اؤزبک شاعیری: یوسف امیری

امیری، یوسف امیری (15.عصر، هرات) تئیموری‌لر دؤنمی‌نین تورک شاعیری.

یارادیجی‌لیغی

امیری بای‌سونقور میرزا حیمایه‌سی‌ آلتیندا یاشامیشدیر. تورک و فارس دیل‌لرینده یازیب یارتمیشدیر. علیشیر نوایی "تورک ایدی و تورکجه یاخشی شعیرلری اولوبدور" ("مجالس النفایس") دئیه یازسا، دولتشاه سمرقندی، "شاهرخ دؤنمینده بؤیوک شؤهرت قازاندی" (تذکرة الشعر") دئیه تعریف‌له‌ییر. امیری‌نین تورکیه‌ده بیر دیوانی هم ده "دهنامه" ، "چاغیر (چاخیر) و بنگ موناظیره‌سی" اثری‌لری مؤوجوددور.

فارس دیلینده‌کی اثرلریندن ایکی بئیت معلومدور: بیری "مجالس النفایس"، ایکنیجیسی یقینی‌نین "اوخ و یای منظومه‌سی"-ده ساخلانیر. دیوانینا داخیل اولان شعیرلرده شاعیر یاشام حاقّیندا درین فلسفی گؤروشه صاحیب اولوب عشق-محبتی اوجالدیر.(ائی گؤزه.." ، "د‌لی‌یم"، "ائی کؤنول" و س. "چاخیر و بنگ موناظیره‌سی" ایله موناظیره ژانری‌نین ایمکان‌لارینی زنگینلشدیردی. عبید زاکانی‌نین تأثیرینده یازیلان بو اثرده مأمورلارین منفی اخلاقی-معنوی شخصیت‌لری، خیصلت‌لری لاغا قویولوب عداوت، جاهیل‌لیک، سوی‌قیریم ساوا‌ش‌لاری پیسله‌نیر. امیری‌نین دهنامه" (1429) اثری ایله نامه ژانرینی اینکیشاف ائتدیردی.بو دیوان نوسخه‌سی تورکیه‌ده "دهنامه" ، " چاخیر و بنگ.." نوسخه‌لری بریتانیا موزه‌سینده، فوتو‌نوسخه‌لری اؤزبکیستان علم‌لر آکادمی‌سی شرق‌شوناس‌لیق و ال‌یازمالار اینیستوتوندا ساخلانیر.[۱]

اؤزبک شاعیری: دوُربک

دوُربک (14.عصرین سونو، بلخ – 15.عصرین باشی)   تئیموری‌لر دؤنمی‌نین اؤزبک شاعیری.

یارادیجی‌لیغی

دوُربک‌دن  یالنیز "یوسف و زلیخا" داستانی گلیب چاتمیشدیر. اونون " یوسف وزلیخا" دستانی 1409.جی ایلده یازیلمیشدیر. داستان شرقده مشهور اولان "یوسف و زلیخا" افسانه‌سینه  اساس‌لانیر. شرق ادبیاتیندا یاییغین سوژه‌یه دؤنوشن بو مؤوضو اؤزونه مخصوص بیر اوسلوبدا یئنیدن (اؤزبک تورکجه‌سینده) نقل ائدیلمیشدیر. دوُربک یاشادیغی دؤنمین منظره‌لرینی داستانین روحونا سیندیریب سالمیشدیر. اثرده بلخ شهری‌نین موحاصیره ائدیلیشی خالقیین باشینا گلن آغیر فاجیعه‌لر یوکسک مهارت ایله تصویر ائدیلمیشدیر. موحاصیره‌ اوزوندن تؤره‌نن آجلیق و سوسوزلوق کیمی چتین‌لیک‌لر شهرین ائشیگینده‌کی وضعیت‌له قارشی‌قارشی‌یا قویولموشدور.  داستانداکی قهرمان‌لارین فعالیتی اورتا آسیانین شهر و کندلرینه خاص اولان طیبعی منظره‌لرین، حیات حادیثه‌لری‌نین، خالق عادت-عنعنه‌لری‌نین تصویرینده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. شاعیر باش قهرمان یوسف‌ین تقدیری و اونون حیاتا اولان موناسبتینی چئشیدلی وضعیت‌لرده تصویرله‌ییر.  یوسف‌ین اینسانی فضیلت‌لری اونون ذهنی و ذکاوتی، اینسان‌لارا و خالقینا اولان سئوگیسینی آیدین گؤستریب بوش یئره قان تؤکمکدن، اؤلکه‌نی ایداره‌ ائده‌جک عدالتی بیر شاه درجه‌سینه قالدیریر.دوُربک، قادین‌لارین لطافتینی و ذکاسینی یئنی یؤنلرله زنگینلشدیر، زلیخا سیماسیندا صادیق بیر عاشیق اوبرازی یاراد بیلیر.

اؤزبک شاعیری: فرقت

فرقت (تاخماآدی؛ گئرچک آدی ذاکرجان ملا خال‌ محمداوغلی) (1859،قوقان-1909 ، یارکند)- میلّی اویانیش دؤنمی اؤزبک ادبیاتی‌نین گؤرکملی نوماینده‌لریندن بیری‌ ایدی. او، شاعیر و یازیچی، ادبیات تنقیدچیسی و تاریخچیسی، بیلگین و چئویرن کیمی اؤزوندن  زنگین بیر معنوی ایرث بوراخیب. او، ائله‌جه دؤنمی‌نین ان تانینمیش خطاط‌لاریندان بیری ایدی. کیچیک یاشلاریندان مقیمی، موحی، ذوقی، نسبت، محیّر کیمی شاعیرلرین موحیطینه، یارادیجی‌ چالیشمالاری ایله فعال اولاراق قاتیلمیشدی. محلّه‌ده‌کی مکتبده تحصیل آلیب موعلّیم‌لردن و کاتیب‌لردن خطاط‌لیق و عربجه‌نی اؤیرنمیشدی. 8 یاشیندا فریدالدین عطارین "منطق الطیر" اثرینی ازبرله‌میشدی. 14 یاشیندا مدرسه طلبه‌سی اولوب. فرقت 1873-1876.نجی ایل‌لرده مدرسه‌ده  تحصیل آلدیقدا علیشیر نوایی‌نین یارادیجی‌لیغینی، فارس ادبیاتی‌نین گؤرکملی نوماینده‌لری‌نین ایرثینی دریندن اؤیرنیب فارس دیلینی موکمل منیمسه‌میشدی.

1876.نجی ایلده ینگی مرغیلان (ایندیکی فرغانه) شهرینده‌کی تاجیر دایی‌سی‌نین خواهیشی ایله تیجارت ایشلرینده اونا یاردیمچی اولماق اوچون اورایا گئدیب داها سونرا اؤزونه کیچیک بیر دوکان آچمیشدی. عینی واختدا بیلیکلی بیر ضیالی اولاراق خالقین  ایستک‌لرینی رسمی محکمه‌لره عریضه‌ شکلینده  یازاراق میرزه‌لیک ده ائدیردی.

اؤزبک شاعیری: گدایی

گدایی (تخلّوصو؛ اصل آدی بیلینمیر) (1403/04 – 15. عصرین سونلاری) اؤزبک شاعیری‌دیر. 

یارادیجی‌لیغی

غزل ژانرینی، عروض علمینی و شعیر قایدالارینی یاخشی بیلیردی. اساساً اؤزبک تورکجه‌سینده و قیسماً فارس دیلینده غزل‌لر، قطعه‌لر، تویوق‌لار، موستزادلار و قصیده‌لر یازمیشدیر. گدایی، 15. عصر اؤزبک کلاسیک شعیری‌نین اینکیشافیندا بؤیوک رولو اولموشدور.اؤزل‌لیکله شعیرلری جانلی‌لیغی، بدیعی و فورمال کامیل‌لیگی ایله سئچیلیر. بعضی شعیرلر و قطعه‌لر شاعیرین یاشامی و معنوی تجروبه‌لرینی عکس ائتدیریر. اونون شعیرلرینده  "‌چرخ جفاسی‌" ،  "‌روزگار جؤورو‌ندن فغان" ،  "غوربت محنتی"  و "راهیب‌لرین تضییقی‌"-یندن شیکایت سسلری دویولور. گدایی‌نین شعیرلری، عروضون خالق قوشمالارینا یاخین رمل و هزج بحرلرینده  یازیلمیشدیر. شعیرلری‌نین دیلی ساده خالق دیلی، وزنی یونگول، شن و اویناق‌دیر. 

اؤزبک شاعیری: سکّاکی

سکاکی (15. عصر) تورک شاعیری‌دیر. آدی، دوغوم تاریخی و اؤلومو بیلینمیر. 15. عصر پوئزیاسی‌نین ان ایستعدادلی نوماینده‌لریندن بیری‌دیر. کلاسیک اؤزبک ادبیاتی‌نین اینکیشافیندا غزل‌دئین و قصیده‌ یازان شاعیر کیمی تانینیر. 

یاشاییشی

 ماوراءالنهرده آنادان اولموش، عؤمرونون چوخ حیصه‌سینی سمرقندده شاهرخ میرزا و اولوغ بیگسارایلاریندا کئچیرمیشدیر. علیشیر نوایی سکاکی‌‌نین یارادیجیلیغینی یوکسک قییمت‌لندیرمیشدیر:

" تورک دیلی‌نین بُلغاسیندان مؤولانا سکاکی ده  لطفی‌ کیمی. بیری‌نین شیرین ابیاتی ایشتهاری تورکیستاندا بغایت و بیری‌نین لطیف غزلیاتی‌نین اینتیشاری عراق و خوراساندا بی‌نهایت‌ و دیوان‌لاری موجوددور".

اؤزبک شاعیری: توردی

توردی (اصل آدی و تخلوصو؛ فارس-تاجیک شعیرلرینده‌کی تخلوصو ایسه فراغی) (17.عصر، بوخارا- تخمیناً 1699/1700، خوجند) – اؤزبک شاعیر.

اؤزبک شاعیری: امیر عمر خان

امیر‌عمرخان ناربوتا بیگ اوغلو  (1787 - قوقان- 1822) - قوقان خانی (1810-1822)، اؤزبک‌لرین مینگ سولاله‌سینه منسوب ایکی دیلده شعیر یازان شاعیری؛ ایلک تحصیلینی عاییله‌ده بیتیریب داها سونرا مدرسه ده تحصیل آلمیشدیر. کیچیک یاشلاریندان سارایین خیدمتینده اولموشدور. قارداشی - قوقان خانی عالم‌خانین دؤولت ایداره‌چی‌لیگینده فعال ایشتیراک ائتمیشدیر. عالم‌خان 1807-1808 -جی ایل‌لرده فرغانه والی‌لیگینی اونا تاپشیردی. بو ایل‌لرده  او اندیجان والیسی رحمان‌قولو بگین قیزی ماه‌لرآیییم (نادره)  ایله ائولندی. عمرخانین اؤلوموندن سونرا اوغلو محمدعلی خان تاختا چیخدی. [۱]

​

گولخانی

گولخانی (تخلّوصو؛ اصل آدی محمد شریف) (تخمیناً 18 -جی عصرین سونو – قوقان  - 19.عصرین 20.جی ایل‌لری) اؤزبک کلاسیک شاعیری، ادیبی، یازیچیسی و اؤزبک ساتیریک ادبیاتی‌نین قوروجولاریندان بیری‌دیر. 

نادره (1792-1842)     

اۉزبېک کلاسیک شعریتی 

محبوبه قادراووا

کؤچورن: عباس ائلچین

 نادره (تخلصی؛ اسمی ماه‌لرآییم) (1792، اندیجان — 1842، قۉقان) — شاعره‌، معرفت‌پرور و دولت اربابی. «کامله» و «مکنونه» تخلصلری بیلن هم شعرلر یازگن. آته‌سی اندیجان حاکمی رحمان قولی بیی — مینگ قبیله‌سیدن، فرغانه‌ حکمداری عالمخان‌نینگ تاغه‌سی. عالمخان اوکه‌سی عمرخانگه مرغیلان حاکملیگینی بېره‌دی و اونی 1807 ییلده نادره‌گه اویلنتیره‌دی. نادره شو خاندانده شعر یازیشنی مشق قیله‌دی، شاعره‌ او‌یسی بیلن تنیشه‌دی، اونی معلمه صفتیده سرایگه تکلیف اېته‌دی. نادره‌‌نینگ تورموش یۉلداشی امیر عمرخان هم امیری تخلصیده ایجاد قیلگن.

1822 ییلده عمرخان وفات اېتیب، اونینگ اۉغلی، 14 یاشلی محمدعلیخان تختگه کۉتریلدی. لېکن دولتنی، اساساً، نادره‌‌نینگ اۉزی اداره‌ قیلدی. او مدنیت و صنعتنی رواجلنتیریشگه اینتیلدی. نادره‌‌‌نینگ زمانداشی قاضی عبدونبی خاتیف‌نینگ تماملنمه‌ی قالگن واقعه‌بند داستانیده نادره‌‌‌نینگ حیاتی و اجتماعی فعالیتی ایشانرلی دلیللر بیلن کۉرسَتیب بېریلگن: «اثر یازیشدن مقصدیم نادره‌‌‌نینگ عاقله، فهملی، علم و سۉزنینگ قدریگه یېته‌دیگن دانشمند عیال اېکنلیگینی کۉرسَتیشدیر...

 عمرخان وفاتیدن سۉنگ بو عفت صدفی‌نینگ اینجوسی کونلرنی حسرت-و فراق بیلن شو طریقه‌ اۉتیشینی ناشکرلیک دېب بیلدی. او گُلستاندېک چهارچمن باغیگه باریب، فرغانه‌، تاشکېنت، خۉجند، اندیجان و باشقه‌ شهرلردن فاضللر، عالملر، خطاطلر، نقاشلرنی اۉز خدمتیگه چقیرتیریب کېلدی». نادره بیر نېچه‌ کتابلرنی کۉچیرتیردی و شاعرلرنی ینگی-ینگی اثرلر یازیشگه تشویق قیلدی. شاعره‌ دېوانلرنینگ چیرایلی یازیلیشی، مقوا‌سی‌نینگ بېزه‌تیلیشینی اۉزی شخصاً کۉزدن کېچیریب تورگن. او یخشی ایشله‌گن کاتبلرگه طلا قلم، کوموش قلمدان بېریب، اولرنی «زرین قلم»لیک منصبیگه کۉترگن.

وور توخماق

اؤزبک خالق ناغیلی

بیری وار ایمیش، بیری یوخ ایمیش. بیر قاری ایله بیر قوجا وار ایمیش. اونلار اووچولوق ایله گون کئچیرر ایمیشلر. بیر گون قوجا توزاق قوروب اوتورموش ایدی. توزاغا یئکه بیر لئی‌لک دوشدو. یوگوروب لئی‌لگی توزاقدان چیخارمیشدی، لئی‌لک آدام کیمی دانیشماغا باشلادی:

قوجا، من لئی‌لکلرین باشچی‌یام، منی بوراخ، نمنه دیله‌سن اونو وئره‌رم. منیم مکانیم او قارشیداکی داغین آرخاسیندا. "لئی‌لک‌بای‌ین ائوی هارادا؟" دئسه‌ن، هامی گؤستَرر،-دئدی.

قوجا لئی‌لگی بوراخدی. ائرته‌سی گون تئزدن دوروب،‌ لئ‌لک‌بای‌ین سووغاتینی آلماق اوچون یولا دوشدو. گئدیب، گئدیب بیر یئره یئتیشدی.

Lison ut-Tayr (II- qism)

Lison ut-Tayr (I- qism)

Alisher Navoiy

LXXVII

 Iskandarning elchilikka borg’oni hikoyati

«Bir kun Iskandar bu oyin ayladi,

Elchilikka o’zni ta’yin ayladi.

Aylyali Simurg’ni ul nomvar,

Ul kabutardekki bo’lgay nomabar.

Bordi ul kishvarg’akim borg’ay rasul,

Ayladi onda rasulona nuzul.

Dedi elga budur Iskandar so’zi,

Turfa bukim, erdi Iskandar o’zi.

Elchilardek so’z bayon aylar edi,

Uzi o’z hukmin ayon aylar edi.

El ne bilsunlarki, Iskandardur ul,

Yo’qki, qosid, hokimi kishvardur ul.

Yetkurub ahkomi noma’dudni,

Elga qosid ko’rguzub maqsudni.

Xalqning mingdin biri bilmay bu hol,

Qim nedur bu parda naqshida xayol.

Sen dog’i shahdin qilursen nukta go’sh,

Sog’inursen lek noqilni suro’sh».

Bildilar qushlar chu bu guftorni,

Akgladilar pardada asrorii.

Bori maqsudig’a ruxsat toptilar,

Komu matlubiga ulfat toptilar.

Oshno so’zlar bila ul peshvo,

Qildi ul begonalarni oshno.

Qildilar bori yana okdin savol,

K-ey hidoyat amrida sohib kamol.

Biz guruhebiz base zoru za’if,

Jism zoru jon nizoru tan nahif.

Ish azimu, yo’l yiroqu, xavf — ko’p,

Nechuk o’lg’oy azmimiz bu yo’lda jo’p.

Lison ut-Tayr (I- qism)

lison ut-tayr (II- qism)

Alisher Navoiy

 Kungillar Hamrozi

   Galaktikamizning er shari degan jahonida odamlar olami, hayvonlar olami, qushlar olami, hashoratlar olami va boshqa olamlar bor. Shu olamlar orasida bolalar olamiga ko’proq yaqini qushlar olami bo’lsa ehtimol. Shuning uchun bo’lsa kerakki, 9—10 yoshlardagi Alisher Farididdin Attorning «Mantiqut-tayr» («Qush nutqi») nomli dostonini juda yoqtirib qoldi va muttasil shu doston takroriga ruju’ qildi. «Lisonut-tayr»ning quyidagi parchasida yosh Alisher ta’lim olgan maktabda o’quvchilar o’qiyotgan muqaddas diniy va dunyoviy badiiy asarlar ko’zga tashlanadi, Talabalar saboq takroridan yo kalomullohni takrorlash mashqidan toliqqanlarida ustoz yoshlarning xotirasini mustahkamlash uchun qiziqarli kitoblar mutolaasiga rag’batlantirar ekan. Ularning biri Sa’diy Sheroziyning «Guliston», ikkinchisi ushbu sharq axloqi otasining «Bo’ston» kitoblarini o’qishga kirishar ekan, Alisherning sodda qalbi «Mantiqut-tayr»ga mayl etadi. Bu moyillik shu darajaga etadiki, u boshqa kitoblarga qaramay qo’yadi:

Yodima mundoq kelur bu mojaro,

Kim tufuliyat chog’i maktab aro,

Kim chekar atfoli marhumi zabun,

Har tarafdin bir sabaq zabtig’a un.

Emgonurlar chun sabaq ozoridin,

Yo «Kalomulloh»ning takroridin.

Istabon tashxisi xotir, ustod

Nazm o’quturkim ravon bo’lsun savod.

Nasrdin ba’zi o’qur ham doston:

Bu «Guliston» yanglig’u ul — «Bo’ston».

Menga ul holatda tab’i bulhavas,

«Mantiqut-tayr» aylab erdi multamas,

Topti sokin-sokin ul takrordin

Soda ko’nglum bahra ul guftordin.

Tab’ ul so’zlarga bo’lg’och oshno,

Qilmadi mayl o’zga so’zlarga yano.

Odat etdim ul hikoyatlar bila,

Qush maqolidin kinoyatlar bila

Chun birar so’zdin topib tab’im kushod,

Topsam erdikim nedur ondin murod,

Zavq ko’p xushhol etar erdi meni,

Sharhi oning lol etar erdi meni.