوک تشکیل ائتمه‌سی باره ده فیکیرلری تامامیله آلت-اوست ائدیر:

  " سارایدا ایشلنن تورک دیلی داها چوخ حاکیم سولاله‌ نین آنا دیلیدیر، نینکی ساده جاماعاتین، بو دیل سارای واسیطه‌سیله عیان-اشراف عاییله‌لرینده ائله گئنیش یاییلمیشدیر کی، ایندی ایمتییازلی طبقه‌دن اولان هر هانسی شخصین اونو بیلمه‌مه‌سی اوتانج گتیرن بیر حالدیر " .

     اون یئددینجی عصرده صفویلر دؤورونده ان یوکسک وظیفه‌لره صاحیب اولان، تورکجه شئعیرلر یازان شخصلرین آدلاری‌نین سادالانماسی دئدیکلریمیزی بیر داها تصدیق ائدیر. بیرینجی شاه عباس و ایکینجی شاه عباسین آنا دیلینده کی  شئعیرلری آرتیق معلوم فاکتدیر. اون یئددینجی عصرین اولیندن سونونا قدر 95 ایل عؤمور سورموش، شاه سولئیمانین (1666-1694) حاکیمیتی دؤورونده دؤولتده ایکینجی شخص - صدری-عظم، باش وزیر اولموش وحید قزوینی‌نین بئرلین دؤولت کیتابخاناسیندا ساخلانان تورکجه دیوانی طرفیمیزدن گئنیش اؤن سؤزله چاپ ائتدیریلمیشدیر. فارسجا دیوانیندا آنا دیلینده شئعیرلری آشکار ائدیلمیش موصاحیب گنجوی ایکینجی شاه عباسین ساراییندا ائشیک‌آغاسی‌باشی، شاهین ندیمی-موصاحیبی، قوم شهری‌نین دارغاسی، گنجه-قاراباغ ویلایتی‌نین بَیلربَیی اولوب. آنا دیلینده دیوان مؤلیفی،  " ظفر "  تخلوصلو مورتضاقولو خان شاملو شاه صفی و ایکینجی شاه عباسین دؤورونده ائشیک‌اغاسی‌باشی، دیوان‌بگی، قورچوباشی، کئرمان ویلایتی والیسی، شئیخ صفی‌الدین توربه‌سی‌نین موتوللیسی، اردبیل وزیری اولموشدور. تورکجه کیچیک حجملی دیوانی‌نین الیازماسی تئهران اونیوئرسیتئتی کیتابخاناسیندا ساخلانان صفی‌قولو بی صفی مشهد والیسی، هئرات بیلربیی وظیفه‌لرینی ایجرا ائدیب. مورتضاقولو سولطان شاملو شاه سولئیمان تاختا چیخارکن (1666) قورچوباشی، سونرالار قومون حاکیمی تعیین ائدیلمیشدیر.

    اون یئددینجی عصرده آنادیللی ادبیاتیمیزین اینکیشافیندا موعین رول اوینامیش ایکی شاعیر - مؤوجی اهری و میرزه صالح تبریزی یوکسک روتبه‌لی دین خادیمی-شئیخ الایسلام اولموشلار. میرزه صالحین بو یاخینلاردا الده ائتدیگیمیز فارسجا دیوانیندا اونون تورکجه شئعیرلری ده واردیر.  قئید ائتمک ایستردیک کی، میرزه صالحین دیوانی‌نین صورتینی تئهرانین مجلیس کیتابخاناسیندا ساخلانان الیازماسیندان چیخاراراق بیزه گؤندرن آلمانییادا یاشایان هموطنیمیز محمدعلی حسینی‌دیر. میرزه صالح تبریزی باره ده بیلدیکلریمیز چوخ آزدیر. ولی‌قولو بَی ایبن داوودقولو شاملو. 1072-جی ایلده (م.1661) بیتیردیگی  " قصص ال-خاقانی "  آدلی تذکیره‌سینده شاعیر حاقیندا یازیر:

  " میرزه صالح تبریزین شئیخ الایسلامیدیر. او، بعضاً فوضولی طبیعتلیدیر و نوایی کلامی‌نین آردینجا گئدیر... بو عالیمین دوغولدوغو یئر تبریزدیر.... او، جنابین تورکجه و فارسجا شئعیرلری‌نین جنّت‌نیشان اؤلکه‌میز چوخ بؤیوک شؤهرتی وار " .  گؤروندویو کیمی، ولی‌قولو بی شاعیرین فوضولی ادبی مکتبی‌نین داوامچیسی اولدوغونو قئید ائتمیشدیر.

    2008-جی ایلده م.حسینی ایله بیرلیکده ترتیب ائتدیگیمیز  " اون یئددینجی عصر آذربایجان لیریکاسی "  آنتولوگییاسیندا میرزه صالح تبریزی‌نین مجلیس کیتابخاناسیندا ساخلانان آذربایجان دیلینده کی  بیر نئچه شئعیرینی نشر ائتدیرمیشیک. بو یاخینلاردا شاعیرین تئهرانین مجلیس کیتابخاناسیندا ساخلانان دیوانی‌نین صورتینی بوتؤولوکده الده ائتمیشیک. شاعیرین اساسن فارسجا شئعیرلری‌نین توپلاندیغی بو توپلویا اونون تورکجه اثرلری ده داخیل ائدیلمیشدیر. م. ص. تبریزی‌نین دیوانینا سالینمیش آنادیلی اثرلریندن  " یئریمز سالیک اولان راهی-ریضادن غئیری "  میصراعسی ایله باشالانان 10 بئیتلیک غزلی فوضولی‌نین شئعیرینه نظیره دیر. اثرینده فوضولی‌نین  " غئیری "  ردیفلی اوچ غزلی‌نین ( " یار قیلمازسا منه جؤورو جفادن غئیری " ،  " نه گؤرر اهلی-جفا منده وفادن غئیری " ،  " حاصیلیم یوخ سری-کویینده بلادن غئیری "  میصراعلاری ایله باشلانان 7 بئیتلیک غزللر) قافییه سؤزلرینی تکرار ائتدیگینه اساسن دئیه بیلریک کی، میرزه صالح داهی شاعیرین هر اوچ شئعیرینی اوخوموشدور. میرزه صالحین آنادیللی شئعیرلرینده نظره چارپان اساس جهتلردن بیری دانیشیق دیلی‌نین سؤز و ایفاده لریندن، آتالار سؤزو و مثللردن ایستیفاده ائتمه‌سیدیر. اونون شئعیرینده  " کره "  معناسیندا ایشلنن  " کَرَز "  سؤزو دؤورون ادبی دیلی‌نین، تاریخی لئکسیکاسی‌نین اؤیره‌نیلمه‌سی باخیمیندان ماراق دوغورور: اولا، یارب، بیر کَرَز یاریم بنی یاد ائیله‌یه،  آفتی-غم گؤرمه‌سین هر کیم بنی شاد ائیله‌یه. میرزه صالحین موعاصیرلری-صادیق بی افشار، صائب تبریزی و مجذوب تبریزی‌نین ده آنادیللی شئعیرلرینده راست گلینن بو سؤز جنوبی آذربایجانین ماکو بؤلگه‌سینده ایندی ده ایشلنمکده دیر.

  میرزه صالح تبریزی‌نین صورتینی یئنی الده ائتدیگیمیز دیوانی. اینانیریق کی، شاعیرین اون یئددینجی عصر ادبیاتیمیزداکی مؤوقئعیینی موعینلشدیرمه‌یه کؤمک ائده‌جکدیر. میرزه صالحین بیر نئچه شئعیرینی اوخوجولارین دیقتینه چاتدیریریق. 

 یئریمز سالیک اولان راهی-ریضادن غئیری،

 ایسته‌مز عاریف اولان جؤورو جفادن غئیری.

  واریدیر هر نه گرک مئهرو وفادن غئیری،

 یوخودور، ایسته‌مگین جؤورو جفادن غئیری.

  گؤرمه‌دیم مئهر طریقینده سیتمدن اؤزگه،

 گلمه‌دی عشقده باشیما بلادن غئیری.

  گؤرگج اول خوسرووی-خوبانی نه افغانلار ائدیم،

 ایتی سؤز کیمسه دئمز شاهه گدادن غئیری.

  یاردان باشقا دو عالمده مورادیم یوخدور،

 نه گرک دردی اولان جانه دوادن غئیری.

  کؤنلینی صاف ائله خلق ایله ‌وو آسوده دیریل،

 ایسته‌مز آیینه هئچ کیمسه صفادن غئیری.

  اهلی-مال نوو مئهری نوو کینی نه اولا،

 سایمادیم هئچ کیمی مؤوجود خودادان غئیری.

  قد و بال‌ و گؤزو قاشیله یوخ بازاریم،

 کؤنلومو صئید ائتمز ایمیش حوسن ادادان غئیری.

  قاپی چوخ گزدیم‌‌و گؤز یاشیمی بیجا تؤکدوم،

 یوخ ایمیش داده یئتن کیمسه خودادان غئیری.

  صالحی منع ائدرلر مئی‌و معشوقیندن،

 بانا هئچ کیم سیتم ائتمز صالحادان غئیری.

  * * *

 مئهرو وفا سؤزینی هئچ کیمسه دن اینانماز،

 یغمادن ال گؤتورمز، بیداددن اوسانماز.

  جان وئرمیشم یولوندا یوز بین خجالت ایله.

 بیلمم نئچون دئمیشلر، وارین وئرن اوتانماز.

  واعیظ، سنین کلامون هر بیری نئشتر اولسا،

 هر کیمی باسدی غفلت، تا دیریدیر، اویانماز.

  من چرخه آتمیشام تاش، من عشقی ائتمیشم فاش،

 مرد ائتدوگینی سؤیلر، ار دئدوگینی دانماز.

  تؤهمت دئیر اؤزینه، نه سؤیلر اؤزگه سیچون،

 اوتانمیین اؤزوندن هئچ کیمسه دن اوتانماز.

  حیرصیله ائتمه مؤحکم قصری-عمل بیناسین،

 سئیلی-قضا اؤنینده چرخی-برین دایانماز.

  گؤز حق یولیندن اؤرتن تنبیهی حقه لازیم.

 آغیر اولان یوخوسی، اویاتماسان، اویانماز.

  صالح، نه کیبرییادور اول نازلو دیلروباده،

 هئچ خسته‌سینی سورماز، هئچ عاشیقینی آنماز.

 * * *

 سن درد دویمامیش نه سؤیلرسن دواسینی،

 هر نسته بیلمه‌‌یه، دئیه کیمسه وابالدیر.

 یا مئهر، یا سیتم، بیرینی سندن ایسترم،

 لوطفون اگر حرام ایسه، قانیم حلالدیر.

 دونیانین آل‌و یاشیلی بیر-بیره یاراشور،

 گر قؤور ایلن نظر ائده‌سن ، واری آلدیر.

 کوسمکدن اؤزگه سؤز سؤیله‌مز شاه واعیظه.

 بیر تاش اورکلی، اودلو آغیز، بیکمالدیر.

  * * *

  اولا، یارب، بیر کرز یاریم بنی یاد ائیله یه،

 آفتی-غم گؤرمه‌سین هر کیم بنی شاد ائیله یه.

  بو کؤنول آباد ایکن ویرانه اولدی هیجردن،

 شیمدی وقتیدور کی، بو ویرانی آباد ائیله یه.

  رحم قالخوبدور آرادن، گؤز دوتیم قان آغلایا،

 دادینه کیمدور یئتن، کؤنلوم دوتیم داد ائیله یه.

کؤچورن عباس ائلچین