جلیل محمدقولوزاده و میللی ایدئیا

 سونا ولی‌یئوا  

  فیلولوگییا اوزره فلسفه دوكتورو 

        19. عصرین سونو 20. عصرین اوللری آذربایجانین بدیعی-ائستئتیك و ایجتیماعی فیكیرینده‌‌‌ میللی اویانیش، اؤزونودرك، ایستیقلال دوشونجه‌لری‌نین جوجرمه‌سی پروسئسلری‌نین رئنئسانس دؤورو حساب اولونور. میرزه جلیلین همین دؤورده ادبی-ایجتیماعی موحیطه گلیشی ایله بو پروسئس داها دا سورعت‌لنمیش و میللی ایدئیا گئتدیكجه كوتلوی‌له‌شه‌رك مینلرله اینسانین فیكیر دونیاسینا حاكیم كسیلمیشدیر.  

  سؤز و صنعت تاریخینده او شخصلر كوریفئی‌لیك زیروه‌سینه اوجالا بیلیر كی، اونلار خالقین، میللتین و جمعیتین سیویل اینكیشافینا، منسوب اولدوغونو دؤولتین بین الخالق آرئنادا ساییلیب-سئچیلمه‌سینه اؤز فعالیتلری ایله ایستیقامت وئریب بو پروسئسده فعال ایشتیراك ائدیرلر. آذربایجان ادبیاتینا ایستیقلال دوشونجه‌سی گتیرن میرزه جلیل ایلك گوندن ادبی-ائستئتیك موحیطده آذربایجانچیلیق ایدئولوگییاسی‌نین بانیسی كیمی چیخیش ائده‌رك وطنین، دیلین، میللتین، دونیا ترققیسینه قوشولوب، ساییلیب-سئچیلمه‌سی ایدئیاسینی یارادیجیلیغی‌نین اساس دئویزی كیمی قبول ائتدی. الینه قلم آلدیغی گوندن عؤمرونون سونونادك میللی ایستیقلال اوغروندا موباریزه‌نی مسلك كیمی، ایدئیا موباریزه‌سی كیمی قبول ائدن میرزه جلیل اؤزونون داهی تفككوروندن سوزولن نورون ضییاسیندا موستقیل آذربایجانین وارلیغی‌نین اوزاقدان دا اولسا آیدینجا گؤروردو. 20. عصرین اوللرینده هم داخیلی، همده روسییا و قافقاز حؤكومت دایره‌لری‌نین تعقیبلریندن بیر آن بئله یاخا قورتارا بیلمه‌ین بؤیوك ایجتیماعی خادیم و سؤز اوستادی نه ادبیاتدا، نه‌ده‌كی، ایجتیماعی فعالیتینده آذربایجان خالقی‌نین میللی اویانیشی، ترققیسی و دیرچلیشی، همچنین موستقیل‌لیگی اوغروندا موباریزه‌نی ‌نینكی دایاندیرمامیش، حتّی اؤز دوشونجه‌لری‌نین توپلوسوندان یارانمیش بیر حراكاتین اؤندری كیمی اطرافیندا دؤورونون تحصیلی، آچیق فیكیرلی شخصلرینی بئله بیرلشدیره بیلمیشدی. 

     دؤورونون ادبی-بدیعی، ایجتیماعی فعالیت مئیدانیندا یوكسك ائنئرژی و میللی تعصوب‌كئش‌لیك فعالیتی گؤسترن میرزه جلیل محض بو ایللرده زمانه‌سی‌نین اینكیشاف پروسئسلری‌نین احتییاجیندان دوغان  " موللا نصرالدین "  ژورنالینی یاراتدی. آذربایجان ادبیاتیندا میللت دیلین جفاكئش‌لیگینه، وطن سئوگیسینه بو گون بئله آلتئرناتیوی اولمایان بو ژورنال بؤیوك ایدئیا مكتبی كیمی عصرین اوللرینده آذربایجانین وطنداش ضیالیلارینی، موترققی كیمی فیكیرلی سؤز و ایدئیا مسلكداشلارینی اؤز اطرافیندا بیرلشدیریردی. 

    20. عصرین اوللرینده آذربایجان ادبیاتینا یئنی نثر اوسلوبو، یئنی دیل (هامی‌نین باشا دوشه‌جگی ساده بیر دیل) گتیرن، ایجتیماعی-سیاسی، ادبی-مدنی اینتیباها اؤز گلیشی ایله ایكی‌قات اینتیباهلیق روحو بخش ائدن  " موللا نصرالدین"  هم ده آزادلیق، دئموكراتییا، ترققی اوغروندا موباریزه‌نین زیروه تریبوناسینا چئوریلدی.  

     ژورنالین نشری ایله هم ده آذربایجان ادبیاتی‌نین میللی مطبوعاتیمیزین تاریخینده ایلك دفعه  كوتلوی اوخوجو آودیتورییاسی اوچون مخصوصی كسَر و اوپئراتیو تاثیری ایله سئچیلن ژانر-ساتیریك مطبوعات ژانری تاریخه وثیقه  آلدی. 

      بوتون فعالیتینده‌‌‌  موترققی‌لیك دویولان ج.محمدقولوزاده‌نی‌ نینكی دؤورونون ادبی-بدیعی موحیطینده، همچنین آذربایجانین ایجتیماعی فیكری و فعالیت تاریخینده بؤیوك دئموكرات آدلاندیرساق هئچ ده سهو ائتمریك. بو گون آذربایجاندا دئموكراتییانین اینكیشاف ائتدیگی بیر زاماندا بؤیوك ایدئولوق و نثر اوستادی‌نین دئموكراتیك فیكری و ایدئیالاری‌نین واختیله‌ نه قدر اوزاق‌گؤرن‌لیكله یازدیغی‌نین شاهیدی اولوروق. اونون عصرین اوللرینده ایجتیماعی فیكره تلقین ائتدیگی و تحلیل ائتدیگی  " فیرقه‌لر دعاواسی " ،  " آزادی ویجدان " ،  " تزه پارتیلر "  و س. مسله‌لر آذربایجاندا عوموم‌بشری، سیویل اهمیت كسب ائدن چوخ‌پارتییالی سیستئم، اینسان حاقلاری، كونستیتوسییا حوقوقلاری، دئموكراتیك سئچكی عنعنه‌سی حاقیندا سؤیله‌دیگی یئتكین، بؤیوك اهمیت كسب ائدن فیكیرلر بو گون ده اؤز آكتواللیغینی ایتیرمه‌‌‌میشدیر. 

     میرزه جلیل  " جومهوریت "  مقاله‌سی آذربایجان دؤولتچی‌لیگی اوچون سیویل جمعیت، دؤولتچی‌لیك و رئسپوبلیكا قورولوشو حاقیندا آلتئرناتیوی اولمایان، همیشه ‌‌‌موعاصیر اولان اصل تاریخی سنددیر. او چوخ ساده و دولغون بیر دیلله یازیردی:  " جومهوریت، یعنی رئسپوبلیكا ائله بیر حؤكومته دئییلیر كی، اورادا مملكتین ایداره‌سی جاماعاتین اؤز عؤهده‌سینده و ایختییاریندادیر. نئجه كی، مثلا، فیرنگیستان، ایسوئچره و غئیری‌لری كیمی " .  

  جومهوریت اوصولونا گؤره‌‌‌ مملكتین ایداره‌سی جاماعاتین اؤز ایختییاریندادیر. جاماعات دئدیكلری وطنین صاحیبی‌دیر. دخی هئچ كسین ایختییاری یوخ كی، اؤزونه پادشاه آدی قویوب، میللتین راییندن كنار مملكت ایشینه قاریشسین. 

  ...مملكت ریسینه پرئزیدئنت دئییلیر. 

  ...جومهوریت ایداره‌سی‌نین سئچكیسی‌نین دؤرد واجیب شرط‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌لری وار. 

  ...بو شرط‌لری اولینجیسی عومومی‌لیك‌‌‌دیر؛ یعنی، مملكتده یاشایان نوفوذون جمعیسی سئچكیده ایشتیراك ائتمه‌لی‌دیر، ... ایكینجیسی سئچكی‌نین موساوی اولماسی‌دیر، یعنی سسلرین برابرلیگی، ...اوچونجوسو سئچكی‌نین دوزبدوزلوگودور، ...دؤردونجوسو سئچكی‌نین گیزلی اولماغی‌دیر، ...وطنداشلار! جومهوریت ایداره‌سی‌نین بیر زینیتی واردیر كی، او دا تامام آزادلیقدیر. بو آزادلیق دا نئچه قیسیمدیر. 

  اولن اعتیقاد آزادلیغی؛ 

  ایكینجی ییغینجاق آزادلیغی؛ 

  اوچونجو بیرلشمك آزادلیغی؛ 

  دؤردونجو جار ائتمك؛ 

  بئشینجی دانیشماق؛ 

  آلتینجی پارتییالار دوزلتمك؛ 

  یئددینجی دیل‌بیر اولوب، هم‌تدبیر اولماقدیر. 

  بودور جومهوریتین ان واجیب شرطلری! 

  پروفئسسور ی.قارایئو  " نثرین و صحنه‌نین آغری یادداشی "  مقاله‌سینده ‌‌‌میرزه جلیل آذربایجانچیلیق و دؤولتچیلیك ایدئیاسینا تام آیدینلیق گتیره‌رك قئید ائدیردی:  "  رهبر توتدوغو میللی دؤولت قورولوشونون تیپی خالق حاكیمیتینه اساسلانان دئموكراتیك سووئرئن رئسپوبلیكا قورولوشو ایدی. بو رئسپوبلیكانین پئرسپئكتیو فعالیت پروقرامی‌نین ایسه او، اوچ اساس تركیب حیصه‌سینی میللی دؤولت، خالق حاكیمیتی، تورپاق ایصلاحاتی-كیمی تصوور ائدیردی. بئله‌جه ‌‌‌میرزه جلیل آیری-آیری مقاله‌لرله یاناشی،  " موللا نصرالدین"  ژورنالی ایله دؤولتچیلیك و وطنداشلیق اؤلچوسونون بوتؤو تعلیمینی اؤزونده بیرلشدیره‌رك آذربایجان خالقی‌نین ترققیسینه دوغرو یول باشلایان میللی ایستیقلال ادبیاتی‌نین، ایستیقلال موباریزه‌سی‌نین هم ده پوبلیسیستیكانین اؤندری كیمی اؤلچوسوز قییمته لاییقدیر. میرزه جلیل ایستیقلال ادبیاتی ایله بیرگه ایستیقلال مئیدانی اولان  " موللا نصرالدین"  ژورنالی هم ده فداكارلیق، میللی غئیرت مكتبی ایدی. بو مكتب شخصی منفعتدن چیخیش ائدنلری دئییل، بوغازدان یوخاری خالق، وطن دئییب قیشقیرانلارین و یا كورسو دعاواسیندا خاریجی دؤولتلره آگئنتلیك ائدنلرین، وطنی لازیم گلنده قویوب قاچانلارین تریبوناسی دئییل، یورد، خالق، همچنین میللی دؤولتچیلیك ایدئیالاری‌نین تبلیغی اوچون موجاهیدلیك مكتبیدیر " . 

     میرزه جلیل تواضؤكارجاسینا بو حاقدا بئله دئییردی:  " موللا نصرالدین"  منیم عزیز یولداشلاریمین اثرلری‌نین مجموعه‌سیدیر كی، من ده اونلارین آغ‌ساققالییام " . بو ژورنالین ایشیق اوزو گؤروب یاشاماسینا ماددی كؤمك الینی اوزادان، معاریف‌سئوئر م.علسگر، ع.نظمی، م.صابیر، م.صیدقی، او.شمئرلینق، ی.پوتتئر، ع.عظیمزاده و باشقا غئیرتلی ضیالیلاری، آذربایجان خالقی‌نین دیگر ان قاباقجیل دوشونجه صاحیبلری و ساده اینسانلاری ژورنال اطرافیندا بیرلشمیشدیلر. بو ضیالیلارین فعالیتین آذربایجان خالقی، دؤولتچیلیگی و مدنیتی یاشادیقجا هر بیریمیز اوچون گوونج و اؤیود یئری اولاراق قالاجاقدیر. 

     میرزه جلیلین میللتین ترققیسی یولوندا بؤیوك ایدئولوق اولدوغو هم ده، اطرافینداكی ضیالی و غئیری-ضیالینی اؤز سویییه‌سینه، اوجالیغینا قالدیرماغی ایله اؤلچولور. مثلا، ژورنالین ایلك نشرلری‌نین ماددی خرجینی اؤز اوزرینه گؤتورن مشدی علسگر آدلی بیر وطنپرور اینسان بؤیوك ادیبین ایشیقلی ایدئیالارینا ایناناراق، اوزاق‌گؤرنلیكله‌‌‌ مطبوعاتا، معاریفه، یاتیریم قویماقلا خالقین میللی ترققیسی ایشینه اؤز تؤهفه‌سینی وئرمیشدیر. اصلینده‌‌‌ میرزه جلیلین اطرافیندا توپلانمیش یوزلرله بئله وطنپرور اؤلكه‌سی‌نین دردینی یوكسك غئیرتله چكه‌‌رك اونون ترققیسینه اؤز تؤهوه‌لرینی وئرمه‌‌یه حاضیر ایدی. 1921-جی ایلدی  " موللا نصرالدین"  ژورنالیندا درج اولونان  " میللت "  آدلی مقاله‌سینده ‌‌‌میرزه جلیل بئله وطنپرورلرین فیكرینی عومومی‌لشدیره‌‌رك اورك آغریسی ایله خالقی‌نین یاتمیش سیاسی شوعورونا طبیل چالیر، دونیا خالقلاری‌نین ایستیقلال موباریزه‌سینده درس آلاراق میللتینی اؤزونه بیر گون آغلاماغا چاغیریردی: 

   " او یئرده كی، لوغت كیتابیندا گرك یازیلاردا  " میللت " ، اورادا  " میللت "  عوضینه یازیلیب  " شخصی " ، او یئرده كی، سؤز دوشونجه گرك میللت سؤزو دانیشیلا اورادا  " اشخاص "  لفظی ایستعمال اولونور... فیرنگیستان میللت‌پرستلیگی سایه‌سینده یئر اوزونده چوخ-چوخ میللتلر تربییه اولوندو، میللتچیلیك و آزادی‌‌خاهلیق بایراغی جمعی مملكتلره ‌سیرایت ائله‌‌دی: اونلارین سایه‌سینده بیز ده یونگولواری حركته گلدیك " . 

     گؤروندویو كیمی، غئیرت یانغیسیندان سوزولوب، عاغلی سوزگجیندن كئچن دردلرین، پروبلئملرین یولو بؤیوك ایدئولوق طرفیندن اوستالیقلا گؤستریلیردی.  " هر شئیدن اول میللتین جهالت گیردابیندان چیخماسی اوچون بوتون اؤلكه‌ده‌ ‌‌‌معاریف ایشی یوكسك سویییه ده اینكیشاف ائتدیریلمه‌لی‌دیر.  " معاریف "  جهالت و عواملیغین اوزرینه اؤز ضییاسینی برقرار ائدرسه، قیسا بیر زاماندا بوتون میللت بونون خئیرینی گؤرر... "  میرزه جلیل دئییردی. 

     میللتین سیویل اینكیشافی اونون تحصیل و معاریف ایشینی دوزگون و یوكسك سویییه‌‌ده قورماسیندان آسیلی‌دیر.  " اؤلولر " دن باشلایان، میللت جهالت دردینه آغی دئین میرزه جلیل ایسگندرین  " بو قوللاردا روستم پهلوان كیمی قوووت اولسایدی "  - ایفاده‌سی ایله خالقی‌نین عقیل پوتئنسیالی‌نین گوجو اولاجاغی یئرده  " ایصفاهان لوطولاری‌نین مئیدان سولاماسینا یئر قالمایاجاغینی "  سؤیله‌ییردی. 

     میرزه جلیل حساب ائدیردی كی، علمسیزلیك، معاریفسیزلیك، میللتی خورافاتین قولونا چئویریر،  " معنوی اؤلولوك "  سویییه‌سینه سالیر. گؤركملی ادبیات‌شوناس یاشار قارایئو  " آذربایجان ادبیاتی 19-20  یوز ایللیكلر "  اثرینده یازیر:  " معنوی اؤلولوك "  تنقیدی رئالیزمین، میرزه جلیل رئالیزمی‌نین اساس موبتداسینا چئوریلدی. بو واختا قدر هله هئچ كس میللته و خالقا سؤیله‌نن  " اؤلولر "  خطابی ایله صنعت صحنه‌سینه گلمه‌‌‌میشدی. هم ده بو خطاب تصادوفی ائپیزود، اؤتری بیر هایقیرتی دئییلدی: بوتونلوكده بو ساتیرا، بو نثر محض میللتین دیریلیگی نامینه‌  ‌‌‌میللته سؤیله‌نن  " اؤلولر "  خطابی‌نین داوامی ایدی و میللت ایلك دفعه  ایدی كی، اونا  " اؤلولر "  خطابی ایله كورسویه قالخان غریبه ،  " عجایب "  ناطیقه قولاق كسیلیردی. محض میللتین نامینه‌‌‌ میللته سؤیله‌نن  " اؤلولر "  خطابی اصلینده اونا دهشتلی بیر ائلانی عشق ایدی.هله بؤیوك بیر نیطقین مونولوقونون اولی ایدی:  " سیزی دئییب گلمیشم، ائی منیم موسلمان قارداشلاریم! " - خطابدا گولن، هم ده گولدویونه گوونن بیر ائستئتیك موناسیبتین مورككب‌لیگینی حیسس ائتمه‌‌‌مك غئیری-مومكوندور. لاكین بو مورككب‌لیك هم ده ضیدیت علامتی دئییلدیر.یالنیز  " گوله-گوله آغلاماق "  یوخ، هم  " گوله-گوله سئومك "  اوصولو ایدی.  " اؤلولر "  شوبهه‌سیز بورادا شیشیرتمه ده وار. لاكین بو عئیبجرلیگین دوغوردوغو كدرین، اورك یانغیسینی، ناراحات معنوی، اخلاقی طوغیانی، رئاكسییانی داها فریادلی ائتمك پرینسیپدیر " . 

     میرزه جلیل خالقین، میللتین ایستیقلال قازانماسی‌نین یولونو دا علمده، معاریفده گؤروردو. اونون  " دلی ییغینجاغی "  اثری میللی معاریفین میللی ترققی‌نین قارشیسین سدد چكن عونصورلردن قورتولوشا اصل چاغیریش ایدی. اثرده ‌‌‌مؤلیف علمین ضییاسی‌نین ضعیف اولدوغو یئرده غئیرتلی عاغیللیلارین دوشونجه‌لری‌نین دلیلیك كیمی قارشیلاناراق خالقین دیلینی، میللی-پسیخولوژی عادت-عنعنه‌سینی بیلمه‌ین حضرتی اشرف و لالبوز كیمیلری‌نین الینده اویونجاغا چئوریلدیگینی اورك‌آغریسی ایله قلمه آلیر.  

      علمسیز، معاریفدن محروم اولانلارین دردلرینی دوشونه‌رك 1930-جو ایلده  " موللا نصرالدین"  ژورنالیندا میرزه جلیل یازیردی:  " منی بیر قیسیم اوشاقلارین فیكری آلمیشدیر. او دا ساققاللی اوشاقلاردیر. من ساققالی اوشاقلار او شخصلره دئییرم كی، 30-40 یاشا چاتیبلار آدلارینی یازماغا عاجیزدیلر. خولاصه، بو بیساواد یولداشلار اؤزلرینی گولونج بیر حالتده بوراخیرلار. من قوجا موللا نصرالدینه‌‌‌ منیم نصیحتینی ائشیتسه‌لر جیدی، بو ساعات، بو دقیقه  و بو ثانیه‌‌‌نین ایچینده اللرینه كیتاب، قلم آلیب بالاجا اوشاقلار كیمی ساواد اخذ ائلمه‌‌‌یه باشلایارلار... بئله‌لیكله، اونلار هم مملكته خیدمت ائلمه‌یه، قابیل اولارلار، هم اؤزلرینی گولونج حالتدن چیخارارلار " . 

     میرزه جلیلین قلمه آلدیغی كوتلوی علمسیزلیگین فونوندا اوستا زئینال اوبرازی خاراكتئر اعتیباری ایله ‌نه قدر موطیع، خورافات تعلیمی‌نین قولودورسا، ائلجه ده ائرمنی كوپه‌سی‌نین سویوندا موردارلانان و پالتار یودوروب چیلپاق اوتوردوغو مسله‌یه‌دك داخیلن بدبخت و كاسیبدیر. 

     مؤلیفین  " قوربانعلی بَی "  حئكایه‌سینده كی  قوربانعلی بی اوبرازی دا اصلینده بیلیكدن اوزاق، جیلیز، منن كاسیب بیر جاهیلدیر.و یاخود آجی-آجی دردی چكیلن هموطنلرین اوخشاری  " ائششگین ایتمكلیگی "  پووئستینده كی  محمدحسن عمی قدر ائله خودایار بی ده آجیناجاقلی و میسكین گؤرونور. میرزه جلیلین فیكرینه گؤره، اساس بلا میللی شوعورون، یوكسك معاریفین اولماماسیندان دوغور. او دوشونور كی، یوكسك اینتئللئكت و دونیا گؤروشونون قارشیسیندا عواملیق و جهالت یوخا چیخا بیلر. بونلارین اولمادیغی یئرده  " قوزو "  حئكایه‌سینده كی  كیمی، خان دا هئچ خان دئییل، اونون عاغلی و فراستی ده كبله‌‌‌محمدحوسئینین تاماهی و حیله‌گرلیگی ایله عئینی چكی‌یه‌‌‌  مالیكدیر. یاخود دا  " روس قیزی "  حئكایه‌سینده  " Xristos vaskres "  ایفاده‌سی‌نین آخاریندا باشینی ایتیریب میسكین‌له‌شن  " poşol k çortu "   " هدیه‌سی "  آلان مشدی قولام‌حوسئین ده‌‌‌ میرزه جلیلین اورك آغریسی ایله تصویر ائتدیگی ساوادسیز، معاریفسیز هموطنلریندن‌دیر. 

     میرزه جلیلین باخیشیندا تحصیل آلماق، علمه یییه‌لنمك سون مقامدا وطنه، میللته خیدمت عقیده‌سی ایله تاماملانمیرسا، بو دا جاهیل‌لیك كیمی بیر شئیدیر.  " آنامین كیتابی "  اثرینده‌‌‌مؤلیف دئمك ایسته‌‌ییر كی، اوخوماق، سؤزده  " اینتیللیگئنت‌‌لیك "  قازانماق هله وطنداش اولماق دئمك دئییل. اثرده عبدولعظیمین 3 اوغلونون صمد واحیدین، میرزه‌‌‌ محمدعلی‌نین، روستمین ایران، توركییه و روس دؤولتینده تحصیل آلماسی، بو خالقلارین علمینی اؤیرنمه‌سی ایله غئیرت و تپری آراسیندا جیدی اویغونسوزلوق اولدوغو دیقته چاتدیریلیر. مؤلیف گؤستریر كی، اصلینده بو لووغا، تحصیللی اوغوللار خالقین دردینه، دؤولتین سییاستینه بیگانه، میسكین اینتیللیگئنتلردیر. او، روستم بَیین اؤز دیلی ایله اونلاری بئله خاراكتئریزه ائدیر:  " مرحابا، عبدولعظیمین اوغلانلارینا! ماشاللاه، بیری پئتئربورقدا اوچ علم، تحصیل آلیب، بیری ایستانبولدا، بیری ده ‌نجف‌الاشرفده. اوچو ده‌‌‌ماشاللاه ،اوخویوب عالیم اولوب. آما بوندان سونرا آغیزلاریندان سؤیلنه‌جك كی، هامان اوچ عالیمین بیری خوسوف-كوسوف دوعاسی یازیر، بیری مفاعلون، فعولون، بیری ده واللاه، من اؤزومده هئچ باشا دوشمورم كی، من نه‌چییم؟ " . 

     ج.محمدقولوزاده‌نین ضیالی و غئیری-ضیالییا دا، كیچیك صنعت و پئشه صاحیبلرینه ده، ائودار قادینا دا آرزولادیغی بیرینجی نصیحت ایلك نؤوبه ده عاغیل و ایدراكی غئیرتله بیرلشدیرمك، بیگانه‌لیكدن اوزاق دورماق تؤوصیه‌سیدیر. چوخ قیسا و ییغجام فیكیرلری كاریكاتورالاریندا  " موللا نصرالدین"  ژورنالی‌نین موختلیف ایدئیالی مسله‌لره هیجانلی موناسیبتی ده‌‌‌ محض میللی تعصوب‌‌‌كئشلیك و میللی غئیرت حیسی آشیلاییردی.  " قاراباغ و زنگه‌زور آغالاری " ،  " سخاوتلی آغالار "  و یا  " وورونوز پئیسریندن، قووونوز بو ایتی حَیَطدن، آخماق یالاندان دئییر آجام " ،  " میللتی بیچاره‌نین دردینی چكمكدن اریییب چؤپه دؤندوم آی آللاه! "  رئپلیكالی اثرلری درین معنا و تحلیل یوكونه ‌‌‌مالیك تاریخی اثرلر ایدی. 

    میرزه جلیلین 20. عصرین اوللرینده توخوندوغو عوموم-میللی پروبلئملر آذربایجان خالقی‌نین طالعیینه ‌‌‌مسئول اولان رهبرلرین اونوتقانلیغی سببیندن سونرالار دا دفعه‌لرله تكرار اولونموشدور.  " موللا نصرالدین"-ده ده تصویر اولونان بیر رسمده تورپاغی آلینان، ائویندن، یوردوندان دیدرگین دوشموش جاوان قادین ایكی كؤرپه‌سی ایله سوفره باشیندا یئییب-ایچن، باشقا میللتین قادینی ایله اَیلنن هارین كیشیلره ال چالیب دیله‌نیر.  " كیشی "  بیر الی ایله ‌‌‌میللتین دیلنن دیدرگینینه بی‌ادب ایشاره گؤستریر، او بیری ایله بیرگه اَیلندیكلری قادینا یوزلوك اوزادیر... باخ بو ایدی میرزه جلیلین اورگینی شیشیردن، اونو یاندیریب-یاخان. 

    ‌‌ بئلجه، میرزه جلیل دئمیشكن، میللی دردلرین اوستونده لاقئیدلیك، بیگانه‌لیك اَیلَشنده فاجیعه  باش وئریر، اودوزان ایسه خالق و وطن اولور. بلی ایتن تورپاغین، ایتیریلن معنویاتین سببی لاقئیدلیكله سؤیله‌نن  " منه ‌نه؟ "  پرینسیپی ایله باشلاییر. تورپاغا، خالقا قاندان، قلبدن دئییل، یالنیز سؤزده، باغلیلیغین آرخاسیندا ایسه ایلدن-ایله ایتیردیگیمیز تورپاقلار، ایتیریلن ناموس و معنویات دایانیر. بیگانه‌لیگین، لاقئیدلیگین جزاسی یئنی ایتكی، نتیجه چیخارماماغین سببی ایسه یئنی دیدرگینلیك‌دیر.بو گون دونیادا باشیمیزا گلنلره اوخشار نه فلسطین، نه قونشو چئچئن تجروبه‌سینه بویلانماق بئله ایستمه‌ین ایتكی صاحیبلرینه سؤز قالمیر دئمه‌‌یه. یا دا میللت، خالقا دئییب هارای سالان، هارینلیغیندان كؤك ووجودونو ترپه‌‌ده بیلمه‌ین سؤز پهلوانی و یا میللتین ایمكانلیسینا نه دئیه‌سن؟ بو شخص سؤزده‌‌‌ میللت، خالق دئییب، عوضینده بو گون بیر شهید بالاسی‌نین كؤنلونو آلمایان، بیر قاچقین-كؤچكونه ال توتمایان و یا تورپاق، یورد موجاهیدلیگینی ائشیتمك ایسته‌مه‌ین میسكین وارلیقدیر. 

     میرزه جلیل بوتون بو مسله‌لره داها جیدی یاناشاراق نینكی خالقین معاریفلنمه ‌‌‌مسله‌سینده آذربایجانین ضیالیلار اوردوسونو اؤز اطرافیندا بیرلشدیرمیشدی، همچنین باشقا خالقلارین نوماینده‌لری ایله ده بؤیوك شخصی دوستلوق موناسیبتلری یاراداراق، اؤز ایدئیالاری‌نین تبلیغاتچیسینا چئویره بیلمیشدی. مثلا، او.شمئرلینقین و یا ی. پوتتئرین آذربایجان مطبوعاتی و معاریفینه خیدمتلرینی هئچ بیر دَیر اؤلچوسو ایله اؤلچمك اولماز. ادبی علاقه‌لرین شخصی دوستلوق زمینینده یوكسك شكیلده اینكیشاف ائتمه‌سیندن ایدی كی، ج.محمدقولوزاده‌نین خالقی اوچون چولغاشان سئوگیسی یوكسك قییمتلندیرن اوسكار چوخ واخت  " موللا نصرالدین"  اوچون كاریكاتورالاری پولسوز و یا نیسیه چكردی. 1926-جی ایلده یازدیغی  " خاطیراتیم "  آدلی مئمواریندا میرزه جلیل شمئرلینق حاقیندا سؤیله ییردی:  " بیزیم بیرینجی ایشیمیز و وظیفه‌‌‌میز گؤزوموزون قاباغیندا درین یوخودا اولان ایسلام میللتی (آذربایجانچیلیق -س.و.) ایدی. و بیرینجی نؤوبه ده عزیز و نادیر ووجود اولان شمئرلینق نقاشیمیزدان ایلتیماس ائتدیك كی، بیزیم بختی قارا شرقین یاتمیش میللتی‌نین غفلت یوخوسونون اؤز اوستادانه فیرچاسی ایله تصویر ائتسین و عیسوی تاریخی‌نین 1906-جی ایلده آپرئل آیی‌نین 7-دن صحنه‌یی اینتیشارا قویولان بیرینجی  " موللا نصرالدین "-این باش صحیفه‌سینده شیرین یوخودا یاتان میللتلرین تصویری همین تصویردیر كی، وارلیغی بیزیم اوچون ان قییمتلی اولان سمئرلینق نقاشیمیز اؤز مهارتلی قلمی ایله اونون همین تاریخده یاراتدی " . 

     میرزه جلیل موختلیف مدنیتلرین و مفكوروی جریانلارین قوووشدوغو بیر زاماندا بوتون ضیالی نسله اؤرنك اولاراق موحافیظه‌كارلیق و نوواتورلوق كئیفیتلری‌نین اینكیشاف ائتدیرمگین مدنی ایرثه، ایجتیماعی ترققییه داهییانه یاناشماغین، آذربایجان دیلینه بؤیوك سئوگی‌نین، دیلین اینكیشافینا بؤیوك خیدمتی‌نین هامی اوچون موقدس نومونه‌سینی موعینلشدیرمیشدیر. او، اؤزونون 1908-جی ایلده یازدیغی  " دیل "  مقاله‌سینده قئید ائدیردی كی،  " جناب موللا نصرالدین"  من بیلیرم كی، شخص گرك اؤز دیلینده دانیشسین و اؤز دیلینده یازسین. آما من موسلمان حوروفاتی ایله یازی-پوزو ائله‌مگی دخیل بیلمرره ترگیتدیم و بونا ایكیفا ائلمه‌‌ییب ائولادیما دا نصیحت ائده‌ جگم كی، موسلمان دیلی اوچون تزه بیر حورافات ایجاد اولونمایینجا موسلمانجا بیر كلمه سؤز ده یازیلماسین " . 

  گؤروندویو كیمی، دیلین اینكیشافی ایله كیفایتلنمه‌ین میرزه جلیل الیفبانین ترققیسی و یئنیلشمه‌سی ایدئیاسی‌نین دا اؤندری كیمی چیخیش ائدیردی. 

     او، همچنین دیلین طالعیینی، پروبلئملرینی وطنین غئیرتلی اؤولادلارینا حواله ائتمك ایشینی ده بؤیوك وطنداشلیقلا ایجتیماعی موزاكیره‌یه چیخارماق ایسته‌ییردی. ادیب  " یئنی ایبتیدای مكتبده آذربایجان دیلی "  مقاله‌سینده یازیردی كی، چوخ میلیونلوق آذربایجانلی اهالی‌نین آنا دیلی‌نین موقددراتینی حواله ائتمك اولماز. دؤولت مكتبینده آذربایجان دیلی‌نین قویولوشو مسله‌سی‌نین بیرینجی درجه‌لی مسله‌دیر و میللتین بوتون دوشونن اینسانلاری بو ایشه جلب اولونمالی‌دیر " . 

  میرزه جلیل دایم ضیالی وطنداش مؤوقئعییندن چیخیش ائده‌رك، میللی-معنوی دَیرلره، دوغما دیله و میللی ایرثه قلبن باغلیلیغینی ثوبوت ائتمیشدیر. او یاراتدیغی  " موللا نصرالدین "  ژورنالینا میللی فورما، میللی مضمون وئره‌رك، ایلك دفعه  خالقا اؤز دوغما دیلینده-آذربایجان دیلینده‌‌‌موراجیعت ائده‌رك دئییردی: 

   " سیزی دئییب گلمیشم، ائی منیم موسلمان قارداشلاریم.او كسلری دئییب گلمیشم كی، منیم صؤحبتیمی خوشلاماییب بعضی بهانه‌لره‌‌‌ مندن گئدیرلر. مثلا، فالا باخدیرماغا، ایت بوغوشدورماغا، درویش ناغیلینا قولاق آسماغا، غئیری-واجیب عمللره " ... 

     منی گرك باغیشلایاسینیز، ائی منیم تورك قارداشلاریم. " من سیزینله توركون آنا دیلی ایله دانیشیرام. من اونو بیلیرم كی، تورك دیلینده دانیشماق عیب‌دیر، شخصین علمینین آزلیغینا دلالت ائدیر، آما هردن‌بیر كئچمیش گونلری یاد ائتمك لازیمدیر. او گونلری كی، آنامیز بئشیكده ییرغالایا-ییرغالایان سیزه تورك دیلینده لای-لای دئییردی " .  

  میرزه جلیل آذربایجان دیلینه اؤزونون كونكرئت یادداقالان موناسیبتینی  " موللا نصرالدین" ده درج ائتدیگی آذربایجان مقاله‌سینده بئله ایفاده ائدیردی. 

   " منیم آنام كیمدیر؟ "  

  اؤز-اؤزومه جاواب وئریرم كی، 

  منیم آنام رحمتلیك زؤهره باجی ایدی. 

  دیلیم نه دیلیدیر؟ 

  آذربایجان دیلیدیر. 

  یعنی وطنین هارادیر؟ 

  آذربایجان ویلایتی‌دیر. دئمك نینكی دیلیمین آدی تورك-آذربایجان دیلیدیر، بئله‌‌‌معلوم اولوب كی، وطنیمده آذربایجان ویلایتی‌دیر.... 

  دیله، كؤكه، میللی-معنوی دَیرلره باغلیلیغیم وطنه، تورپاغا عولوی سئوگینی بؤیوك داستانی كیمی قییمت‌لندیریلن بو مقاله زامانین بوتون دولایلاریندا موعاصیر اولاراق قالاجاق. 

     میللتین سیویل اینكیشافی، معاریفین یوكسلمه‌سی، وطنداشلارین حوقوقلاری‌نین قورونماسی و اؤلكه‌نین موستقیللیك قازانماسی آمالی ایله یاشایان میرزه جلیل ایستر اؤلمز اثرلرین، ایسترسه‌ده، آذربایجان تاریخی داستانی اولان  " موللا نصرالدین"  ژورنالیندا دایم بؤیوك ایدئولوق كیمی چیخیش ائدیردی. او، معاریفین، علمین و ایجتیماعی-سیاسی شوعورون یئتكین اولدوغو یئردن ایستیقلال موباریزه‌سی‌نین یولونو داها دا آیدین گؤروردو و آذربایجانی آوروپا ایله‌‌‌موقاییسه ائده‌رك یازیردی كی، آوروپا اؤلكه‌لرینده كی  موباریزه عنعنه‌لری تاریخی میللی یئتكینلیگین نتیجه‌سیدیر. میرزه جلیل  " وطن یولوندا فدا اولماغا حاضیر اولان "  پولیاكلاری، 1848-جی ایل اینقیلابی زامانی پاریس كوچه‌لرینده  " آزادلیق شعئیرلری اوخویانلاری " ، ائلزاس-لوتارینگییانین وطنپرورلرینی، اینگیلیس، بولقار و نوروئچ  " حوریت‌پرست "  خانیملارینی، قیرمیزی بایراق گؤتوروب یاشاسین معاریف و پوچ اولسون جهالت " ،- دئین ایسپانییالیلاری،  " حوریت "-ای پای كیمی باشا دوشن هموطنلرینه ‌نومونه گؤستریردی. 

     ادیبین  " ایراندا حوریت "  حئكایه‌سی محض عواملیغین و كوتلوگون بؤیوك ایدئاللار اوزرینده یاراتدیغی آجی گولوش ایدی. قارداشی‌نین  " ایراندان بورا حوریت گلر "  سوالینا-پرینیسه، ایران اوزاق یئر دئییل كی، گلمه‌سین - جاوابینی وئریر. 

     زامانین بوتون دولایلاریندان سیاسی كوتلوك و عواملیق معاریفسیزلیگین بلاسیندان ایره‌لی گلدیگی حالدا، بو گون بعضاً عالی تحصیل، دوكتور، پروفئسور، داها نه تیتوللار داشییان، موخالیفتده‌‌‌ منملیك زیروه‌سینده دوران، اؤزونون سیاسی عقیده‌سیندن و عاغلیندان آرتیق ایدیعالارا دوشوب، دئموكراتییانی،  " ایران حوریتینه "  بنزه‌‌دن، اونو اؤزباشنالیق كیمی باشا دوشن شخصلره‌‌‌ میرزه جلیل گؤروندویو كیمی، اؤز سؤزون هله عصرین اوللرینده دئمیشدیر. 

     موستقیل رئسپوبلیكانین دئموكراتییاسی اونون میللی و وطنداش ماراقلاری‌نین قورونماسی‌نین، قانونلارین عالی‌لیگینه حؤرمت ائتمه‌سی‌نین، اینسان حوقوقلارینی تانیماغین قارانتی‌دیرسا، میرزه جلیل گؤستردیگی كیمی، بو گون ده بیزیم بعضی هموطنلریمیز پرینیسه‌لرین، كربلایی محمدعلی‌‌لرین سویییه‌سیندن اوزاق گئتمیر. 

     حوریتی، دئموكراتییانی پایلامیرلار - خالق سییاست یئتكینلیگین زیروه‌سینده اونا نایل اولور و اونون اویونجاغا چئوریلمه‌سینه یول وئرمیر. میرزه جلیل الینه قلم آلدیغی گوندن ایستر  " موللا نصرالدین"-دكی كیچیك شكیل‌آلتی رئپلیكالاردا، ایسترسه ده، حئكایه، پووئست و درام اثرلرینده‌ سیویل، دئموكراتیك موناسیبتلرین و میللی ماراقلارین ایستیقلال موجاهیدی سویییه‌سینه یوكسله بیلدی. شخصی منافعلری اونوداراق بؤیوك آزادلیق ایدئیالاری ایله یاشادیغی معنالی عؤمرونو خالقینی اینكیشاف ائتدیریب، میللی دیرچه‌لیشی یوكسلتمه‌یه، وطن، یورد موجاهیدلری یئتیشدیرمه‌یه حصر ائتدی. 

     میرزه جلیل بؤیوك و اوزاق‌گؤرن ایدئولوق كیمی گؤستردیگی فیكیرلری بو گون اؤیره‌نیلمه‌سی ضروری اولان ایدئیالار سیستئمی‌دیر. عصرین اولینده او، آذربایجان دؤولتی‌نین بین الخالق موناسیبتلر سیستئمینه قاتمالی و میللی سرحدلرین قورونوب ساخلانماسی، داخیلی ایجتیماعی-سیاسی پروسئسلره باشقا دؤولتلرین موداخیله‌سینه یول وئرمه‌‌‌مك، بوتون عالمده باش وئرن حادیثه‌لره‌ ‌سیویل نورمالارا اویغون موناسیبت بیلدیرمك مسله‌سی‌نین یوللارینی دا آیدین گؤستریردی. او، اؤز فیكیرلری‌نین تبلیغی اوچون  " موللا نصرالدین"‌-ای بیر فعالیت مئیدانینا چئویرمیشدی. ایچینده سونسوز میللی غئیرتین چوغلاشدیغی میرزه جلیل، ایستر دؤولت داخیلی موناسیبتلری، ایسترسه ده خاریجی قوووه‌لرین تاثیریندن قالیب چیخماق اوچون میللی همرأی‌لیگی، ایدئیا بیرلیگینی، بوتؤولوك پرینسیپلرینی قورویوب اینكیشاف ائتدیریلمه‌یین واجیب‌لیگینی و اساس شرطلرینی گؤستریردی. تصادوفی دئییل كی، او، 1905-جی ایل میللی آزادلیق حركاتلارینا قوشولاراق آذربایجانین منافعیینه خیدمت ائتمگی، بو اینقیلابدان اؤز خالقی‌نین منافعیی نامینه بهره‌لنمگی هر بیر آذربایجانلی اوچون بورج و چار روسییانین قافقاز آذربایجانین نه ائتدیگی ائله ایرانین جنوبی آذربایجانا ائتدیكلری ایله عئینی‌لشدیره‌رك آذربایجان ضیالیلارینی همرأی‌لیك گؤسترمه‌یه چاغیریردی. 

     میرزه جلیل او دؤورده باش آلیب گئدن ائرمنی آزغینلیغینا جاواب وئرمه‌یه، حادیثه‌لری دوزگون قییمتلندیرمه‌یه، لازیمی آندا سفربر اولماغا، عاغیلین و گوجون موسلّّح‌لیگینه ‌نایل اولماغا، بو حادیثه‌لردن اول اؤز ایچیمیزده بیزه هر مسله ده ‌‌‌مئیدان اوخویان ائرمنییه باخیب ترققی ائتمه‌یه چاغیریردی. 

     " موللا نصرالدین"  ژورنالیندا تصویر اولونموش  " ائرمنی و موسلمان قیرائت‌خاناسی "  رئپلیكالی صحنه ایله تانیش اولاركن اینسان ایستر-ایسته‌‌‌مز پسیخولوژی سارسینتی كئچیریر. موسلمان قیرائت‌خاناسی بوم-بوشدور. اوخونولاسی نه وارسا اوستونده ‌سیچانلار گزیشیر. ائرمنی قیرائت‌خاناسیندا ایسه اوخوجو الیندن بوش یئر یوخدور. فرق یوخدور اوخوماغا ییغیشیبلار، یا باشقا مسله اوچون. ان آزی بیر یئرده دیرلر. فیكیر، ایدئیا بیرلیگینده همرأی‌لیك گؤستریرلر. آدام بئله بیر تصورات یارانیر كی، بیر واختلار باكیدا ائرمنی كیلسه‌سینه عیبادت آدی ایله ییغیشانلار هم عصرین اولی‌نین، هم ده بوگونكو خوجالی سویقیریمی‌نین و تورپاق دیدرگینلیگیمیزین منفور پلانلارینی ائله او واختدان اؤز تورپاقلاریمیزداجا حاضیرلاییرمیشلار. اونوتقانلیق، لاقئیدلیك میللی یادداش ضعیفلیگی، یئرسیز گوزشت، لاییق اولمایان خالقا ائدیلن حؤرمت ایمتییازلاری اؤز مغلوبیتیمیزه‌‌‌مرحله -مرحله  گتیرن یولا چئوریلمیشدیر. 

   " موللا نصرالدین" این آجی-آجی گولدویو ایكینجی بیر عصرده باكیدا ائرمنی اوشاقلاری پارتالاردا اَیلشه‌رك درس كئچدیكلری حالدا، موسلمان اوشاقلارینا، بئله یاراماز! دئیه‌رك، پالاز اوسته، دیزی‌نین اوستونه ده یازی یازان اوشاقلارا-  " آفرین، باخ، بئله " - دئین  " موللا نصرالدین"  یئنه ‌‌‌میللی اینكیشاف فرقلیگینده اودوزان آذربایجان میللتینی موباریزه‌یه چاغیریردی. میرزه جلیل تاریخین بوتون صحیفه‌لرینده ائرمنی-موسلمان موناسیبتلرینده آییق اولماغی، چوماغی الدن قویماماغی تؤوصیه ائدیردی. یئنه  " موللا نصرالدین"  ژورنالی‌نین درج اولونان نؤمره‌سی‌نین بیرینده، میللی آذربایجان اورنامئنتی تاختین و موتككه‌نین اوستونده اَیلشن، ووجودوندان هارینلیق تؤكولن بیر ائرمنی حیله گرجه‌سینه باخاراق دئییر:  " مندن اولسا آغایئوی ایروانا قویماریق، رعیت خاراب ائدیر " . 

     تورپاقلاریمیزدا-تاختیمیزدا اَیلشدیردیگیمیز بو آزغین ائرمنی نه یه اعتیراض ائدیر؟ آچیق فیكیرلی آذربایجانلی ضیالیمیزین ایروانا گئتمه‌سینه! گؤروندویو كیمی، غربی آزربایجاندا گله جكده ‌‌‌مؤوجود اولا بیله‌جك پروبلئملری، اوستونلوگون ائرمنی طرفینه كئچه بیله‌جگینی، تورپاقلاریمیزا صاحیب چیخا بیلمه‌مگیمیزی، بو تورپاغین ایتیریله‌جگی قورخوسو ایله هیجان طبیلینی میرزه جلیل هله او واخت چالیردی. 1917-جی ایلین 14 سئنتیابر آییندا ائرمنی-موسلمان موناسیبتلری‌نین كسكینلشدیگی زامان حمیده خانیم یازدیغی مكتوبوندا میرزه جلیلین بو تاریخی حادیثه‌یه بؤیوك وطنداش موناسیبتی‌نین شاهیدی اولوروق. او یازیردی كی،  " یاخین گونلرده عسگرانا تورك قوشونلاری‌نین هوجومو گؤزله‌نیلیر.اونلارا كؤمك اوچون بو گون آتلیلارین سییاهه‌سی توتولور. من گلمیشم الیمدن گلن كؤمگی گؤستریم و قوشونلارلا بیرگه هوجومدا ایشتیراك ائله‌ییم. بو گون آغدامادا دئییرلر كی، شوشادا آجلیقدیر. دونن، بو گون آغداما دالبادال تورك قوشونلاری گلیر. آخماق ائرمنیلر دوغرودانمی موقاویمت گؤستره جكلر؟ " . 

     گؤروندویو كیمی، میرزه جلیل عسگران و خانلار كندی حادیثه‌لرینده دؤیوشلرده ایشتیراك ائده‌رك اؤزونون وطنه اؤولادلیق بورجونو عسگر كیمی ده یئرینه یئتیرمیشدی... 

     بین الخالق عالمده آوروپا ایمپئریالیزمی و آذربایجانا موناسیبت سییاستینه ده ‌‌‌میرزه جلیل دایم اوزاق‌گؤرن ایدئولوق كیمی یاناشمیشدیر. او قئید ائدیردی كی، باكیدا ان آزی نئفتی ایله غربین گؤز دیكدیگی مملكت اولارق قالاجاق. میرزه اؤز پوبلیسیست اثرلرینده یازیردی كی، غرب ایمپئریالیزمی مظلوم شرقی غفلتده ساخلاماق اوچون  " توربا-توربا قیزیل "  صرف ائدیر. اینگیلتره جاهانگیرلری بیر گون و بیر ساعات اولماییب كی، ایرانی، تورانی، افقانیستانی، توركییه و عربیستانی و خولاصه‌یی-كلام، نه باشینیزی آغریدیم، بی‌شوعور شرقده بیر گوشه قالماییب كی، اینگیلیس دیپلوماتلاری اورایا صاحیب اولماق اوچون فساد بارماقلارینی اوزادیب، بؤیوك-بؤیوك فیتنه و بدبختلیك تؤرتمه‌سینلر. 

    غربدن گلن  " مدنیت "  تبلیغاتی‌نین بول آخاریندا آذربایجان میللتینه ‌‌‌میللی معنوی دَیرلری قورویوب ساخلاماق، میللی ایرثه ‌‌‌موحافیظه‌كار مؤوقئعدن یاناشماق تؤوصیه ائدیردی.  " شرقین "  قارانلیغینی داغیداراق یئرینده آوروپا مدنیتی قوراق " - دئینلردن فرقلی اولاراق، او بوتون دونیا خالقلاری ایچریسینده اؤزونون اخلاقی دَیرلری ایله اوجادا دایانان آذربایجان جمعیتینی بئله یونگول مدنی تجاووزه‌‌‌ معروض قالماماغا چاغیریردی. 

    میرزه جلیل اؤزونه‌مخصوص مودریكلیكله هموطنلرینی آییلدیردی.  " سن (غربی نظرده توتوردو) صاباح میصیری، هیندی، عربیستانی، آفریكانی قاریشدیرارسان، آما اؤزون اوچون منفعت آپارارسان، آما من سنه جورأت‌له دئییرم، سن غفلت یوخوسونداسان. او سببه كی، سعدی دئییردی:  " بیر مئشه‌نی سن خالی حساب ائتمه. چونكی اورادا شایت پلنگی یاتمیش اولار. سن ایندی اونلاری یوخودان اویادیرسان. 

    ج.محمدقولوزاده بوتون یارادیجیلیغی بویو، خوصوصیله  " موللا نصرالدین"  ژورنالی واسیطه‌سیله خالقینا امین-آمانلیق آرزولایاراق دونیادا صولح و آساییشدن گؤزل نه اولا بیلر، - دئییردی. او، خالقین، وطنین بین الخالق تجاووزدن قورونماسی اوچون گوجلو دؤولتین، كسرلی، عاغیللی، ایتی سیاستلی دؤولت رهبرلری‌نین، حقیقت، بوتؤو عقیده‌لی سیویل بیر خالقین آرزوسویلا فعالیت گؤستریردی. 

     بو گون آذربایجان میرزه جلیلین ایدئیا و آرزولاری‌نین اوجالیغیندا دوران سووئرئن، موستقیل دؤولتدیر. بو دؤولت میللی ایرثه، میللی ثروتلره  ‌‌‌موحافیظه‌كار مؤوقئعیی ساخلایاراق، دونیانین علمی-تئخنیكی، مدنی ترققیسینه قوشولماق ایستیقامتینده جیدی آددیملار آتیر، دونیوی اؤلكه كیمی فعالیت گؤستریر. خاریجی عالمله هرطرفلی علاقه  قورولوب. آذربایجاندا 100-دن چوخ خاریجی دؤولتین سفیرلیگی فعالیت گؤستریر. آما میرزه جلیلین  " موللا نصرالدین"  ژورنالی‌نین 12 آوقوست 1907-جی ایل ساییندا درج اولونان  " لاییحه‌یی صولح عومومی مجلیسده "  دئییلدیگی كیمی:-  " دونیا خالقلاری‌نین بیر سیرا دؤولتلری‌نین ییغیشدیغی بین الخالق مجلیسده هر دؤولت اساس ایدئیانی اونوداراق اؤزونون عوموم‌ دؤولت منافعییندن چیخیش ائدیر- اؤز منفعتینی اورتایا قویور. 

  آمئریكا وكیلی:  

  آغالار، من تكلیف ائدیرم بویوراسینیز، داها واختی بالونلارلا اود یاغدیرماغا ایختییاریمیز اولسون یا یوخ. 

  بئلچیكا وكیلی: 

  من خواهیش ائدیرم، داوا گمیسی ساخلاماغا هر دؤولت اوچون عومومی حدد قویولسون. آلمانییا، آمئریكا، آنقلییا، فرانسا قوووه‌یی بحریاتینی آرتیریر. 

  عوثمانلی وكیلی: 

  پاریسده و میصیرده توركجه و عربجه چیخان قزئتلر هئی یازیرلار كی، بیزیم داوایا یارارلی گمیمیز یوخدور. 

  ایران وكیلی: 

  هامینیز بورادا ایكن سیزدن خواهیش ائدیریك بیزیم مملكتده اولان سفیرلرینیزه دئیین كی، بیزیمله گؤروشنده الجكلرینی چیخارماسینلار. 

     بو عیبرت‌آمیز مقاله‌سینده آذربایجان دیپلوماتییاسینا همیشه آییق-ساییق اولماق تؤوصیه‌سینی وصیت ائدن میرزه جلیل سانكی خالقیمیزین دوشدویو بوگونكو گونو بؤیوك اوزاق‌گؤرنلیكله دویوردو. بو گون آذربایجان دؤولتی ایتیردیگی تورپاقلارین آت‌ت-این مینسك قروپو، ب‌م‌ت، آوروپا شوراسی، بؤیوك دؤولتلر و س. طرفیندن صولحه قایتاریلماسینا اومید بسلسه ده، گونو-گوندن اوزانان حلّ مسله‌سینده هر دؤولت اؤزونه صرف ائدن آسپئكتدن چیخیش ائدیر. اودوزان، ایتیرن ایسه بیزیم خالقدیر، آذربایجاندیر. 

     ج.محمدقولوزاده ایرثی موعاصیر دؤولتچیلیك ایدئیالاری‌نین یوكسلمه‌سینده همیشه اؤرنك اولاراق قالاجاق. ایستر بین‌الخالق موناسیبتلرده، ایستر سیویل دؤولتچیلیك پرینسیپلری‌نین اینكیشاف ائتدیریلمه‌سینده، میللی معنوی دَیرلرین قورونوب ساخلانماسیندا، آذربایجان دیلی‌نین اینكیشاف ائتمه‌سی پروسئسینده و س. عوموم‌میللی مسله‌لرده ‌‌‌میرزه جلیل یارادیجیلیغی، خوصوصیله  " موللا نصرالدین"  ایرثی همیشه تاریخی سالنامه كیمی ایستیناد یئری اولاجاق. 

     ج.محمدقولوزاده تكجه كلاسسیك ادبیاتچی، گؤركملی پوبلیسیست، ساتیریك ژورنالیستیكانین بانیسی كیمی دئییل، هم ده وطنداش و جمعیت موناسیبتلری‌نین، میللی دؤولتچیلیك پروبلئملری‌نین، آذربایجانچیلیغین اصل گؤركملی ایدئولوقو كیمی تاریخده قالاجاق. 

     ج.محمدقولوزاده اؤزونون بؤیوك معنوی ایرسی ایله، خوصوصیله  " موللا نصرالدین"  ژورنالی ایله آذربایجان خالقی اوچون همیشه اؤیره‌نیلمه‌سی و نظره آلینماسی واجیب اولان، دونه‌نین، بو گونون، صاباحین میللی دوشونجه و فعالیت تاریخینی یاراتمیشدیر.

كؤچورن: عباس ائلچین