اویغور توركلرینده فولكلور و ادبیاتین اینكیشافی

یازان: علی شامیل

كؤچورن:عباس ائلچین 

   اؤزت:

   چین خالق رئسپوبلیكاسی نین شینجان -اویغور موختار رایونونو (شینجان اویغور آوتونوم رایونلوك) آذربایجاندان تخمینن دؤرد مین كیلومئترلیك بیر مسافه آییریر. عئینی سویدان اولدوغوموزا گؤره می، یوخسا تاریخین گئدیشیندنمی اوخشار طالعیی یاشاییریق. علاقه لریمیز زامانین سورعتییله آیاقلاشماسا دا، قان یادداشی سایه سینده هله ده ادبی اثرلریمیزین آدلاریندا، مؤوضولاریندا بیر اوخشارلیق وار. توپونیم و شخص آدلاریمیزین دا بؤیوك بیر حیصه سی عئینیدیر.  

  بو گون چینده یاشایان سویداشلاریمیز اویغور، بیز ایسه آذربایجانلی آدلانیریق. هر بیریمیزین ده آیریجا (آز قالا بیر-بیریندن تدریج اولونموش) تاریخی، ادبیات تاریخی، دیل تاریخی و س. یارادیلیب. اصلینده، 20-جی یوز ایله دك آذربایجان توركلری نین ادبیاتی عوثمانلی توركلری نین ادبیاتیندان نه قدر فرقلنیردیسه، اویغورلارین یاراتدیغی ادبی اثرلر ده اؤزبكلرینكیندن بیر او قدر فرقله نیردی. اونا گؤره ده بونلار داها چوخ اوغوز و جیغاتای آدییلا آدلاندیریلیردیلار. بو ایكی قروپ آراسیندا ائله جیدی فرق ده یوخ ایدی. حتّی 19-جو یوز ایلده یاشامیش شاعیرلریمیزین اثرلری آراسیندا جیغاتای توركجه سینده یازیلمیش نومونه لره راست گلیندیگی كیمی، اؤزبكیستاندا یاشامیش شاعیرلر ده 20-جی یوز ایله دك اوغوز توركجه سینده ده قلملرینی سینامیشلار. 

  دونیادا باش وئرن سیاسی حادیثه لر، بیزلری تاثیر آلتینا آلان دؤولتلرین استراتئقلری نین حاضیرلادیغی چوخ سایلی پلانلار ایسه بو فرقی آرتیرماغا خیدمت ائدیردی. بئله لیكله، اویغور فولكلورو، ادبیاتی، اویغور نثری، اویغور پوئزییاسی، اویغور درامچیلیغی و س. تئرمینلر مئیدانا گلدی. اویغور ادیبلری روس تاثیری آلتیندا قالان قارداشلاری آراجیلیغی ایله و یا شخصن روسییا واسیطه سیله دونیانین اینكیشافینی ایزله یرك آوروپا ادبیاتیندان گلمه ژانرلاری دا منیمسه دیلر. چاغداش اویغور درامچیلیغی، اویغور تئاتری بئله جه فورمالاشدی و شؤهرت قازاندی. حاضیردا اویغور دیلی و ادبیاتی چینین شینجان-اویغور موختار رایونوندا، قازاخیستاندا و اؤزبكیستاندا اینكیشاف ائدیر. چینین قوزئیینده بیزیمله عئینی دیل عاییله سینه منسوب اولان خالقلاردان اویغور، قازاخ، قیرغیز، تاتار، اؤزبك، سالور و ساری اویغور توركلری یاشاییرلار.  

  مقاله ده اویغور فولكلوروندان و یازیلی ادبیاتیندان دانیشیلاجاق. بو ادبیاتین عبدالرحیم نیزاری (1776-1849)، صادیر پَلوانی (1798-1871)، توردوش آخون قریبی (19-جو یوزایل)، نوروز آخون ضیایی (19-جو یوزایل)، بیلال ناظیم (1824-99)، عبدالخالیق اویغور (1901-33)، موللا شاكیر (1825-98)، آرمییا نیمشئهیت (1906-72)، زونون قدیری (1911-89)، احمد ضییاتی (1913-89)، لطف اله مُطلیپ (1922-45)، خئویر تؤمور (1922-91)، عبدالرحیم اؤتكور (1923)، تورقون آلماس (1924)، عبدالكریم خوجا (1928-88)، طیبجان علی یوپ(1930-89)، محمدجان صادیق (1934)، عبدو شكور محمدامین (1934-95)، قییوم توردی (1937-97)، زوردون صابیر (1937-98)، قوربان بارات (1939)، محمدعلی زونون (1939)، محمدجان راشیدین (1940)، احد توردی (1940)، بوغدا عبدالله (1941)، جلال الدین بهرام(1942)، تورسون یونوس (1942)، روزی ساییت (1943-2001)، امین احمدی (1944)، محمدامین هوشور (1944)، تورسونجان لیتیپ (1945)، توختی آیوپ (1945)، محمد عوثمانجان ساووت (1946)، نورمحمد توختی (1949)، عبدالله ساووت (1950)، احمد امین(1950) ایبایدوللا ایبراهیم (1951)، محمد باغراش (1952)، خالیده ایسراییل (1952)، اختم عؤمر (1963) و ب. نوماینده لری اویغور دیلی نین زنگینلشمه سی و ایجتیماعی فیكرین فورمالاشماسی اوچون آز ایش گؤرمه میشلر.  

  آچار سؤزلر: شینجان-اویغور، ادبیات، فولكلور، چاغداش درامچیلیق، تئاتر، اوپئرا