كوره سونلو توركلری

 یاشار كالافات 

 كؤچورن :‌عباس ائلچین

 

  گیره سونلو ، كیره سونلو و یا كوره سونلو  توركمن-اوغوز توپلومو، آذربایجانین خوی، سالماس و اورمییه بؤلگه لرینده، اورمییه گؤلونون باتی قیسمیندا یاشاماقدادیرلار.  گونئی آذربایجاندا بو توپلومون قارادنیزین گیره سون بؤلگه سیندن گلدیكلری دوشونولور. 

گیره سونلو ، كیره سونلو ویا كوره سونلو توركمن-اوغوز توپلومو آذربایجانین خوی، سالماس و اورمییه بؤلگه لرینده، اورمییه گؤلونون باتی قیسمیندا یاشاماقدادیرلار. گونی آذربایجاندا بو توپلومون قارادنیزین گیره سون بؤلگه سیندن گلدیكلری قناعتی حاكیمدیر. چپنی توركمنلریندندیرلر. مذهبلری جعفری ویا حنفی دئییل شافعی دیرلر . لهجه لری قارادنیز و تبریز توركجه سی آراسیندا بیر كاراكتئر داشیییر. 

       شافعی اولمالارینا رغمن گیره سونلولاردا 12 ایمام و محرملیك كولتلری اولدوقجا گوجلودور. بو ایكی كولت، جعفری اینانجلی توركلرین یاشادیقلاری آنادولوداكی جعفری اولمایان قونشولاریندا دا جانلیلیغینی قیسمن موحافیظه  ائتمكده دیر. بو جانلیلیق گئچمیشده داها گوجلو ایمیش. شافعی لیك توركمن توركلری آراسیندا چوخ گؤرولمز. دوغو آنادولودا بیر قیسیم كیرمانچ و زازالار آراسیندا گؤرولور. قوزئی عیراقدا اربیل و كركوك یؤره سی نین بیر قیسیم توركمنلری آراسیندا شافعی اینانجلی عشیرتلر واردیر. بو دوروم سوننی اینانجلی اولان عوثمانلی و شیعه اینانجلی اولان ایران توركلویو آراسیندا یاشانان بیر سیخیشمیشلیغین سونوجو، بیرلیكده یاشادیقلاری باهتینان و بارزان شافعی عشیرتلریندن ده ائتكیلنه رك، شافعی اولدوقلاری شكلینده ایضاح ائدیلمكده دیر. گونئی آذربایجان آیدینی نین قناعتینه گؤره گیره سون بویونون آنادولوداكی قسیمی ده بیرنئچه یوز اولینه قدر علوی اینانجلی ایدی. توركییه چپنیلری نین بعضی كسیملری نین هله علوی اینانجلی اولدوقلاری گؤروشونون یانیندا، چپنیلرین اسكی علویلر اولدوقلاری گؤروشونو ساوونانلار دا واردیر.  

       توركییه ده اوغوزلارین ان یئتكیلی اوزمان آدی بو آدلی اثرین یازاری رحمتلی فاروق سومردیر. بو اثرده گیره سون یؤره سی چپنیلری دوغال اولاراق یئر آلماقدادیر. آنجاق، آد بیر بوی آدی  اولاراق ذیكر ائدیلمه مكده دیر. بؤلگه چپنیلیغینی اینجه لین عالی چلیك ده گیره سون چپنیلرینی اوزون بویلو آنلاتیركن اونلارین بیر بوی اولدوقلارینی بلیرتمه مكده دیر. عوثمانلی ایمپاراتورلوغونداكی اویماق، عشیرت و جماعتلری آنلاتیركن جودت توركای گیره سونلولاری ذیكرائتمه مكده دیر. اساسن قونوموز گیره سونلولار توپلومونا گیره سون شهری نین ویا بو توپلومون آنیلان شهره آد وئرمیش اولماسی دئییلدیر. بیز گونی آذربایجانداكی گیره سون ویا كیره سون چپنی توركمنلری نین خالق اینانجلاری اوزرینده دوراجاغیق.

       گیره سونلولاردا اوزاق بیر یئردن كؤیونه گلن بیریسی، ائوینه گئتمه دن اول ایلكین مزارلیغا گئدر. اورادا یاتماقدا اولان عاییله سیندن بویوكلری زیارت ائدر. زیارت ائتدیگی مزارلارین توپراغیندان بیر پارچا آلیپ آغزینا آتار. بو اویقولاما  " آتا كولتو "  ایله ایلگیلیدیر. آتا روحلارینا سایقیلی داورانماق تورك اینانج سیستمینده اؤنملی بیر یئر توتار. گلنكسل ایسلامین تظاهورلریندن اولان بو اویقولاما تورك خالقلاری آراسیندا چوخ یایقیندیر و گؤك تورك دؤنمینه قدر اوزانان بیر اویقولاما درینلیگی واردیر. گؤك تورك دؤنمینده ایلین موعیین زامانلاریندا آتا روحلارینا قوربان كسیلیردی. هله ده، آنادولودا قوربان بایراملاریندا اؤلموش آنا بابالار اوچون ده قوربان كسیلدیگی اولور. ائولیلیك عرفه سینده گنجلر، اولو قبیرلره بیرلیكده گئدر، گؤچموش عاییله بؤیوكلرینی ده زیارت ائدرلر. عسكرلیك، یوكسك تحصیل و بنزری ندنلرله غوربته چیخانلار اجداد قبیرلرینی زیارت ائدرلر. ائله جه، عرفه گونلری گؤچموش بؤیوكلردن باشلاناراق قبیرلر زیارت ائدیلیر. قاراپاپاق توركلرینده شامپییونا كیمی اؤنملی یاریشمالارا گیرن  اسپورچولار قارشیلاشمادان اول و سونرا آتا مزارلارینی زیارت ائدرلر. آتا روحلاری نین اؤلومون قیرخی چیخینجایا قدر و هر جوما خانه لرینی زیارت ائتدیكلرینه اینانیلیر بو وسیله ایله ده خئییر ایشله نیر.  

       سالماسدا یاشایان گیره سونلو و دیگر تورك كسیملرینده كی  بیر دبه (گلنكه) گؤره بیر عاییله دن اؤلوم اولسا، او عاییله دن قوهوم-قارداش اؤلومدن قورونماق اوچون  " قادا قوربانی "  دئیه آدلاندیریلان بیر قویون كسیله رك قوربان ائدیلیر. بو قوربانین باشی، جیگرلری و ایشكمبه سی مزارلیغا گؤمولور، اتی یوخسول عاییله لره پایلاشدیریلیر، اؤلو صاحیبی بو اتدن یئمز. بئلجه اؤلومدن قورونولدوغونا اینانیلیر.

       آنادولودا  " قادانی آلسین " ،  " قادا-بلانی ساوسین "  دئیه بیر ایفاده واردیر. گله جك ویا گلیب گئچمیش گؤرونمه ین بیر ترسلیك اوچون قوللانیلیر. صدقه وئریلیر ویا بیر قوربان كسیلیر، خئییر ایشله نیر. آداق قوربانین اتینی آنادولو توركلری ده یئمزلر. یانیلماییرساق، بیزه گؤره بو اویقولامانین ماهییتینده اؤلومو ایفا ائدن گوجه یاپیلمیش بیر قورونما ویا قورتولما بورجونون اؤدنمه سی واردیر.    

       گیره سون چپنی توركلرینده توی-دویونلرده بیر گنج گلینین قارشیسینا گئچر الینده توتماقدا اولدوغو یومورتلایان تویوغو اویناداراق اوینار. آیریجا قیز ائوی، گلینله بیرلیكده اونون یئنی ائوینه یومورتلایان بیر تویوق هدیه ائدر. بونونلا گلینین ایلریده چوخ اوشاقلی بیر آنا اولاجاغینا اینانیلیر. اینانجا گؤره تویوق-یومورتا، دؤلون، زوررییتین رمزیدیر. آنادولو و سایر تورك ائللرینده یومورتا و تویوقلا ایلگیلی چوخ اینانج واردیر. دوغو آنادولودا گلین یئنی ائوی نین ائشیگیندن گیرمه دن اول، ائوین دووارینا وورولاراق بیر یومورتانین قیریلماسی ساغلانیر، یومورتا نظرلیكلردا قوللانیلیر. قارا تویوق ایسه بویو پوزمادا و خالق حكیملیگینده قوللانیلیر. 

        گیره سونلولاردا یاتیلی قوناقلارین چابوق گیتمه سینی ساغلاماق اوچون بعضی اویقولامالار یاپیلیر. قوناقلارین اوتوردوغو یئره دوز تؤكولور. بو اینانج سالماسین دیگر تورك خالقلاریندا دا واردیر. آنادولودا چابوق گئتمه سی ایسته نیلن قوناغین آیاق قابیسی نین ایچینه دوز تؤكولور. گلیشیندن ممنون اولونمایان قوناقلارین چیخاردیغی آیاق قابیلار دوزلتیلمز. 

  دوز، تورك خالق اینانجلاریندا اؤنملی بیر یئر توتار.  " دوز – چؤرك حاققی "  نا اینانیلیر. دوزون اوزرینه آند ایچیلیر. دوز دا چؤرك كیمی نئعمت ساییلیر آیاقلانماز. مولودلاردا سو كیمی دوز دا اوخودولور. صدقه اولاراق وئریلن دوز قادا بلا ساوار. بویو(جادی) پوزمادا دا دوز قوللانیلیر. قاراقالپاقیستاندا، تاتاریستاندا و باشكوردیستاندا قوناق، ائوین ویا كؤیون ائشیگینده دوز چؤركله قارشیلانیر. 

       گیره سونلولاردا گنج قیزلار قیسمتلری نین آچیلماسی اوچون ایمامزادالارا گئدرلر. بو زیارتلرده؛ 

   " ایمامزاده داغلاری  

  یاشیلدی  یاپراقلاری 

  آللاه مورادیم وئرسین 

  آچیلان آیین اورتاسی "  

  دؤرتلوغو اوخونور. بو دؤرتلویون آنادولو، اربیل ،‌كركوك، ناخچیوان، داغیستان (دربند)دا  وارییانتلاری واردیر. بو تثپیتده  " داغ كولتو "  ایله  " آتا - ارواح"  كولتو بیر آرادا یئر آلمیشدیر. تورك خالق كولتورونده اولو ذاتلار، پیرلر داغلارا آدلارینی وئریرلر. بو تثپیتده ایمامزاده داغلارا آدینی وئرمیشدیر.   

       گونئی آذربایجانین سالماس توركلرینده نظر وورانین (گؤز دیمیش اولان كیمسه نین) نظری نین گئدریلمه سی اوچون، نظرله یه نین باشماغیندان بیر پارچا كسیله رك اوزركلیك اوتو ایله بیرلیكده یاندیریلیر و توستوسو چیخاریلیر. آنادولودا نظر ائتیگیندن شوبهه ائدیلن شخصین پالتاریندان گیزلیجه بیر پارچا كسیلیر و بو پارچا یاندیریلیر. نظردَین شخصین بونون توستوسونه توتولاراق نظرین تداوی اولاجاغینا اینانیلیر. بعضن شوبهه لی شخصین ساییسی آرتینجا چوخ ساییدا كیمسه نین پالتاریندان، مثلن انتاریسی نین قاتلانیلمیش اتگی نین اوجوندان بیر پاچا كسیلیر. بو اویقولاما گیره سونلو چپنی توركمنلرینده ده واردیر.  

       گیره سونلولاردا اوشاغی نظردن قوروماق اوچون چشیدلی وسیله لرله اوشاقلارا  " قویون گؤز، آدام گؤز، پیشیك گؤز، ایت گؤز هامی نین گؤزو چاتلاسین پاتلاسین "  دئیلیر. بو اینانجدا ساده جه اینسانلارین دئییل، دیگر جانلیلارین دا گؤزلری نین دَیه بیلجگی وارساییلیر. دوغو آنادولودا اوشاغین قیرخی، چشیدلی جانلی یاورولاری نین قیرخی ایله قاریشیب اوشاق ضرر گؤرمه سین دئیه بو حیئوانلارین آدلاری یاپیلان افسوندا تك تك ساییلیر. 

    گیره سون توركلرینده ماوی-گؤی گؤزون اؤنمینی بلیرتن بیر سؤز واردیر.  " آلا گؤزو ایت دوغار، قورد دا دوغار، شرط اودور كی گؤی گؤز دوغا "  گؤزو آلا اولان یاورویو بوتون جانلیلار دوغورابیلیر. اؤنملی اولان ماوی-یاشیل گؤزلو اولان دوغومو یاپابیلمكده دیر. گؤی گؤز نادیر اولور چوخ اؤنمسه نیر. ماوی گؤز آنادولو توركلرینده ده اؤنمسه نیر. ماوی گؤزلویه نظر چتین دگر، ماوی گؤزلونون نظری چابوق دگر. ماوی گؤزلویه بویو گئچمز، بعضی بویو یاپیمی و دفینه آرامالاریندا ماوی گؤزلو اوشاقلار قوللانیلیر. گؤك ماویدیر، اولودور. ماوی گؤزلوده بیر تاخیم سیرر گوجلرین اولدوغونا اینانیلیر.  

 

        دومبولو، آفشار، بایات و گیره سونلو تورك بویلاری نین یاشادیغی گونی آذربایجانین خوی بؤلگه سینده چیلله گئجه سی - آخشامی گوز فصلی نین سونوندا ان اوزون گونون گئجه سینده قیشین ایلك 40 گونو بؤیوك چیلله؛ ایكینجی قیرخ گون، كیچیك چیله دیر. قیش فصلی اوچون ساخلانان میوه، چرز، شیرنی چیخاریلیر.  " چیلله سوفراسی " نا حالوا، پشمك ، باسلیق ، نوغول ، قارپیز، نار، قاوون، آرمود، آلما، هئیوا، بادام، جویز، كیشمیش، نوخود، پیتتاق (پاتلاق مكه)، قاوورقا قویولور. قارپیز، سوفرانین گلینیدیر. بونا  " چیلله قارپیزی "  دئیلیر.     

  چیلله ده یئنی گلین و آداخلیلارا عاییله لری  " چیلله پایی "  گؤندریرلر. چیلله پایی، هاوا قارالمادان گؤندریلمه لیدیر و چیلله پایی یئدی تاباغا قویولور. بونلارا  " چیلله تاباغی "  دئییلیر. بو تاباقلار سوسله نیرلر و اوزرلرینه آغ  ویا آل شال چكیلیر. بو تاباقلارین هر بیرینه آیری شی قویولور. بیر تاباغا قاوون - قارپیز، بیرینه قیرمیزیآالما، بیرینه آرمود، بیرینه نار، بیرینه اون و دویو ، بیرینه پالتار بیریسینه ایسه قیزیل و گوموش قویولور. تاباقلاری گتیرن قیز ائوی مراسیمله قارشیلانیر. تپسی اوچون اوزرلیك یاندیریلیر. تاباقلار اؤزنله آلینیب قوناق اوتاغینا قویولور. گتیرنلره انعام  وئریلیر. انعاملار پول ، یون چوراب، كؤینك وس. اولابیلیر. قیز ائوینده شنلیك یاپیلیر، گلن یئمیشلردن قونشولارا پای وئریلیر. اوغلان ائویندن ائرته سی گون قیز ائوینه گلینیر. اورادا شادلیق ائدیلیر. بو گلنگی  قوتلامایانین ایل سونونا قدر موتسوز اولاجاغی اینانجی واردیر. اینانجا گؤره چیلله موتسوزلوق گتیریر. آداخلی قیزی اولمایانلار بیر آغ ساققالین ائوینه گیدیب اورادا شادلیق ائدر، ناغیل سؤیلر، خاطیره آنلادیرلار. اینانجا گؤره چیلله لر، بؤیوك باجی و كیچیك باجی ایمیش و آرالاریندا آتیشیرمیشلار، بونلار تمثیلن جانلاندیریلیر. نیشانلی  قیز اوغلانلار آراسیندا هدییه لشمك بلیرلی گونلرده آداخلیلاری آنماق آنادولو توركلرینده ده واردیر. اؤزبك توركلرینده قیز ائوی دامادا دوققوز تاباقدا دوققوز آیری یییه جك گؤندریر. بونلاری داماد آرخاداشلاری ایله یئیر و تاباقلارا پول قویولور.   

خویداكی  گیره سونلو و دیگر تورك بویلاریندا چیلله گئجه سینده كؤسه اویونو اوینانیر. كؤسه بیر چوباندیر. اونا ماكیاژ یاپیلیر. زوپاسینا زینقیروو بئلینه تاختا قیلینج تاخیلیر. او قاپیلاری دولانیب اگلنجه یاپیب هدییه آلیر. بئلجه چیلله اگلنجه لری باشلامیش اولور. ائو صاحیبلرینه دوعا ائدیلیر و نه وئریلیر ایسه اونا راضی اولونور. وئرمه ین عاییله لر اوچون ده آللاها دوعا ائدیلیر. بو آرادا كؤسه نین آورادینی چالارلار، كؤسه، زوپاسییلا چئوره ده كی لره ووراراق ائشی نین یرینی اؤیرنمه یه چالیشیر. كؤسه موتیفی

 تورك خالق اگلنجه كولتورونون اصلی عونصورلارینداندیر. سئییرلیك اویونلاریمیزدا موطلق كؤسه واردیر. بیز، داغیستان، بورچالی، ناخچیوان، اربیلده، كؤسه ایله ایلگیلی تثپیتلر یاپتیق. بالكانلاردا دا كؤسه نین چوخ یاخشی بیلینیب یاشاتیلدیغی بیلگیمیز  داخیلینده دیر. آنادولودا كؤسه و بنزری كؤی سئییرلیك اویونلاری نین اسكی تورك اینانجلاری - قام مراسیملری و مودئرن تورك تئاتری نین ایلك آددیملاری اولان قاراگؤز - حاجیوات ایله اولان باغلانتیلاری دا چالیشیلمیشدیر. بیزه گؤره، سماعلارین دا درینلیكلرینده بو شكیلده سئییرلیك كؤی اویونلاری ایله باغلانتیلاری واردیر.

  گیره سونلو، دومبولو، آوشار و بایات تورك بویلاریندا چیلله گئجه سی بیر اوشاق سویا گؤندریلیر. بو اوشاق هیچ قونوشمادان سویا گیدیب سو گتیرمه لیدیر. بو سویو آغ بیرچك (ساچی آغارمیش، گون گؤرموش) بیر قادین بیر قابا دتؤكر. بو اسنادا اوراداكیلر بایاتی اوخورلار:  

   " الینده بایدا گلین 

  دوروبدو چایدا گلین 

  تانری مورادین وئرسین 

  آچیلان آیدا گلین "  

كیمی پارچالار اوخونوركن، آغ بیرچك خانیم گنجلرین هر بیریندن مونجوق دویمه توروندن اشیالاری سویا آتار. بونلار بایاتی اوخوناراق سودان چیخاریلیر. اوخونولان شئعیر، اشیا صاحیبی نین فالی اولاراق قبول ائدیلیر. بو اویقولاما تورك خالقلاری آراسیندا چوخ یایقیندیر. بالكانلار، آنادولو، قافقازیا، اورتا دوغو و توركمنیستان تورك خالقلاری طرفیندن بیلینیب اویقولانماقدادیر.   

  چیلله اینانجینی نوروز بحثی موناسبتی ایله حالوك چای اینجه لركن، بو اینانجین یاشاتیلدیغی تورك ائللرینه دایر بیلگیلره آیرینتیلی اولاراق یئر وئرمیشدیر.     

  سالماسدا یاشایان گیره سون توركمن عشیرتلرینده بوغدای قاورولوب (قاوورقا) ائوین دامینا، گله جك ایل بركتلی اولماسی اوچون سرپیلیر. تورك خالق اینانجلاریندا قاوورقا بیر كولتور كوتودور. ائله جه ائوین دامی دا ائله دیر. چیخمیش دیش داما آتیلیر. گلینین باشینا آلما و چرز ائوین دامیندان ساچیلیر. نوروزدا دامدان مندیل سالینیر، قاپی كیمی باجا دا دینله نیر.    

  گونی آذربایجاندا خیدیر نبی گونو، بؤیوك چیلله دن 45 گون سونرا اولور. خیدیر نبی ویا خیضیر نبی گونو، خیدیر پئیغمبرین دیریلیب بوتون ائولره اوغرادیغینا اینانیلیر. آت بئلینده دولانان خیدیر نبی داردا قالانلارا یاردیم ائدر خئییر و بركت گتیرر. گیره سونلولاردا یاشایان بو اینانج باتی توركلویونون توم ائللرینده واردیر. آنادولودا خیضیرین دیریلدیگی دئییل، هر زامان گله بیلجگی اینانجی دا واردیر. هانسی قیلیقدا گلجگی ده بیلینمز. بو اعیتیبارلا  " هر گئجه نی  قدیر و هر گله نی خیضیر بیل "  دئییلیر. بو سؤز هر گئجه یاخشی نییتلره خئییرلره طالیب اول و هیچ كیمسه یه پیس داورانما آنلامیندا سؤیله نیلمیش بیر سؤزدور. خضیر اینانجی آحمت یاشار اوجاق طرفیندن آیرینتیلی اینجه لنمیشدیر.  

  مؤوسوم تؤرنلری تورك جوغرافیاسی نین هر كسیمینده اویقولانماقدادیر. قازاق توركلری ایلك یاز گون دؤنومو ایل باشی بایرامینا  " اولوس گون "  ویا  " اولوستین اولیی گون "  (اولوسون اولو گونو) دئمكده دیر. تاجئمئن بو مراسیملری؛  

  1. ایلك یاز گون دؤنوم 

  2. خیدره للز (Hıdrellez)

  3. سایاجی / ساییجی - جومالی، گوز تؤرنلری  

  4. قورد گونلری / قورد دویونلری / قورد بایراملاری /قیش تؤرنلری شكلینده تصنیف ائتمكده دیر. بیز قاقائوز ائلینده قورد بایرامیندا بولوندوق. آیریجا قاقائوز فولكلور موزه سینده بو بایراملا ایلگیلی توخومانلاری اینجله مه ایمكانی ائدیندیك.

  آلتی ماییس ویا خیدره للز ، آنادولو، آذربایجان و بولقاریستاندا اولدوغو كیمی بوتون تورك اللرینده بیلینن و اویقولامالاری ایله اینانج یوكلو بیر بایرامدیر. بو گونون عرفه سینده ائولرین ایچلری تامامن تمیزله نیر. بایرام گونو پالتار یویولماز. تیكیش تیكیلمز بو دوروم،  " خیدره للز ده ایگنه توتولماز "  دئیه ایفاده ائدیلیر. بو دؤنمده كیشیلرده ده ایشله مزلر. سافرانبولودا اولدوغو كیمی بولقاریستاندا دا خیدره للز ده داغدان ائوه اودون گتیریلیر ایسه ائوه موحقق ایلانین گلجگینه اینانیلیر. سافرانبولودا اودون گتیرمه ضرورتی وار ایسه، ایلاندان قورونماق اوچون بعضی اویقولامالار یاپیلیر. بونونلا ایلگیلی افسانه لر آنلادیلیر. 

  بولقاریستاندا  خیدره للز ده  " گؤجه آشی " ،  " اوت بیده سی "قیمیا اؤزل یئمكلر یاپیلیر،  " یاغ قوخودولور "  اؤزل یئمكلر یاپیلماسی  خیدره للز بایرامی نین اؤزللیكلریندندیر. آنادولو و آذربایجان توركلرینده ده بو اویقولاما واردیر. یاغ قوخوتولماسی؛ حالوا قاوورما، پیشی و لوقما یاپما شكلینده دیر. بو قوخونون اؤلولرین روحونا گئدجگینه اونلار اوچون  بیر نؤوعو خئیر- ائحسان اولدوغونا اینانیلیر. آنادولودا بو اویقولاما خصوصوصییله جوما گئجه لری و بعضی قندیل گئجه لرینده یاپیلیر. اؤلن كیشی نین عاییله سینی سیخ سیخ یوخلادیغینا، اونلارین یاخشی حاللرینی گؤرمكله موتلو اولدوغونا اینانیلیر. خوصوصن اؤلونون ایلك قیرخ گون ایچریسینده ائوینه گلدیگینه اینانیلیر. حاولانین اونو قاورولوركن و حالوادان دادانلار گئچمیشلرین روحونا فاتیحه اوخورلار. بو حالودان یئددی قونشویا داغیدیلار. قندیل گئجه لری حالوا گؤندریلن تاباغی قونشو گئرییه گؤندریركن بو تاباق یویولماز.  خیدره للز ده یومورتا بویاماق، یومورتا توقوشدورماق، آذربایجان و بولقاریستان توركلرینده چوخ یایقین ایكن، آنادولودا دا بعضی بؤلگه لرده راستلانیلیر. آنادولودا یومورتا توقوشدورماق صورتییله یومورتا قازانمانین بیر تور قومارا گیردیگی اینانجیندان حركتله بو یومورتانین حرام اولدوغو یئییلمه یه جگی  اینانجیندا اولانلار دا واردیر. سوغان قابیقلاری سودا قاینادیلاراق الده ائدیلن بویا ایله یومورتالارین بویانماسینا  " بو بیر روس كولتورودور "  دییه رك قارشی چیخانلار دا واردیر. آیریجا، سوغان و ساریمساق قابیغی آنادولونون بعضی یئرلرینده اوددا یاندیریلماز.  

  بونلارین جینلره عایید  قیزیل و گوموشلر اولدوغو، بونلاری یاندیرانین چارپیلاجاغینا اینانیلیر.  

  بولقاریستان توركلرینده خیدره للز ده یاندیریلان یاپراق (خزل) لارین كولو، ائولره، آخیرلارا، هینلره، كوملارا سرپیلیر. بؤیلجه حئیوانلاری جوتلشمه سی سورعتلنمیش اولور اینانجی واردیر. بیتلیسده، اوجاقدان كول آتیلان هینده  یومورتا وئریمی نین آرتاجاغینا اینانیلیر.  

  آنادولودا و آذربایجاندا اولدوغو كیمی بولقاریستاندا دا خیدره للز چشیدلی آدلار آلمیش، یؤره لره گؤره ایقلیمه باغلی اولاراق تقویم قایمیش و نوروز / سولطان نوروز ایله عینی لشدیغی ده اولموشدور.  

  بولقاریستاندا ایلك یاز تؤرنلرینه  " قیزیل "  دئییلمه سی ده ایلگینجدیر. بركتین، بوللوغون، دؤل توتمانین اؤنم گؤستردیگی بو بایراما قیزیل دئییلمیش اولماسی، بیزه  " قیزیل آلما "  اولقوسونو و اوشاق دیلگی ایله  " آلمالی یئرلر "  ده یاتیلماسی اینانجینی خاطیرلادیر.  

      آ.تاجئمئنین بولقاریستان توركلریندن یاپدیغی تثبیتلر آراسیندا اؤنملی بیر خوصوصدا  " قارغا بوتكاهی "  ویا  " قارغا توی/قارغا لاپاسی/ قارغا تؤره نیدیر. اساسن بو آدلاندیرما باشقورت توركلرینه عایید اولوب ایلك یاز بایرامی قارشیلیغیدیر. بو تسپیتین بیر بویوتو دا قیزیل دریلی توركلری ایله ایلگیلیدیر. بیزی هیجانلاندیران یؤنو ایسه قارصدا’ ایغدیر، ناخچیوان و آذربایجاندا  " دوزلو گلیك "  دئیه بیلینن بیر چؤرگین سوبای قیزلار طرفیندن یئییلیب، سو ایچمه دن یاتیلماسی و آرتان چؤرگین ده پنجره نین ائشیگینه قویولوب بو  چؤرگین قارقالار طرفیندن آلینماسی نین گؤزله نیلمه سیدیر. بو گئجه گنج قیزلارا بیر اوغلان رؤیادا سو وئریر، بو اوغلان قیزین قیسمتی اولان كیمسه دیر. قارغا ایسه دوزلو گلیكی آلیر و بیر طرفه، باجایا دوغرو اوچار، قیزین قیسمتی او یؤره ده او ائوده دیر، اینانجی واردیر. تورك خالق اینانجلاریندا قارغا موتیفی اولدوقجا گنیش یئر توتار اینجله مه یه دگر.  

   " اوددان آتلانما "  تورك خالقلاری نین اود كولتو ایله ایلگیلیدیر. راشید الدین ابوالقاضی باهادیر دان ارگنه قون موناسبتی ایله بیلیریك. ایلك یاز گون دؤنومونده داغین دمیر قسیمینی اریتمه یه معتوفدور. قاشقارلی ماحمود دا دمیره اولوهییت وئرن تورك بویلاریندان سؤز ائتمكده دیر. دمیرین بولوندوغو یئره جین-پری نین گیرمه یه جگی اینانجی آنادولو و آذربایجان توركلرینده اولدوغو كیمی بولقاریستان توركلرینده ده واردیر.  

      آلتای تورك خالق اینانجلاریندا دمیر و دمیرچی كولتونو توپارلاركن آ. تاجئمئن؛ تورك اینانجیندا گؤك اوزو دمیرچیسی واردیر. او، شامانلارین قودسییتی ساییلیر. گؤك دمیرچیسی، یاپتیغی مؤعجیزه لی آینالاردان، یئره آتار. یئریوزونده كی  شامانلار، بونلاری آلیرلار و شامانلیق تاخیملارینا علاوه ائدرلر. شامانلار تورك اینانجینا گؤره، مؤعجیزه یارادان بؤیوك دمیرچیلردیر. بو اوزدن اونلاردان كؤتو روحلار قورخارلار. دمیرچی ده چوخ دفعه خالقی كؤتو روحلاردان و خسته لیك دن  قورویان كیشی ساییلیر. بوریاتلار و ساخالاردا دمیر و دمیرچی قوتسال اعیتیباری گؤرورلر. بورادا چوخ كره، دمیرچی شاماندان گوجلودور. دمیرچی ایسترسه معنوی گوجو ایله شامانی اؤلدوره بیلر. 

  اوودان گئچمك، عاییله فردلرینی گئچیرمك، حئیوانلاری و او اشیالارینی اوددان گئچیره رك قوللانماق بئلجه ماددی و معنوی تمیزلیگه اولاشیلاجاغینا اینانماق بوتون تورك دونیاسیندا گؤرولوركن؛ ایلك یاز مراسیملری آذربایجان اؤنجه لیكلی اولاراق بولقاریستان و آنادولونون بعضی یؤره لرینده ده گؤرولور. 

  دمیردن یاپیلمیش آت نالی ائو و آخیرلاردا نظرلیك اولاراق قوللانیلیر. آنانی آل آروادیندان قوروماق اوچون یاستیغی نین آلتینا قمه، اوراق پارچاسی كیمی دمیر اشیا قویولور؛ قیرخی چیخمامیش بالالارین قیرخی قاریشماسین دئیه سانجاق دییشدیریلیر؛ چوخ یاغان یاغیشین دورماسی اوچون اوجاقدان چیخاریلمیش دمیر ساچ آیاغی ائشیگین دیشینا ترسینه آتیلیر. خیدره للز ده دنیز كناریندا ساچ آیاغیندان آتلانیرسا قیزلارین قیسمتی نین آچیلاجاغینا اینانیلیر. حامیله  قادینین ببگی نین جینسییتی دمیر قایچی و دمیر بیچاقلا تخمین ائدیلیر. اؤلونون شیشمه مه سی ایچین گؤكسونه دمیر پارچاسی قویولور. بیرچوخ یئرده دمیر بیچاغین آغزی قاپاتیلاراق  " قورت آغزی "  باغلانیر. داماد و گلینه گردك گئجه سی بویو یاپماق اوچون دمیر كیلید قاپاتیلیر ویا دامادین قاپیسینا دمیر میخ چاخیلیر. دمیر میخ بعضی توربه لره آداق آداماق و تداوی اولماق اوچون ده چاخیلیر. بیرچوخ یئرده ببگین گؤبك باغی قیزغین دمیر ایله كسیلیر. آنادولودا  " قارا قازان/ دمیر قازان "  قونشویا چوخ وئریلمز.  

  آنلاتییا گؤره، خیضیر و ایلیاس ایلده  بیر دفعه قارشیلاشان ایكی قارداشدیلار. او گئجه گونش دوغمادان اؤنجه دوغادا درین بیر سسسیزلیك حاكیم اولور. او گون قوربانلیق قوزولارین بئللری  " ال ال خینالانیر "  مونجوق آتما، قیسمت سئچمه ویا باشقا بیر شئی ده اولسا اؤرنكلمه لر یاپتیغیمیز بؤلگه لرین اوچونده ده گنج قیزلار قیسمتلرینی بلیرله مك اوچون خیدره للز ده گول آغاجی دیبینده سئچیلمیش بیر آرخاداشلارینا كوپدن، اوزوك، سیرغا، دویمه كیمی اشیالارینی چكدیریرلر.  

  دوغو آنادولونون وارتو، قارلی اووا، ترجان، بینگؤل، ارزینجان، هینیس، آشقاله، كیغی، پولومور، مازگیرت ناظیمییه یؤره لرینده اوجاق آیی نین سون هفته سی ایله شوبات آیی نین ایلك هفته سی آراسیندا  " خضیر هفته سی "  قوتلامالاری یاپیلیر. بو شؤلنلر بیر میننت و شوكران شؤلنلریدیر. خیضیر داردا قالان و سیخینتیسی اولانلارا یاردیما قوشان اولو بیر وارلیقدیر.  " خیضیر "  كلمه سی بسم اله كیمی اینسانلارین آغزیندان دوشمز. او، بوز آتی نین سیرتیندا ایلین و گونون هر ساعاتیندا یاردیما مؤحتاج اولانلارین ایمدادینا یتیشر. 

  خیضیر هفته سیندا چارشنبه آخشامی گونوندن باشلانیلاراق اوچ گون اوروج توتولور. اوروجون سونو جوما آخشامینا دنك گتیریلیر. بو اوروجون سون گونو بوتون ائولرین ایچی دیشی تمیزلنمیش غسل و طهارت آلینمیشدیر. آخشام اوستو پیشیریلن چؤركلر داغیدیلیر. داغیتما ایشله می، شهیدلیكلرده، قوتسال یئرلرده، یاتیرلار و عاییله نین  " آتا "  دورومونداكی فردلری نین مزارلاری باشیندا یاپیلیر. آیریجا او زیارتلرینده ده ایكراملاردا بولونولور. زیارتینه گئدیلن قوتسال یئرلردن دؤنولوركن، قونشولارا و اوشاقلارا  " خیضیر لوقماسی "  داغیدیلیر. اونلارین خئییر دوعالاری آلینیر.  

  خیضیر شؤلنلرینده ایفطارا دوغرو قوربانلار كسیله رك فقیر فقرایا داغیدیلیر. كؤی خالقی قروبلار حالیندا قوربان كسیلن ائولره دعوت ائدیلیب ایفطار یئمكلری توپلو حالدا یئییلیر. 

  خیضیر شؤلنلری نین مؤحتواسی ایچریسینده  " ایشیق كولتو " ده واردیر. جوما آخشامی ائولرین قارانلیق یئرلرینه، شهیدلیك كیمی قوتلو مزارلارا، آتا قبیرلرینه شام تیكیلیر و چیراغلار یاندیریلیر. بو توردن مكانلارین آیدینلانماسی ایسته نیلیر. بو زامان ظرفینده دینی آغیرلیقلی صؤحبتلر یاپیلیر، ذیكرائدیلیر. بیلنلردن بعضی مؤمونلر  " بوز آتلی خیضیر "  ایله ایلگیلی منكیبه لر آختاریرلار.  

  خیضیر شؤلنلری نین بیر بؤلومونده ده گلجگی اؤیرنمه ایله ایلگیلی دینی اویقولامالار یاپیلیر. سوبای گنجلر گله جكده كیمینله ائولنه جكلرینی اؤیرنمك ایسترلرسه، خیضیر شؤلنلری نین سون گونو (جوما گونو) سحرین ائركن ساعاتلریندا دیشارییا چیخار، قارلارین اوزرینه ككلردن لوقمالار بوراخیلاراق گؤزتیمه گئچرلر. دوزلو گلیكده اولدوغو كیمی قارغالارین لوقمالاری گؤتوردوكلری باجایا گلین گئدجگینه اینانیلیر.  

  بو یؤره ده هر قبیله نین  " خیضیر گونو "  آیری دیر. بو اویقولاما خیضیر هفته سی نین اوزاماسینی ساغلار. وارتونون لولان بؤلگه سینده  " كل و اوغلان "  و هارمك بؤلگه سینده  " كل اوغلان "  اویقولامالاری واردیر. بونلار آرالیق آییندا یاپیلیر. كل اوغلانین آغ كئچی قیلیندان اوزونجا بیر ساققالی و بیغی واردیر. باشینا كئچه دن بیر بؤرك تاخیلیب، شالوار و چكئتینه بوكولموش اوتدان كمر یاپیلیر. بورما اوتلاردان بؤركونون اطرافینا ساریق یاپیلیر. الینده بیر عصا، سیرتیندا بیر توربا، یانیندا گنج قادین رولونه چیخمیش بیر كیشی واردیر. بونلارین ائولردن توپلادیقلاری یئیه جكلر پیشیریلیب توپلو حالدا یئییلیر.  

  علوی اینانجلی موسلومان توركلرده رومی مارتین 17. گونو ایل باشی و بایرام ساییلیردی. او گونون گئجه سینده اینسانلار یوخودا ایكن، جانلی جانسیز بوتون طبیعت، بوتون مخلوقات تانرییا سجده ائدر. او گون هركه سین ایللیك  ریذق –روزی  و موقدرراتی نین تعیین ائدیلدیگینه اینانیلیردی. یاپیلاجاق مراسیمه حاضیرلیق اولماق اوزره اوجاغین رئیسی اوفاق داشلار توپلار، بو داشلاری ائو پاجاسی نین دیشیندا بیر یئره قویاردی. داشلاردان  هر ائو خالقیندان بیر صاحیبی واردی. ائرته سی سحر ائركندن او داشلارین آلتی قالدیریلیر، داشلارین هانسیسی نین آلتینا قیزیل بیر بؤجك گیرمیش ایسه، او ایل، او اوجاغین ریزقی، او فردین اوزوندن وئریلمیش دئیه اینانیلیردی. 17 مارت سحری عاییله نین بوتون فردلری آغ -پاك و شیك گئبینیر، بایرام یاپاردی. بوتون ائولرده یئمكلر و ضییافتلر یاپیلیر. بو شؤلنده كؤیلویه ایكرامدا بولونولور، یئمك مراسیمین سونوندا اؤلولرین روحلارینا فاتیحه اوخونوردو.

      دوغو آنادولودا خصوصیله علوی اینانجلی موسلومان توركلردن زازالاردا مزار قالدیرما تعبیر ائدیلن بیر اویقولاما واردیر. بونا گؤره ایلك باهاردا مزارلیغا گئدیلیر، اورادا یئمك یئییلیر و مزارلیق اوناریلیر. بو اویقولامانین اؤلونون اؤته كی  علمده كی  حیاتی اوچون خئییرلی اولاجاغینا اینانیلیر. اویغور، گؤك تورك و هون توركلرینده كی  بنزری اویقولامالارا چوخ اویان بو تدبیقاتدا مزار ایلك شكلیندن چیخاریلیب كسمه داشلاردان یئنیدن یاپدیریلیر. هازیران باشلاریندا یاپیلان مزار قالدیرمادان سونرا اؤلوب دفن ائدیلن یئنی اؤلنلرین  " مزار قالدیرما "  اویقولاماسی بیر سونراكی هازیران آیی باشلاریندا قالیر. هازیران آیی نین ایلك هفته سینده قرارلاشدیریلان بیر گونده قادین، اكیشی، اوغول-اوشاق توم كؤی خالقی ان گوزل گئییملرینی گئیه رك توپلوجا مزارلیغا گئدرلر. برابرلرینده كسیلن قوربانلاردان اتلر، كلله لر، چرزلر، چؤركلر، تازه پنیر و حالوالار یاپیلاراق گؤتورولور. هركس اؤز یاخینلاری نین مزارلاری باشیندا چؤكه رك چیچكلر قویار، مزار داشلارینی اؤپر و گؤز یاشلاری ایله دوعا ائدرلر. كیشیلر مزارلاری داش و سیمان ایله یئنیدن یاپارلار. داها سونرا قوران اوخونور، توپلوجا دوعالار ائدیلیر. جوما آخشامینا راستلایان بو اویقولاما ایلده  بیر دفعه یاپیلیر.

  قونو اؤزتله نیله رك سؤیله نه بیلر كی، گیره سونلولار توركمن عشیرتینده یاشاماقدا اولان خالق اینانجلاری گونئی و قوزئی آذربایجان، اورتا دوغو قافقاز، آنادولو و بالكانلار تورك خالق اینانجلاری اعیتیبارییلا بیر بوتونلوك ایفاده ائتمكده دیر. بو بوتونلوگون درینلیكلرینده اورال آلتای توركلریندن گلمكده اولان تنگریجیلیك اینانجی یاتماقدایر.  

فاروك سومر، اوغوزلار-توركمنلر تاریخلری، بوی تشكیلاتلاری، دستانلاری، ایستانبول 1992  

  عالی چلیك، ترابزون شالپازلاری چپنی كولتورو، ترابزون 1999  

  جودت توركای، عوثمانلی ایمپاراتورلوغوندا اویماق عشیرت و جماعتلر، ایستانبول 1999  

   توحید ملك زاده دیلمقانی، توركلرده اؤلوم قونوسونا بیر باخیش گؤروشو، تبریز 1379 (2001) س. 51-89  

عالی هایدار دده قوربان، آ.گ.ه.  

   ائرمان آلتون، جمالی ریتوه لی و بالكانلارداكی واریاننلاری، آنكارا 1993 ؛ عبدالرحیم دده، باتی تراكیا تورك فولكلورو، آنكارا 1987  

متین آنت، اویون و بویو تورك كولتورونده اویون قاورامی، ایستانبول 1974 شوكرو ائلچین، آنادولو كؤی اورتا اویونلاری، كؤی تییاتروسو، آنكارا 1977، كامیل تویقار، كاراگؤز،كوكلا،اورتا اویونو،اویون متنی یاریشماسی، قاراگؤز اویون متینلری، آنكارا 1987  

فواد یؤندملی، مولوی لیكده سماع ائییتیمی، آنكارا 1999؛ موعممر اولودمیر، اسكی شهیر سماعلاری، آنكارا 1995  

  آمانگول دوردویوا، توركمن مونجوكا آتتیلاری، بیلیگ س.1 باهار: 1996 س.89-91   

عبدل الحالوك م.چای، تورك ارگنه قون بایرامی نوروز، آنكارا:1989  

   ایبراهیم بویزئل  "  ایغدیر ناخچیوان و تبریز اوچگه نیده نوروز گلنكلری "  ، نوروز و رنكلر، آنكارا 1996 س،111-121  

  آحمت یاشار اوجاق، ایسلام تورك اینانجلاریندا خیضیر یاخود خیضیر ایلیاس كولتورو، آنكارا 1985  

   آحمت تئجمئن، بولقاریستان توركلری اینانیشلاری ویا تورك كیملیگی، آنكارا 1995  

یاشار كالافات  "  گؤك توركلردن گونوموزه تورك خالق اینانجلاریندا قورد "  اون دؤرد.تورك تاریخ كونگره سی، 9-13 ایلول 2002 آنكارا  

   عالی هایدار دده قوربان، زازالاردا شؤلنلر و تؤرنلر، آنكارا 1994  

عالی هایدار دده قوربان، زازا خالق اینانجلاری، آنكارا 1993 اوكتای آسلانتاش 

   

  كیتابین آدی.: ایران توركلوگو (ژئوكولتورل بویود)

  كیتابین یازاری.: یاشار كالافات 

  باسیم ایلی.: 2005 یایین ائوی : یئددی تپه یایین ائوی 

  صحیفه.: 131 - 145 

كؤچورن :‌عباس ائلچین