محمدعلی صیدقی‌نین رئداكتور اولدوغو  " شئیپور "  ژورنالی حاقیندا

 حسین هشیملی 

  فیلولوگییا علملری دوكتورو، امكدار علم خادیمی 

    ییرمینجی عصرین ایلك اون ایللیكلرینده آذربایجان مطبوعاتی‌نین اینكیشافیندا ناخچیوان تورپاغی‌نین یئتیرمه‌سی اولان بیر سیرا ضیالیلار موهوم خیدمتلر گؤسترمیشلر. كئچن یوز ایللیگین آذربایجان دیلینده چیخان ایلك مطبوعات اورقانی كیمی محمد آغا شاهتاختلی‌نین نشر ائتدیردیگی  " شرقی-روس "  قزئتینی، ادبی-ایجتیماعی فیكیر تاریخیمیزده خوصوصی مرحله  ساییلان، میرزه جلیل دوهاسیندان نور آلان مشهور  " موللا نصرالدین "  ژورنالینی خاطیرلاتماق كیفایتدیر. همین مطبوعات اورقانلاری حاقیندا آپاریلمیش تدقیقاتلار اونلاری چاغداش نسیللرین یاخیندان تانیماسینا شراییط یاراتمیشدیر. لاكین عئینی سؤزلری بیر باشقا ناخچیوانلی ضیالی، گؤركملی معاریفچی ادیب محمدتاغی صیدقی‌نین اوغلو، گؤركملی ژورنالیست و پوبلیسیست محمدعلی صیدقی‌نین (1888-1956) مودیری، یعنی رئداكتورو اولدوغو  " شئیپور "  ژورنالی باره ده دئیه بیلمریك. چونكی آذربایجان ساتیریك مطبوعاتی تاریخینده اؤنملی یئر توتان  " شئیپور "  ژورنالی ایندییه دك علمی فیكرین دیقتیندن كناردا قالمیشدیر. ژورنال حاقیندا یالنیز بعضی قیسا مولاحیظه‌لر سؤیله‌نیلمیشدیر كی، بونلارین دا چوخو غئیری-دقیق، یاخود دا بیرطرفلیدیر. 

   " شئیپور "  ژورنالی‌نین جمعی 14 سایی چیخمیشدیر، اونلاردان 11-ای 1918-جی ایله، 3-او ایسه 1919-جو ایله عاییددیر. ژورنالین ایلك سایی 5 اوكتیابر 1918-جی ایلده، سون سایی ایسه 18 یانوار 1919-جو ایلده ایشیق اوزو گؤرموشدور. هفته ده بیر دفعه  چیخان بو ژورنال باكیدا ائلئكتریك  " توران "  مطبعه‌سینده نشر اولونوردو.  " شئیپور "  ژورنالی‌نین صحیفه‌لرینده محمد­علی صیدقی، صمد منصور، سالمان مومتاز، جعفر جاببارلی و دیگر تانینمیش قلم صاحیبلری‌نین ایدئیا-بدیعی موكمّلیگه مالیك یازیلاری موهوم یئر توتوردو. 

  ژورنالداكی ماتئریاللارلا اطرافلی تانیشلیقدان سونرا دئیه بیلریك كی،  " شئیپور " آ اوزون ایللر بیرطرفلی، لاقئید موناسیبت بیلاواسیطه اونون مؤوضو-ایدئیا موندریجه‌سی، ایزله‌دیگی قایه ایله باغلی ایدی. ایجتیماعی-سیاسی حادیثه  و پروسئسلره آیدین مؤوقئعدن موناسیبت بیلدیرن ژورنال وطن و خالق طالعیی اوچون خوصوصی اؤنم داشییان مسله‌لره حساسلیقلا یاناشیر، میللی منافعلرین آردیجیل مودافیعه‌چیسی كیمی چیخیش ائدیر، بو یولدا هئچ ندن چكینمیردی. خوصوصن آذربایجانین یئنیدن ایشغالینا یؤنلن روس بولشئویزمی‌نین اصل ماهیتی، اونلارا و دیگر هاوادارلارینا آرخالانان ائرمنیلرین فیتنه‌كار عمللری، اساسسیز تورپاق ایدیعالاری، 1918-جی ایلین مارتیندا سویداشلاریمیزا قارشی تؤرتدیكلری قانلی قیرغینلار  " شئیپور " اون صحیفه لرینده توتارلی فاكتلار و اهاطه‌لی تحلیللر واسیطه‌سیله گاه جیدی، گاه دا ساتیریك طرزده اؤز ایفاده‌سینی تاپمیشدیر. محض بو جهتلرینه گؤره ژورنال  " عكس-اینقیلابی "  روحلو مطبوعات اورقانی ساییلاراق سووئت دؤورونده تدقیقه جلب اولونمامیشدیر. موستقیللیك دؤورونده ده بو یؤنده ائله بیر اساسلی ایش گؤرولمه‌میشدیر.  

   " شئیپور " اون صحیفه‌لرینده موختلیف گیزلی ایمضالارا راست گلیریك. بو مطبوعات اورقانینداكی  " شئیپور "  ایمضاسی‌نین شاعیر-پوبلیسیست، ژورنالین ناشیری صمد منصورا منسوبلوغو باره ده ایدیعا اولسا دا، بو، دوغرو دئییل. فیكریمیزی تصدیقله‌ین چوخ‌سایلی فاكتلاردان بیرینی خاطیرلاتماق كیفایت ائدر. مشهور سالنامه‌چی غولام محمدلی  " ایمضالار "  كیتابیندا  " شئیپور " داكی  " شئیپور "  ایمضاسینی محمدع لی صیدقی‌یه عایید ائتمیشدیر و بو داها اساسلیدیر. هر شئیدن اؤنجه، اونا گؤره كی، غولام محمدلی  " ایمضالار " این اولینده كی   " بیر نئچه سؤز " ده م.صیدقی ایله اوزون ایللر داوام ائدن یاخینلیغینی، امكداشلیغینی، همچنین كیتابی حاضیرلایاركن موختلیف ایمضالارین توپلانیلماسی و دقیقلشدیریلمه‌‌سینده بیر سیرا دیگر ضیالیلارلا یاناشی، محمدعلی صیدقی‌نین ده واختی ایله اونا كؤمك ائتدیگینی یازمیشدیر. باشقا ایمضالاری دقیقلشدیرمه‌یه كؤمك گؤسترن م.صیدقی، سؤزسوز كی، اؤزونه عایید ایمضالار باره ده ده غ.محمدلی‌یه دقیق معلومات وئرمیش اولمالی ایدی. بئله‌لیكله،  " شئیپور "  ژورنالینداكی  " شئیپور "  ایمضاسی‌نین محض م.صیدقی یه مخصوصلوغونو تصدیقله‌مه‌یه تام اساس وار. 

  اونو دا دئیك كی، محمدعلی صیدقی مطبوعات ساحه‌سینده اوزون ایللر ثمره‌لی فعالیت گؤسترمیشدیر. م.صیدقی هله 1910-11-جی ایللرده  " موللا نصرالدین "  ژورنالیندا رئداكتور كؤمكچیسی اولموش، او دؤورده بو ژورناللا یاناشی،  " تازه حیات " ،  " ایقبال " ،  " یئنی ایقبال " ،  " بصیرت " ،  " طوطی " ،  " زنبور " ،  " آذربایجان "  و دیگر مطبوعات اورقانلاریندا موختلیف مؤوضولاردا چوخ‌سایلی مقاله‌لر و فئلیئتونلار درج ائتدیرمیش، سووئت دؤورونده ده یارادیجیلیقدان اوزاقلاشمامیشدیر. لاكین اونون بدیعی-پوبلیسیستیك ایرثی، او جومله‌دن  " شئیپور "  ژورنالینداكی فعالیتی ایندییه دك آراشدیریلمامیشدیر. 

  محمدعلی صیدقی‌نین  " شئیپور " اون ایلك سایینداكی  " آلتی آی "  آدلی مقاله‌سی ژورنالین اساس مرامنامه‌سی، پروقرام سندی ده ساییلا بیلر. بورادا هفته‌‌لیك ژورنالین اساس هدفلری، باشلیجا قایه‌سی اؤز ایفاده سینی تاپمیشدیر. م.صیدقی‌نین ژورنالین موختلیف سایلاریندا وئریلمیش  " عسگرلیك " ،  " قرامموفون " ،  " تیفلیس دوماسی " ،  " باریشیرلار " ،  " نه ایسته ییرلر؟ " ،  " نه وار، نه یوخ؟ " ،  " بو گون " ،  " سیاست "  و دیگر مقاله و فئلیئتونلاری اونون یئتكین قلمیندن، آیدین میللی مؤوقئعییندن سوراق وئریر. اونو دا دئیك كی، ایلكین آراشدیرمالاریمیز  " شئیپور " داكی دیگر گیزلی ایمضالاردان دا بعضیلری‌نین م.صیدقی‌یه عاییدلیگی احتیمالینی آرتیریر. هر حالدا، بوتون بونلار اهاطه‌لی تدقیقات یولو ایله دقیقلشدیریلمه‌لی‌دیر. 

   " شئیپور " اون 4-جو ساییندا محمدعلی صیدقی‌نین درج ائتدیردیگی  " تیفلیس دوماسی "  آدلی مقاله ده  " سوسیالیست دریسی اؤرتموش داشناكلارین "  1918-جی ایلین مارتیندا خالقیمیزا قارشی تؤرتدیكلری قانلی قیرغینلاری پرده‌له‌مه‌سی، اویدورمالار یایماسی، بولشئویكلرین ائرمنیلری دستكله‌مه‌سی، آذربایجانلیلارا موناسیبتده آیری-سئچكیلیك ائتمه‌سی، هموطنلریمیزین عكس-اینقیلابچی آدییلا قیردیریلماسی دیقت مركزینه چكیلمیشدیر. مؤلیف ایستئهزا و غضبله یازیردی:  " قافقاز ایسلام اهالیسی هامیسی  " kontrevolyusioner " ، یعنی عكس-­اینقیلابچی اولدوقلارینا گؤره اونلارین قتلی واجیبدیر. لاكین كیروه‌لر اصل حقیقی سوسیالیست، یعنی جیب‌گیر اولدوقلاریندان اونلار لازیملی آداملاردیرلار. اؤزلری ده آزدیرلار. ...اونلارا ال گزدیریب آزالتماق یاخشی دئییلدیر " . م.صیدقی اصل وطنداش یانغیسی ایله بئله بیر حاقلی سوال وئریردی:  " آما بیرجه بوراسی وار كی، بیلمیرم، بو  " رحملی آغالار "  بیر نئچه ایلده بوتون قافقازییادا موسلمان قانی چای كیمی آخاندا هارادا ایدیلر؟ "   

  8-جی سایداكی  " بو گون "  آدلی مقاله‌ده ایسه آندرانیكین قاراباغدا قیرغینلار تؤرتمه‌سی، ائرمنیستان حؤكومتی‌نین اونا دستك وئرمه‌سی، ائرمنیلرین اساسسیز ایدیعالاری نظره چاتدیریلمیشدیر. مقاله مؤلیفی م.صیدقی یازیر كی، تیفلیسده چیخان  " قرۇزییا "  قزئتی اۇپۇچنین آدلی روس یازارین  " كئچمیش خولیالار "  مقاله‌سینه اؤز صحیفه‌لرینده یئر آییرماقلا ائرمنیلره جاواب وئرمك ایسته‌میشدیر.  " آذربایجان "  قزئتی ده همین مقاله‌‌‌نین ترجومه‌سینی درج ائتمیشدیر. بو مقاله ده اۇپۇچنین آشكار شكیلده یازیر كی، قافقازدا ائرمنیستان آدلی بیر شئی اولماییبدیر. روسلار قافقازی توتاندا بورادا بیر گورجوستان اولوب، بیر ده آذربایجان خانلیقلاری.  

  ژورنالین 9-جو سایینداكی  " سیاست "  مقاله‌سینده ده م.صیدقی بدنام آندرانیكین تؤرتدیگی قیرغینلاردان دانیشمیشدیر. وطنپرور پوبلیسیستین ژورنالین 11-جی ساییندا درج اولونموش  " گورجو-ائرمنی ووروشماسی "  آدلی مقاله‌سی ده سیاسی كسكینلیگی و او دؤورون حادیثه‌لری‌نین اوبیئكتیو تحلیلی ایله سجییه‌له‌نیر. مقاله مؤلیفی سرحد مسله‌لرینی و دیگر موباحیثه‌لی مطلبلری موزاكیره ائتمك اوچون تیفلیسده كئچیریلمه‌سی نظرده توتولان كونفرانسدا ایشتیراكدان هر دفعه  بیر بهانه ایله بویون قاچیران ائرمنیلرین اساسسیز مؤوقئعیینی، گورجولره قارشی دا ایدیعالار ایره‌لی سورمه‌لرینی، وحشی داشناكلارین بورچالی‌دا یاشایان سویداشلاریمیزا دیوان توتدوقلارینی ایفشا ائتمیشدیر.  

  عومومیتله، محمدعلی صیدقی‌نین و دیگر مؤلیفلرین  " شئیپور "  ژورنالینداكی دیرلی اثرلری درین سوسیال-سیاسی موندریجه سی ایله سجیییله‌نیر. اونلارین بیر چوخو 1918-1919-جو ایللرده ائرمنیلرین آذربایجانلیلارا قارشی تؤرتدیگی قیرغینلاری، عاغیلاسیغماز وحشیلیكلری رئال فاكتلارا ایستینادن بدیعی-پوبلیسیستیك طرزده عكس ائتدیریر.  

  بوتون بونلاری نظره آلاراق، ادبی-ایجتیماعی فیكیر تاریخیمیزده موهوم مؤوقئعیی اولان  " شئیپور "  ژورنالی‌نین بوتون سایلارینی لاتین الیفباسی ایله چاپا حاضیرلاییریق. 

كؤچورن: عباس ائلچین